Porto

División administrativa de Galicia
e das CC.AA. e provincias limítrofes
En negro principais
núcleos poboacionais
Fte. Proxecto Terra.
Identidade Territorial

División administrativa
na época romana

Principais localidades
romanas

Pobos xermanos
s.V-VI

División parroquial
s.V-VI

División do reino de
Castela-León tras a
morte de Fernando I
(+1065)
García II
Afonso VI
Sancho II
Ao final Afonso VI
incorporará os tres reinos

Alfonso VI (rei de León 1065, Galicia e Portugal 1072 e
Castilla 1072)- +1109
Divide o reino de Galicia en dous condados que reparte entre as súas fillas e os seus futuros
maridos da casa de Borgoña
Urraca
Raimundo de Borgoña
Condado de Galicia
Teresa
Henrique de Borgoña
Condado de Portugal
Afonso Raimúndez
Rei de Galicia (1111-1135)
Alfonso VII
Rei de León e Castela
(1135-1157)
Afonso Henriques
Afonso I (1º rei de Portugal)
Rei de Portugal (1139-1185)

Principais eixos demográficos
e económicos de Europa
Densidade de poboación
na Península Ibérica

Eixo atlántico do noroeste
peninsular
Densidade de
Poboación
Galicia-Portugal

Comparativa proceso
de urbanización
Galicia-Norte de
Portugal

ÁREA METROPOLITANA DA CORUÑA
MUNICIPIO POBOACIÓN SUPERFICIE DENSIDADE % ÁREA METROPOLITANA PARROQUIAS
A CORUÑA 244.099 37,83 km2 6.452,52 h/km2 61,22% 4
ABEGONDO 5.467 83,90 km2 65,16 h/km2 1,37% 19
ARTEIXO 31.534 95,90 km2 328,82 h/km2 7,91% 13
BERGONDO 6.623 32,70 km2 202,54 h/km2 1,66% 9
CAMBRE 24.348 40,70 km2 598,23 h/km2 6,11% 12
CARRAL 6.237 48,00 km2 129,94 h/km2 1,56% 8
CULLEREDO 29.982 62,30 km2 481,25 h/km2 7,52% 11
OLEIROS 35.198 43,80 km2 803,61 h/km2 8,83% 9
SADA 15.242 27,40 km2 556,28 h/km2 3,82% 8
TOTAL 398.730 472,53 km2 843,82 h/km2 100% 93
*Os datos de poboación corresponden ao Padrón de 2017.
GRANDE PORTO E/OU ÁREA METROPOLITANA DO PORTO
MUNICIPIO POBOACIÓN SUPERFICIE DENSIDADE % GRANDE PORTO FREGUESÍAS
ESPINHO 31.786 21,06 km2 1.509,31 h/km2 2,25% 5
GONDOMAR 171.881 133,26 km2 1.289,82 h/km2 12,17% 7
MAIA 135.678 82,99 km2 1.634,87 h/km2 9,61% 10
MATOSINHOS 175.478 62,30 km2 2.816,66 h/km2 12,43% 10
PORTO 237.591 41,66 km2 5.703,10 h/km2 16,82% 4
PÓVOA DE VARZIM 63.408 82,21 km2 771,29 h/km2 4,49% 7
SANTO TIRSO 71.530 136,60 km2 523,65 h/km2 5,07% 14
TROFA 49.897 72,02 km2 692,82 h/km2 3,53% 5
VALONGO 93.858 75,12 km2 1.249,44 h/km2 6,65% 4
VILA DO CONDE 79.553 149,03 km2 533,81 h/km2 5,63% 21
VILANOVA DE GAIA 301.496 168,46 km2 1.789,72 h/km2 21,35% 15
TOTAL 1.412.156 1.024,71 km2 1.378,10 h/km2 100% 102
*Os datos de poboación corresponden ao censo de 2011. Excepto Maia, Porto e Vilanova de Gaia con datos de 2015. Fte. Elaboración propia

Municipios portugueses
Vermello: 11 do Grande
Porto
Municipios galegos
Vermello: 9 área
metropolitana da Coruña
Fte. Elaboración propia

Área metropolitana da Coruña

Mapa de Galicia
Norte de Portugal

Desenvolvemento do
transporte ferroviario

Introdución
• O concello de Porto, sitúase na rexión noroeste da península
Ibérica, na rexión Norte de Portugal Continental, comprendendo
unha área de 41,66 km2, ocupada por cerca de 237.591
habitantes (2015).
• A rede hidrográfica ten por principal curso de auga o río Douro,
que desemboca no océano Atlántico, ao oeste.
• O río delimita a cidade ao sur, desenvólvese ao longo dun val
sinuoso que determina unha topografía accidentada. As
grandes variacións de altitude ao longo das marxes determinan
formas singulares de configuración do territorio que conforman
hoxe parte da paisaxe do Douro e de Porto.
• En virtude da proximidade ao mar, o Porto presenta un clima
temperado oceánico húmido, tendo as precipitacións un valor
próximo aos 1.200 mm e unha temperatura media anual de
15ºC.

• Son as cidades organismos vivos en constante movemento, como
vivos e actores son os homes e mulleres que as habitan.
• Produto simultáneo da xeografía e do intelecto humano, que escolle
un espazo para situarse e a partir de aí desenvolver as actividades
que constitúen a parte máis esencial da súa propia existencia, a
cidade é a casa que dá abrigo ao mundo... a ese mundo colectivo
que medra da converxencia de vontades singulares.
• A cidade é testemuño do seu tempo, obxecto de desexo e motivo de
repulsa, instrumento de poder político, moitas veces de acción militar
dos pobos, que trouxeron os seus hábitos e as súas crenzas, e aí
deixarán as marcas da súa cultura.
• Non existe unha cidade, senon varias cidades sobrepostas que son
ao mesmo tempo distintas e semellantes, tantas canto diferentes
contextos históricos e conceptos de urbanismo. É necesario destapar
as distintas capas que a compoñen, rescatar os vestixios e voltar
atrás na historia para que a través dos ollos dos nosos antepasados
poidamos comprender a nosa propia realidade.
• E aí ficaríamos marabillados diante do seu enxeño e determinación
que tal coma nós foi capaz, con as ferramentas do seu tempo, de dar
lugar á arquitectura e ao urbanismo, facendo coincidir no mesmo
espazo físico as diferentes funcións que compoñen dende sempre o
cotiá dunha urba. Protexer, habitar, defender, trocar, construír,
rezar... non é esta a argamasa de que todas as cidades están feitas?

