2. Cümle; bir duyguyu, düşünceyi, olayı anlatan sözcük ya da sözcükler topluluğudur.
Duygu, düşünce ya da olay anlatılırken cümlede her sözcük ya da sözcük grubu bir
görev üstlenir, işte, sözcük ya da sözcük gruplarının birtakım görevler üstlenmesiyle
cümle öğeleri ortaya çıkar. Bu öğeler şunlardır:
Yüklem
Özne
Nesne (Düz Tümleç)
Dolaylı Tümleç
Zarf Tümleci
İlgeç Tümleci
3.
4. Yüklem; kip ve kişi eki alıp iş, oluş, hareket bildirerek cümleyi bir yargıya bağlayan
sözcük ya da sözcük öbeğidir. Yüklem, cümlenin temel öğesidir. Bir cümlenin varlığından söz
edebilmek, yüklemin varlığına bağlıdır.duyguyu, düşünceyi, olayı anlatan sözcük ya da
sözcükler topluluğudur.
♦ Yüklem kip ve kişi eklerini alır. Buna göre yüklem, çekimli bir eylemden oluşabilir:
Bu kitapları kardeşim için alıyorum.
Bize yolu gösteren görevliye teşekkür ettik.
Bu cümlelerde “alıyorum” ve “teşekkür ettik” eylemleri kip ve kişi eki alarak cümleyi bir
yargıya bağladığı için yüklemdir.
5. Özne; cümlede işi, oluşu, hareketi yapan veya olanı bildiren öğedir. Yükleme “kim? –
ne?” soruları sorularak bulunur.
Öğrenciler sahnedeki arkadaşlarını alkışladılar. (Alkışlayan kim? / Öğrenciler)
Dolabın bütün rafları romanlarla doluydu. (Dolu olan ne? Dolabın bütün rafları)
Bu cümlelerin birincisinde, yükleme (alkışladılar) “kim” sorusu sorularak “işi yapan
öğe” yani özne bulunuyor. İkinci cümlede de ad soylu bir sözcük olan yükleme
(doluydu) “ne” sorusu sorularak özne bulunuyor. Bu sorular yükleme doğrudan değil
de “alkışlayan kim, dolu olan ne” biçiminde sorulursa özne doğru olarak bulunur.
6. Nesne (Düz Tümleç) öznenin yaptığı işten etkilenen öğedir. Yükleme
sorulan “neyi? – kimi?” sorularıyla belirtili nesne, “ne?” sorusuyla belirtisiz nesne
bulunur. Nesne, yüklemi eylem olan cümlelerde aranmalıdır. Özneyle nesneyi
karıştırmamak için önce özne, sonra nesne bulunur.
1) Belirtili Nesne (Neyi? – Kimi?)
Kardeşim için bu saati beğendim.
Babam kardeşimi bu okula yazdırmış.
2) Belirtisiz Nesne (Ne?)
Kardeşim için bir saat beğendim.
Bu cümlede yükleme (beğendim) “ne” sorusu sorularak “yapılan işten etkilenen
öğe” yani nesne bulunuyor. Bu cümlede nesne herhangi bir varlığı karşılamaktadır.
Aşağıdaki cümlelerde belirtisiz nesneler koyu olarak yazılmıştır.
7. Dolaylı Tümleç; yüklemi; yer, yön bakımından tamamlayan öğedir. Yükleme
sorulan “kime, kimde, kimden, nereye, nerede, nereden, neye, neyde,
neyden” sorularının cevabı olur. Bu sorulara göre, dolaylı tümleç olan öğe “-e, -de, -
den” durum eklerinden birini alır.
Bütün yolcular arabaya bindi.
Bu cümlede “arabaya” sözcüğü, yükleme sorulan “neye” sorusuna cevap verdiğinden
dolaylı tümleçtir. Aşağıdaki cümlelerde dolaylı tümleçler koyu olarak yazılmıştır.
Bahçe sahibini gören çocuklar hemen ağaçtan atladı.
Salonun duvarlarında çeşitli tablolar asılıydı.
Sırası gelen çocuk şiirini okumaya başladı.
Birçok edebiyat dergisinde ünlü sanatçı ile ilgili yazılar var. Hafta sonu yapacağımız
geziden söz ediyorduk.
Bir kişi küçük kulübede oturan bekçilere soru sordu. Güneş yüzünü gösterince biraz
dışarıya çıktık.
8. Zarf Tümleçi; yüklemi; yüklemi; durum, zaman, miktar, yer-yön ve sebep gibi yönlerden
tamamlayan öğelerdir. Yükleme sorulan “nasıl, ne zaman, ne kadar, neden, niçin,
niye” sorularıyla bulunur.
Okuldan eve yürüyerek giderdim.
Daha hava aydınlanmadan yola çıkardım.
Bu cümlelerin birincisinde “yürüyerek” sözcüğü, yüklemi durum yönünden; İkincisinde
“daha hava aydınlanmadan” sözü yüklemi zaman yönünden tamamladığından zarf
tümlecidir.
Aşağıdaki cümlelerde zarf tümleçleri koyu yazılmıştır.
Karnımız acıkınca eve koşardık.
Akşam çocukları dedelerine götüreceğim.
O zamanlar bu yolculuk bir ay kadar sürüyormuş.
Karlara bata çıka oyunlar oynardık.
Sizin işlerinizle birazdan ilgileneceğiz.
9. İlgeç (Edat Tümleçi); yüklemi; yüklemi; amaç, araç, birliktelik, neden yönlerinden
tamamlayan “ile, için”ilgeçleriyle oluşturulmuş öğelerdir. Yükleme sorulan “ne ile?
kiminle? ne için? kimin için?” sorularıyla bulunur.
Bu yıl bizim memlekete uçakla gideceğiz.
Bu cümlede “uçakla” sözcüğü “neyle” sorusuna cevap verdiğinden ve yüklemi araç
yönünden tamamladığından ilgeç tümlecidir.
Aşağıdaki cümlelerde ilgeç tümleçleri koyu renkle gösterilmiştir.
Bundan sonra işe tramvayla gideceğim. (Ne ile?)
Yetkili biriyle görüşmek istiyorum. (Kiminle?)
Müdür bey benimle görüşecekmiş. (Kiminle?)
Ben dostlarım için her şeyi yaparım. (Kimin için?)