Territorio e ocupación
• A situación xunto a foz do río Douro e as óptimas condicións
naturais deron orixe ao desenvolvemento de Porto.
• No espazo xeográfico do Porto crúzanse dous eixes que
estruturan desde fai moitísimo tempo os movementos das
poboacións: un que segue paralelamente á costa, pola estreita
franxa de terreo delimitada cara o leste polas serras de
Valongo, e outro que penetra no interior ao longo do val do río
Douro.
• Estre cruzamento consolida un espazo de permanencia, que
reúne en sí algunhas das características propicias para fixación
dos pobos, como unha boa orientación e a dispoñibilidade
abundante de recursos naturais, que proporcionan o acceso a
auga doce e a fontes de alimentos derivadas da terra, do río e
do mar.

1 km
Plano topográfico de
Porto

Territorio e ocupación
• A topografía acentuada en complemento con o océano e o río,
dúas barreiras naturais, que marcarían as necesidades
defensivas en tempo de conflito; en canto a proximidade con o
mar permitirá despois o acceso ás rotas marítimas e a
actividade comercial con outros puntos costeiros.
• Serán estes aspectos favorables os que atraeron a esta rexión
aos homes durante a prehistoria. No período megalítico, os
primeiros asentamentos que dos outeiros de media altitude
estenderanse aos puntos máis elevados dos outeiros situados
na costa atlántica e no val do Douro. Aquí terán os pobos
castrexos os seus poboados fortificados, que partindo das
codicións naturais, respondían simultaneamente ás
necesidades de defensa e as esixencias duna economía de
subsistencia baseada no pastoreo e a agricultura.
• Situado na marxe dereita do río Douro a unha altitude de 82
metros, o monte da Penaventosa terá albergado un destes
asentamentos castrexos.

Portus Cale
• Coa chegada dos romanos á península Ibérica (218 a.C.) iníciase un longo
proceso de aculturación dos pobos peninsulares que paulatinamente
adoptarán o latín e máis tarde a relixión cristiá, así como as innovación
técnicas que permitiran o desenvolvemento da agricultura (como a cultura
da viña, do cereal e a práctica da arboricultura) e mesmo da industria da
salga do peixe no litoral dos que temos vestixios en Campanha e Angeiras.
• Coa ocupación romana da Península tamén acontece a primeira tentativa
asumida de crear un sistema administrativo do territorio que posiblemente
respetaría as formas de organización anteriores. No ámbito da
estruturación administrativa romana a actual cidade do Porto pasaría a
integrar a provincia da Gallaecia que tiña como límite físico, ao sur,
precisamente o río Douro, a partir do cal comezaría a provincia da
Lusitania.
• A proximidade coa capital provincial de Braccara Augusta (a 60 km) e a
barreira representada polo río terán feito do territorio portuense un punto
de pasaxe importante. Por aquí pasaría a vía que ligaba Braccara Augusta
(Braga) a Olisipo (Lisboa), que permitía o contacto entre o norte e o sur
peninsulares.
• Referencias posteriores fan mención á existencia dun poboado designado
de Portucale Castrum Novum na marxe dereita do río Douro, no que se
pensa ser hoxe a área que corresponde á zona da Ribeira onde terá
existido un asentamento romano ou romanizado primeiramente chamado
de Portus Cale, despois Portucale, sendo que na outra marxe do río, en
Gaia, ficaría o primitivo poboado de Cale, despois chamado de Portucale
Castrum Antiquum.

Portucale
• No inicio do século V, a península Ibérica sería invadida polos suevos que
ocuparán a área correspondente á Gallaecia romana e a parte norte da
Lusitania ata o río Texo, instalando a capital do seu reino en Bracara Augusta
(Braga).
• Ao redor do 417 d.C., os alanos invadirán o territorio dos suevos, empurrando a
estes ata á marxe dereita do río Douro, que conseguirán expulsar aos invasores
co apoio dos romanos. Será por esta altura que Hermerico, o rei suevo,
estendeu os muros do castelo, que fundara no lugar do antigo poboado
prerromano no morro da Pena Ventosa (onde actualmente se ergue a catedral),
edificando ao redor casas para as tropas. A este burgo sería dado o nome de
Cale Castrum Novo (castelo novo de Cale). Esta cidade en crecemento
adoptaría o nome do antigo poboado que existía na zona da ribeira: Portucale.
• Terán sido igualmente os suevos os que determinarán Portucale como sede
episcopal, feito que explica en parte o predominio histórico deste espazo que
desde entón gañou unha crecente importancia do poder relixioso no marco
urbano.
• A finais do século VI o reino Suevo foi incorporado polo reino visigodo de
Toledo, que dominaría os destinos peninsulares ata a chegada dos musulmáns
no inicio do século VIII. Da presenza árabe no territorio do Porto, que
certamente terá provocado o irmanamento dos cristiáns da zona, pouco se sabe
a non ser que a eles se atribuíu a edificación do antigo castelo de Gaia, que
sería un punto fortificado musulmán ao redor do ano 1000, altura en que a
fronteira entre cristiáns e musulmáns se fixou no Douro.

Morro de Penaventosa
• De probable poboado fortificado
castrexo a campamento romano e sede
do poder relixioso durante o dominio
suevo, son varias e diversas as formas
de ocupación que terán sucesivamente
confluído no espazo xeográfico do
morro da Penaventosa.
• A partir da reconquista cristiá, iníciase o
desenvolvemento da vila, sobre a
xurisdición do bispo don Hugo que
situará a Porto como burgo de dominio
episcopal.

Imaxe aérea do centro histórico.
Asentado no Morro de Penaventosa

O burgo episcopal
• A recuperación e posible reconstrucción ou fortificación de
Portucale verificouse a partir do dominio de Vimara Peres
(conde da Coruña), no 868. A partir de entón e durante os
séculos IX e X, a cidade viviría un período próspero da súa
historia, vendo a súa importancia reforzada pola súa posición
xunto da primeira fronteira peninsular da Reconquista que se
situaba ao longo do río Douro e pola nova organización
diocesana aí situada. Por esta altura o territorio designábase xa
como Terra Portugalense.
• Foi entón que se desencadeou o poboamento disperso do
actual concello de Porto ao abrigo dun conxunto de ermidas e
mosteiros medievais (Aldoar (944), Campanhã (1058),
Cedofeita (1087), Lordelo (1098), Miragaya (1120), Paranhos
(1123) e São João de Foz (1145), que definirán as bases da
estrutura viaria, asentada nun conxunto de camiños rurais, e
determinarán a posterior organización administrativa do
territorio en freguesías.

O burgo episcopal
• A cidade transfórmase en capital
do condado Portucalense,
constituído en 1095, despois da
axuda prestada na reconquista
cristiá por Henrique de Borgoña ao
rei Alfonso VI de León, que lle
concedeu as terras do primitivo
condado de Portucale que
integraba o antigo condado de
Coimbra, as terras de Tras os
Montes e aínda do sur de Galiza.

O burgo episcopal
• Non obstante, o desenvolvemento da cidade iníciase coa
creación do burgo episcopal, polo bispo Don Hugo, a que
a raiña Teresa de Portugal, doará a xurisdición do couto
do Porto en 1120. O esencial da rede urbana
estruturábase, entón dentro do perímetro da muralla
reconstruída que albergaba as principais funcións do
núcleo urbano: a catedral fortificada, a residencia
episcopal, o mercado e o espazo da xudaría. Fora do
burgo, na praia do río da Vila, atopábase o lugar
destinado ao desembarque dos navíos, e outro núcleo
destinado á construción naval, que se situaba xunto o río
Frío, en torno da Igrexa de San Pedro de Miragaia.
• Despois da edificación do burgo episcopal a expansión da
cidade sería pautado polos conventos das ordes
mendicantes de San Francisco e Sto. Domingo que
chegarían a Porto no século XIII fixándose nas principais
rotas de entrada e saída da cidade determinando o seu
crecemento cara o oeste.

A cidade amurallada
• No século XIV, as disputas con o reino veciño de Castela,
enfatizarían as necesidades defensivas, prioritarias en
tempo de conflito. É neste contexto que se constrúe entre
1336 e 1374, unha nova muralla coñecida polo nome de
muralla fernandina que envolve todo o burgo episcopal, o
outeiro fronteirizo de Belmonte e aínda a urbanización en
torno dos conventos franciscano e dominico, deixando
extramuros o barrio de Miragaia, xunto ao río e o Campo
do Olival e Sto. Ildefonso xunto das principais vías de
saída.
• Daquela a estrutura defensiva da muralla medieval
funcionaba como unha importante estrutura de control
económico e fiscal do movemento portuario. A
importancia crecente da actividade portuaria, que sería
entón xa bastante intensa, reflíctese na organización da
propia muralla proxectada en estreita relación co río,
dotada de 17 portas e postigos por onde entraban as
mercadorías na cidade, que levan o nome da súa
especialización funcional (exemplo: Areal, Carbón, Peixe).

Ilustración histórica de Porto. 1º plano vista da muralla fernandina

A cidade amurallada
• No século XV, o poder sobre o burgo pasa a Coroa,
provocando unha intensa disputa entre o rei e o
bispo polo control da franxa fluvial onde se
desenvolvían as actividades portuarias. Contra a
vontade do bispo, o rei emprende un conxunto de
iniciativas centradas na zona da ribeiriña, onde
constrúe un complexo de edificios, destinados a
albergar os servizos da Coroa e a taxar as
mercadorías, composto por almacéns, pola
Alfándega Rexia e pola Casa da Moeda.
• O desenvolvemento urbano da cidade nos séculos
XIV e XV estaría aínda marcado pola ocupación dos
espazos baleiros do burgo, xunto ás portas da
muralla, onde se irán fixar os conventos de Santa
Clara (1416) e de San Eloi (1491).

A cidade portuaria
• Como consecuencia da prosperidade das rutas
comerciais marítimas, considérase necesario
protexer os locais de desembarque de mercadorías e
mellorar a defensa do porto fluvial. Xurde entón o
primeiro sistema de sinalización e control da
navegación formado polo faro do Anjo (1527), pola
torre da Marca (1536), seguíndose os postos de
defensa da fortaleza de São João de Foz, e máis
tarde os castelos do Queijo de Leça. Tamén as
comunicacións entre a zona da ribeiriña e as saídas
da cidade medieval son melloradas mediante a
abertura da rúa das Flores e da rúa de Belmonte, e
aínda a restruturación das portas da muralla que
acentúan a súa ligazón ao barrio de Miragaia.

A cidade portuaria
• O comercio marítimo continuará a medrar ata o século XVIII, ao
abrigo do control comercial dos territorios de África e da India e
despois de Brasil.
• Como consecuencia da crecente importancia da cidade, Porto
acollerá o Tribunal da Relação (1582): responsable
xurisdicional do territorio de Entre-Douro, Minho e Beiras. E
máis tarde o edificio da Cadeia (1603), que ocupará o espazo
dispoñible despois de que o rei Don Manuel I tivese decretado a
expulsión dos xudeus e mouros do territorio nacional (1496).
• A partir do século XVII, as actividades portuarias serían
incrementadas pola exportación do viño producido nos vales do
Alto Douro, que sería responsable da apertura de Porto como
cidade burguesa, aberta á influencia inglesa. O comercio de
viño de Porto tería repercusións no propio desenvolvemento
urbano da cidade que pasou a dispor dun capital extra que
sería sucesivamente investido en obras públicas, e privadas, e
no melloramento das comunicacións do porto coa cidade.

A cidade portuaria
• Será tamén por estes anos que se urbanizan
as áreas extra muros e se constrúen os
grandes xardíns; entre os cales a Alameda
do Olival (1612), aínda que tamén xardíns
privados en espazos de quintas que
complementan os novos e os restaurados
solares nobres e burgueses.
• A coxuntura económica fomentará despois, a
linguaxe barroca dos grandes edificios
relixiosos e palacios segundo a influencia dos
modelos italianos introducidos por Nicolás
Nazoni, artista que sería responsable de
obras emblemáticas como a igrexa dos
Clérigos e a torre homónima, que marcarían
de modo significativo o perfil da cidade.

Igrexa dos Clérigos. Obra realizada por arquitecto italiano Nicolás Nasoni.
Introdutor da estética barroca no norte de Portugal. (fotografía de principios do XX).

Porto na Ilustración
• Estimulado polo desenvolvemento da actividade comercial,
particularmente polo mercado exportador do viño, o século
XVIII presentarase como un século próspero. Isto dará lugar ao
incremento da poboación e da presenza da burguesía tanto
portuguesa como estranxeira (sobre todo a burguesía de orixe
británica) na cidade.
• Acompañando a prosperidade económica, o apoio da Coroa na
expansión da cidade, para dar resposta ás necesidades
funcionais e ao control da calidade estética dos edificios. Así,
en 1764, é creada a Junta de Obras Públicas, entidade
financiada en parte por un novo imposto sobre o viño, que será
presidida por João de Almada, traballará ata a súa extinción en
1833, dentro e fora das murallas trazando e redeseñando o
perfil das rúas en que se apoiará a expansión da cidade
(Almada, Cedofeita, San Ildefonso, Santa Catarina). Refórmase
a praza da Ribeira e urbanízase a praza de Santa Ana.

• O desenvolvemento económico da cidade non se resentirá co
bloqueo continental decretado por Napoleón en 1806, aínda así
o exilio da familia real no Brasil e a presenza francesa e inglesa
no territorio portugués afectarán ao normal funcionamento das
estruturas administrativas determinando unha reorganización
do programa de obras públicas que pasa a incidir na defensa
do reino, e na promoción de infraestruturas militares, portuarias
e de transporte tanto terrestre como fluvial.
• É neste contexto cando se constrúen en 1790 o cuartel militar
na praza de san Ovidio e en 1803 a Academia da Mariña, obras
que na liña das preocupacións enunciadas por João de
Almada, pretendían dotar a cidade dunha imaxe monumental.
• A localización estratéxica do cuartel na saída da cidade reforza
a perda destas funcións nas estruturas militares anteriores, que
vai culminar na demolición da muralla medieval, e na regulación
dos espazos contiguos. Reedifícanse por iso, as rúas dos
Clérigos e de San Antonio, constrúese a Casa Pía (que vai
servir de cuartel para as tropas) e remodélase a praza da
Batalla onde se edifica o teatro da Batalha.

• En 1807, dando continuidade a política de reorganización do
tráfico terrestre en Portugal, promovida pola Coroa, que prevía
a ligación da cidade co sur, construíndose a ponte da Barcas,
que corresponde a primeiro enlace fixo sobre o Douro. No
ámbito fluvial mellorase a barra do porto e constrúese o peirao
de Massarelos, coa participación da Companhia de Agricultura
das Vinhas do Alto Douro.
• Tamén as institucións relixiosas, sobre todo as de carácter
asistencial, beneficiaranse do apoio da Coroa para a realización
dun conxunto de proxectos monumentais, que verán a súa
viabilidade comprometida coa alteración da coxuntura
económica despois da invasión napoleónica en 1809.
• A construción da igrexa da Trinidade na nova praza do Laranxal
e da igrexa da Lapa na Alameda da Lapa vai prolongarse
durante todo o século XIX, en canto os proxectos do convento
de san Antonio da Cidade na praza de san Lázaro, do convento
de San Eloi (1797), do Hospital da Orde Terceira do Carmo no
Largo dos Ferradores, do Seminario Diocesano na Quinta do
Prado e do grandioso Hospital da Irmandade da Misericordia
permaneceran inacabados ou serán parcialmente executados.

XIX: reformas urbanas
• A revolución liberal de 1820 que terá o seu epicentro no Porto
sería responsable das profundas alteracións ideolóxicas,
políticas e económicas, que afectarán ao planeamento da
cidade. Derrotada a monarquía absoluta, o Parlamento xurde
como a nova institución soberana onde os novos organismos
electos da administración local procuran, a través das forzas
políticas, económicas e sociais do país, proseguir co seu plano
para o desenvolvemento económico e urbanístico do concello,
que agora se ve condicionado polas políticas estratéxicas de
desenvolvemento do Estado e pola dispoñibilidade de medios.
• A vitoria do exército liberal en 1833 precipitará a extinción da
Junta das Obras Públicas, pasando a xestión urbanística a ser
xestionada por varias entidades. Na tentativa de manter unha
planificación global da cidade, a Cámara Municipal deseñan un
plan xeral da cidade en 1839; aínda que, por carencias
financeiras a súa intervención viuse limitada á regulación das
edificacións, á rectificación e aliñamento de rúas e a creación
de equipamentos públicos nas novas zonas de expansión da
cidade.

• Coa supresión das ordes relixiosas no século XIX, como
consecuencia dos novas aires ideolóxicos, o patrimonio das
mesmas pasa ao patrimonio público, o que favorecerá as
institucións civís. O convento de San Antonio pasa a albergar a
Biblioteca Pública e o Museo Municipal; os xardín da residencia
estival dos bispos pasa a acoller o primeiro Cemiterio Público
Municipal (1838); e nos terreos do desaparecido Recollemento
do Anjo, xurde o primeiro Mercado Público (1839).
• Os terreos pertencían ás ordes mendicantes son usados para
construír o Palacio da Bolsa e o Tribunal do Comercio (1840),
que conforman o novo centro financeiro da cidade. Esta acción
será levada a cabo pola Asociación Comercial, entidade
dominada pola burguesía ligada ao comercio de exportación,
que desde a súa formación en 1833 regulaba a vida económica
da cidade, intervindo en actuacións urbanísticas.
• Entre tanto o goberno dá prioridade á construción de
infraestruturas viarias e, nese senso, trázase a rúa da Boavista
tendo previsto a ligazón ao mar; construíuse a Ponte Pénsil
(1843) que vai substituír a ponte da Barcas e mellóranse os
accesos entre as partes alta e baixa da cidade, a través da
abertura das rúas Mousinho da Silveira e Nova da Alfándega.

• En 1865 será inaugurado, no antigo campo da Torre
da Marca, o Palacio de Cristal, destinado a albergar
a primeira Exposición Internacional realizada en
Portugal. Construído con a contribución de capitais
públicos e privados segundo os principios da nova
arquitectura do ferro e do vidro, o edificio símbolo da
capacidade económica do país marcaría un punto de
inflexión na historia da cidade: Porto burgués do
comercio fluvial debería dar lugar en definitiva ao
Porto industrial das grandes fábricas, das novas
infraestruturas e do conxestionamento urbano.

Panorámica do Porto (1869)
Na parte superior Palacio de Cristal

XIX: novas infraestruturas
• A segunda metade do século XIX será marcada polo desenvolvemento do
capitalismo industrial apoiado nas intervencións do Estado sobre a rede de
infraestruturas do país, que irá incidir nas vías de comunicación terrestres e
marítimas.
• Coa intención de encadrar as repercusións urbanísticas desta política é
elaborado o levantamento dun plano cartográfico rigoroso (1870-1892) en
escala 1:500, que por primeira vez indicaba os límites exactos da cidade.
• O primeiro plano preciso de Porto mostraría unha cidade cunha orla
marítima e un núcleo central densamente edificados, en contrapunto coas
extensións de zonas suburbanas ao norte e este. A finais do século XIX,
más da metade da poboación cocentrábase no núcleo histórico,
correspondente ao burgo medieval (Sé, San Nicolau, Vitoria, Miragaia), e
nos barrios de expansión do século XVIII (Santo Ildefonso, Bonfim e
Massarelos).
• Procurando resolver os inevitables problemas de ausencia de planeamento,
que ata entón tiña orientado o crecemento da cidade industrial, é
presentando en 1881, o primeiro Plano de Mellora que propón unha
reformulación do tecido urbano e unha resolución de problemas de
circulación, abastecemento e hixiene urbana. O desenvolvemento das
redes de abastecemento de auga ao domicilio e de saneamento que
comezarían a ser instaladas respectivamente en 1873 e 1904 con o
obxectivo de mellorar as pésimas condicións de saúde pública
responsables dunha elevada mortalidade infantil.

XIX: novas infraestruturas
• Por outro lado, a axenda do goberno concentrouse na creación
dun novo porto de augas profundas capaz de responder ás
novas esixencias dunha cidade industrial. Coa construción do
Porto de Leixoes en Mantosinhos (1864-1892) o ancestral porto
fluvial que coexistira desde sempre coa cidade, peredería
progresivamente importancia pasando o edificio da
reinaugurada Alfándega Nova a albergar os servizos
administrativos.
• Mentres tanto, as novas posibilidades técnicas colocadas ao
dispor da arquitectura e enxeñería, polo uso do ferro levarían a
unha reformulación da rede de infraestruturas ferroviarias. En
1877 é construída segundo os planos de Gustave Eiffel a Ponte
D. María, que fechaba a liña norte-sur, de Lisboa á Galiza.
• Ao final da década de 1880 construíuse a ponte de D. Luís que
liga as cotas alta e baixa de Gaia e de Porto e proxéctanse as
extensións de liña ata cada unha das áreas portuarias. En 1900
é inaugurada a estación terminal de San Bento que leva o
ferrocarril ata o corazón da cidade; paralelamente consolídase
a rede de transportes públicos, con rutas regulares.

Porto obreiro
• Na segunda metade do século XIX, a Revolución
Industrial sería responsable dun crecemento
extraordinario da poboación, sobre todo nas
freguesías da zona oriental da cidade (Bonfim,
Campanha, Paranhos) onde se concentrou o groso
da industria. Pouco despois, entre 1870 e 1874,
Porto rexistraba a maior taxa de emigración do país.
• A afluencia masiva de poboación con poucos
recursos á cidade xa de si densamente poboada,
seria responsable dun grave problema de
habitabilidade, que criaría o espazo necesario para
aparición xeneralizada das “ilhas”, unha tipoloxía de
habitación barata, destinada especialmente á clase
operaria que correspondía a unha estratexia de
edificación do interior das cadras.

Proceso de industrialización.
Barriadas obreiras: as Ilhas

Porto obreiro
• A construción masiva de vivendas en profundidade, sin
ningunha fórmula de planeamento, traería á cidade graves
problemas de salubridade.
• A solución será tardía. A principio do século XX crearánse os
primeiros barrios proletarios, de iniciativa privada e municipal,
compostos por pequenos grupos de vivendas unifamiliares que
se revelarían aínda insuficientes para construír unha alternativa
real ás ilhas, onde en 1936 vivían aínda preto de 50.000
persoas.
• Durante os anos 30, comeza a deliñarse unha segunda periferia
composta por grandes industrias que ocupan os terreos
agrícolas suburbanas xunto aos principais eixos viarios, e que
crearán unha nova distribución territorial da vivenda obreira.
Nos anos seguintes o Estado financia un programa destina á
construción de casas baratas, vivendas unifamiliares cun
quintal, que na década dos 40 dará lugar aos primeiros bloques
de vivendas colectivas promovidos polo municipio.
Paralelamente entre 1940 e 1943, iníciase a salubridade das
ilhas a través de accións de demolición parcial do seu interior,
con fin de mellorar as condicións naturais e de introducir novas
redes infraestruturais.

Proceso de industrialización.
Barriadas obreiras: as Ilhas
Crecemento industrial (2ª m XIX-1ª m XX)

Imaxe da Sé de Porto
e o barrio da Riveira

Centro histórico de Porto
Cais da Riveira

Vista aérea
Casco histórico de Porto

Riveira.
Parte superior catedral
e palacio episcopal

Reconstrución da Casa dos 24.
Antiga Cámara medieval (Concello)
de Porto

Imaxe do solar onde
estaba situada a Casa dos 24.
1940

Maqueta reprodución
do Porto Medieval (s. XII)

Fragmento da muralla primitiva

Muralla fernandina
• A creación das rutas marítimas atraeu o
interese da coroa que pasaría a
disputar o dominio da zona da ribeiriña
co poder eclesiástico.
• Daquela créase unha estrutura
defensiva, a muralla fernandina, que a
partir do século XIV pasou a delimitar o
burgo medieval, que funcionaría como
un eficaz medio de control fiscal do
movemento comercial portuario.

Fragmento da muralla fernandina

Outeiro onde estaba situado
o antigo castelo de Gaia

Vista de Porto desde
o antigo castelo de Gaia

Igrexa San Antonio dos Congregados

Igrexa dos clérigos
• A coxuntura económica favorable
do século XVII, desenvolverá unha
intensa actividade arquitectónica,
coa recalificación de grandes
edificios relixiosos e a construción
dos palacios burgueses.
• Guiado polo xenio monumental de
Nicolás Nazoni, Porto atopará a
súa imaxe barroca.

Librería Lello
• Librería situada no centro histórico
da cidade fundada no ano 1869.
• Estilo neogótico.
• Considerada como unha das máis
fermosas do mundo.
• Afírmase que as súas escaleiras
inspiraron as de Hogwarts nos
libros de Harry Potter, xa que a súa
autora J.K. Rowling chegou vivir na
cidade como profesora de inglés
nunha academia.

Casa-Museo de Henrique o Navegante

Palacio de Cristal (1865)
• Construído segundo os novos cánones da
arquitectura do ferro e vidro, para albergar a primeira
Exposición Internacional realizada en Portugal, en
1865, o palacio de Cristal, expresou de maneira
singular a capacidade da burguesía portuense e
marcou o inicio dunha nova etapa na historia da
cidade: o Porto mercantil, fluvial, daría lugar ao Porto
industrial e obreiro, das grandes fábricas, das ilhas e
das novas infraestruturas de mobilidade.
• Deseñado polo arquitecto Thomas Dillen Jones,
tendo o Crystal Palace londinense por modelo.
• Demolido en 1951 para dar lugar ao Pavillón de
Deportes denominado Rosa Mota.

Xardíns do Palacio de Cristal. Pavillón de deportes

Xardíns do Palacio de Cristal

Estación de San Bento
• Inaugurada no ano 1900, leva o ferrocarril ata
o corazón financeiro da cidade.
• Sobre os designios das novas posibilidades
técnicas ofrecidas pola enxeñería do ferro, a
segunda metade do XIX asistiría á chegada
dos sistemas de mobilidade, de que as
pontes de D. María e D. Luis son testemuño.

Chegada do 1º tren á estación de Bento (1886)

Ponte de Luís I.
Construción 1883
por Emilio Biel (discípulo de Eiffel)

Ponte do Infante (2003)
Circunvalación leste do Porto

Na procura dun novo planeamento urbano
• Despois da revolución industrial, Porto emerxeu como centro
económico e financeiro da rexión norte de Portugal. A situación
das sociedades bancarias e compañías de seguros
concentradas no centro da cidade, preto da estación de San
Bento, tal como os almacéns, os espazos comerciais, os hoteis,
os cafés e as oficinas, alertarían na necesidade de repensar a
estrutura urbana da cidade. Coa instauración da república,
promoverase unha operación de prestixio local, encomenda en
1915 ao arquitecto británico Barry Parker o proxecto do novo
centro cívico e administrativo do Porto.
• No ano seguinte, Parker presentaba o proxecto que prevía a
apertura dunha ampla avenida, a Avenida dos Aliados, que
permitía un novo aliñamento e unha desconxestión do centro da
cidade mellorando a súa comunicación coa nova ponte de D.
Luís e a saída para o norte en dirección á Trinidade. Alí
situaríanse as novas institucións bancarias, o novo centro
cívico, o novo plació do concello, peza central do conxunto.
• O proxecto de Barry Parker funcionaría como primeiro estímulo
dun intenso debate sobre o planeamento que se vai prolongar
durante os 50 anos seguintes.

• Á marxe das iniciativas municipais Cunha Gomes presenta en 1916
unha proposta contraria ao plano de Barry Parker que prevía o
desenvolvemento dun novo centro urbano ao norte da Cordoaria e
a expansión da cidade para o poñente apoiada nunha rede de
novos trazados que acentúan por primeira vez a importancia dunha
nova travesía do Douro, na Arrábida. O debate continúa en 1932,
co o estudo de Ezequiel Campos, que cuestiona o planeamento
global da cidade, identificando os aspecto máis caóticos do tecido
urbano. É entón, que por primeira vez se pondera a utilidade dun
plano rexional de urbanización á escala dunha pequena metrópole.
• O período entre 1934 e o final da 2ª guerra mundial sería marcado
pola política das grandes obras públicas promovidas polo poder
central de acordo cos estudos desenvolvidos polos arquitectos
italianos Marcelo Piacentini (1938-1939) e Giovanni Muzio (1940-
1943), centrados nas grandes comunicacións interurbanas como o
Porto de Leixoes e os aeroportos previstos (Espinho e Pedras
Rubras).
• Na posguerra, Almeida Garrett presenta os seus estudos
desenolvidos entre 1946 e 1952, que propoñen a idea de
zonificación da cidade e que se centren no saneamento das ilhas e
a construción de aloxamentos alternativos.

• O Plano Director, elaborado por Rober Auzuelle entre 1958 e 1962
pecha un ciclo dominado pola busca dunha solución planificada para a
cidade. Intregrando as cuestións plantexadas nas cinco décadas
anteriores, o plano procuraba dar resposta ás necesidades de
habitabilidade, de renovación do centro histórico, de mellora nas
condicións de salubridade, de adecuación da cidade ao automóbil, e de
regulación das novas construcións intregrando as iniciativas en curso e
tendencias de crecemento de Porto.
• Sobre as determinacións do Plano Director, as décadas de 60 e 70
asistirán a edificación de 7.746 novos edificios destinados ao
realoxamento de perto do 10% da poboación urbana, composta na súa
maioría por persoas desaloxadas de áreas demolidas no centro
histórico, onde nacerían novos equipamentos públicos,
estacionamentos en altura e os primeiros edificios torre do sector
terciario. A apropiación de extensas áreas rurais necesarias para a
edificación de barrios sociais e estradas facilitaría a adquisición dos
terreos destinados á construción dos novos polos universitarios
situados no Campo Alegre e xunto ao hospital de São João.
• A construción da Ponte da Arrábida (1962) e a posterior conclusión do
anel circunvalatorio da Vía de Cintura Interna (VCI), que relaciona os
núcleos urbanos de Porto e Gaia, posibilitaría a distribución eficiente
dos fluxos de tráfico rexionais permitindo hoxe o acceso de zonas
residenciais, industriais e equipamentos como o Porto de Leixoes, o
aeroporto, o estado do Dragão ou o Polo Universitario.

Imaxe do Porto: Avda. dos Aliados
Consecuencia da nova planificación de Barry Parker

Praza da liberdade
• A nova administración local, trataría de
remodelar o espazo destinado a albergar as
institucións bancarias e o novo símbolo do
poder republicano.
• Pero, o proxecto encomendado ao arquitecto
británico Barry Parker, non tería a penas o
mérito de definir os trazos do novo centro
cívico e financeiro de Porto.
• Funcionaría como un esbozo dun intenso
debate sobre o planeamento da cidade que
se iría prolongando nos seguintes 50 anos.

Avda. dos Aliados
Praza da Liberdade

Avda. dos Aliados
Praza da Liberdade
A última rehabilitación
foi realizada polo arquiteco Álvaro Siza

Praza de Lisboa. Imaxe previa a súa rehabilitación (2010)

Praza de Gomes Teixeira.
Reitorado da Universidade de Porto

Serra e Igrexa do Pilar (Gaia)

Rúa de Santa Catalina
• Co trazado elaborado por Almada no século
XVIII realizado a escuadra e cartabón, a
Xunta de Obras Públicas, traballaría
incesantemente deseñando e redefinindo o
aliñamento dos novos eixos que racharía co
plano medieval cara outro máis ordenado.
• Exemplo disto é a rúa de Santa Catalina.

Rúa de Sta. Catarina.
Capela das Ánimas

O planeamento democrático
• A caída do réxime ditatorial en abril de 1974 daría lugar a
accións populares que reivindicaban mellores condicións de
aloxamento. En xuño de 1974 é formando o SAAL (Servizo
Ambulatorio de Apoio Local), organismo composto por equipos
pluridisciplinares liderados por arquitectos, que traballando en
estreita relación cos habitantes procurou apoiar a
autoconstrución de vivendas. A pesar de limitada a un curto
espazo de tempo de dous anos, a acción do SAAL marcaría
unha mudanza do rumbo en relación ás políticas urbanas
anteriores, defendendo a permanencia das persoas xunto das
súas áreas de residencia, e resaltando a rehabilitación dos
edificos históricos, inclusive das ilhas.
• En setembro de 1974 será creado o primeiro organismo
especialmente orientado para a rehabilitación urbana do centro
histórico, o CRUARB (Comisariado para a Renovación Urbana
da Área Ribeira-Barredo).

O planeamento democrático
• A implantación do réxime democrático en 1978 dun novo plano
de urbanización que a penas remataría en 1986 e ratificado en
1992. Aínda que as opción do plano incidisen sobre a
preservación e rehabilitación do patrimonio cultural histórico e
medio ambiental, os últimos anos do século XX serían
caracterizados polo restruturación das redes de circulación
rexionais de acordo coas políticias gobernamentais, sen que
existise unha axeitada coordinación con os sistemas de
circulación previstos.
• O reforzo das estruturas de mobilidade atraeu á cidade, nas
últimas décadas, aos grandes grupos económicos reponsabeis
pola aparición de cadeas hoteleiras internacionais e de grandes
centros comerciais que procurando tirar partido dos
movementos pendulares, se distribúen nas encrucilladas dos
principais eixos viarios, aproveitando as áreas industrias
reconvertidas cara un proceso de terciarización.
• Os investimentos municipais están marcados pola aposta no
ensino a través dos novos equipamentos universitarios, así
como pola tentativa de preservar os espazos ambientalmente
significativos, dinamizando programas de rehabilitación dos
parque públicos e creando un grande parque no extremo
occidental da cidade, o Parque da Cidade (2002).

Rotonda
de Boavista.
Casa da
Música

Rotonda de Boavista
• Trazado na primeira metade do século XX.
• Plano radiocéntrico.
• Imitando o modelo urbanístico do París
Haussman (praza do Arco da Estrela) e
creación dos grandes boulevares como o dos
campos Elisios.
• Porta de entrada á cidade vindo de
Matosinhos.

1 km
Porto. Rotonda de Boavista

Rotonda
de Boavista
Casa da
Música

350m
Casa
da MúsicaAvda. Boavista
Plano topográfico

Rotonda de Boavista e Casa da Música

Fundación e casa Serralves
• Situada ás aforas do Porto.
• Consta dun gran parque, unha casa de
estilo “art decó” (1944) e un museo de
arte contemporáneo proxectado polo
arquitecto Álvaro Siza en 1999.

1 km
Porto. Serralves

Estadio do Dragâo
• Estadio do Porto.
• Inaugurado no ano 2003.
• Situado na parte oriental da cidade
xunto ao cinturón de circunvalación.
• Ten un aforo de máis de 50.000
espectadores.

O Grande Porto
Área Metropolitana

O Grande Porto
• Con a consolidación das redes de circulación rexionais e
a expansión da cidade nas últimas décadas, creceu
tamén a conciencia da existencia dun Grande Porto, ou
dunha área metropolitana que xa non se circunscribe a un
núcleo urbano ben delimitado, nas que se expande para
fora dos seus limites administravios abrangendo os
concellos veciños de V.N. de Gaia, Matosinhos,
Gondomar, Valongo, Póvoa de Varzim, Vila do Conde,
Maia e Espinho.
• Sen un modelo un proceso de urbanización claros, ou
mesmo unha delimitación física transparente, esta área
metropolitana, non responde aos modelos normativos de
interpretación da cidade. Aquí os procesos típicos de
metropolitización centrípeta, isto é, de atracción do centro
sobre a periferia orixinando un modelo dualista –centro
terciario vs.. periferia residencial- conviven con lóxicas
máis complexas que responden a dinámicas económicas
e demográficas propias dos diversos municipios.

O Grande Porto
• O Grande Porto apreséntase como un mosaico heteroxéneo de difícil
coexión é dado pola distribución dos eixos viarios, que conforman o
núcleo duro desta área e permiten percibir unha certa lóxica de
continuidade territorial. Esta organización é tamén indisociable dos
movementos pendulares orientados pola distribución das funcións no
territorio, como destaca para a área central –Porto, Maia, Matosinhos e
VN Gaia- , que concentrando o groso do sector terciario e secundario,
asume como o principal catalizador das mobilidades de persoas, bens e
información a nivel rexional.
• En torno desa área central confórmase unha mancha industrial difusa
que se estende de Aveiro ate Braga, e que demostra ter grande
capacidade de autonomía e de fixación de emprego. De feito, as últimas
décadas ten mostrado unha inversión das dinámicas demográficas, con
destaque negativo para o centro de Porto que ten perdido
consecutivamente poboación residente en detrimento doutros concellos
máis periféricos, onde se sitúa hoxe grande parte da economía da rexión.
• Tendo presente as necesidades de planear a urbanización a unha longa
escala, sería criada a Xunta Metropolitana do Porto. Sen ser votada
directamente e sen orzamento propio, a Xunta Metropolitana pose
poderes reducidos en materia de coordinación intermunicipal. Non
entanto, o seu papel foi importante no proxecto do Metro do Porto.
• A funcionar desde 2002, o Metro do Porto conta hoxe con 6 liñas que
ligan o centro do Porto a pontos estratéxicos como o Porto de Liexóes, o
Aeroporto Sa Carneiro ou os Polos Universitaros, reforzando a coexión
entre os principais centros que compoñen a Metrópole do Porto.

Nun contexto internacional
• Se a definición de Área Metropolitana do Porto representou un
marco importante na afirmación nacional de Porto, como centro
lexítimo da Rexión Norte de Portugal, gran parte do futuro das
cidades xógase hoxe tamén un contexto internacional. Con a
crecente abertura dos países ao estranxeiro, froito das políticas
promovidas pola Unión Europea que Portugal integra dende
1986, é con a globlalización do comercio e da economía
acentúase a necesidade de pensar as cidades segundo
estratexias de cooperación que rachan fronteiras.
• A un nivel máis alongado Porto integra un sistema de cidades e
rexións urbanas que se ven consolidando, que percorre a dorsal
atlántica desde o Grande porto ata Vigo e Ferrol na Galiza.
recoñecendo o potencial deste sistema emerxente nun contexto
que o posicionamento estratéxico no panorama internacional se
tornou decisivo e tendo presente as ligazóns históricas que unen
o norte de Portugal e Galiza, estas dúas rexións estableceron en
1992 o Pacto do Eixo Atlántico do Noroeste Peninsular. Trátase
dunha asociación composta actualmente por 34 cidades
protuguesas e galegas, entre as cales Porto, Matosinhos, Vila
Nova de Gaia e Vila do Conde, destinada a promover a
competitividade económica e o desenvolvemento cultural no
territorio, contribuíndo para a desaparición real das fronteiras.

Nun contexto internacional
• Nun período en que o turismo se tornou
accesible ás masas, as cidades
contemporáneas procuran tamén promover
eventos de dimensión internacional e
desenvolver estratexias de marketing que
permitan divulgar o seu patrimonio no
estranxeiro, e así estimular a súa economía.
Neste ámbito clasificación en 1996 do centro
Histórico de Porto como “Patrimonio Cultural
da Humanidade”, pola UNESCO, que
recoñece o valor e o potencial do patrimonio
arquitectónico da cidade, representou
certamente un paso decisivo na disputa do
Porto por un lugar cimeiro entre os centros da
cultura e historia europeas.

Porto

Recommended

Recommended

More Related Content

Similar to Porto

Similar to Porto (20)

More from Agrela Elvixeo

More from Agrela Elvixeo (20)

Porto