1. Onbetaalbare energie heeft
(geen) toekomst
Na een internationale golf van liberalisering in de elektriciteitssectoren, zien we
overal ter wereld energiecoöperaties ontstaan. In Nederland wil het echter nog niet
van de grond komen. Waarom in de rest van de wereld wel en in Nederland niet?
Dirk Scheepers1
S inds de jaren negentig is de Nederlandse elektriciteits-
markt aan een alles omvattende verandering onderhevig.
Traditioneel was deze tak sterk verticaal geïntegreerd en
gestuurd door de overheid, maar langzaam ontstond een markt
waarbij onderscheid werd gemaakt tussen vier schakels:
productie, transmissie, distributie en levering. Daarbij kwa-
men elektriciteitsproductie en -levering ineens voor een
groot deel in handen van commerciële bedrijven. Een golf
van overnames, splitsingen en reorganisaties volgde.
Nederland was niet het eerste land waar dit gebeurde.
Ondanks de vele voorbeelden uit de wereld van hoe de libe-
ralisering niet moest, leek het er even op dat Nederland
ironisch genoeg zelf achteraan mocht sluiten in datzelfde
lijstje voorbeelden. Prijzen stegen, er leken steeds meer Bron: NRECA
stroomuitvallen plaats te vinden, ontslagen vielen, kortom,
er was publieke verontwaardiging. Vaak werd er betoogd aan kan. Er zijn diverse soorten publieke energie waarvan
dat het behouden of opnieuw opzetten van door de overheid elektriciteitscoöperaties het belangrijkste deel vormen. Deze
beheerde nutsbedrijven de sleutel zou zijn tot het verzekeren coöperaties, vaak gebaseerd op boerengemeenschappen met
van betrouwbaarheid, betaalbaarheid en duurzaamheid van een zeer sterke onderlinge cohesie, komen veel voor in lan-
het elektriciteitsaanbod. Publieke nutsbedrijven kunnen van- delijke of afgelegen gebieden.
wege hun not-for-profit aard tegen lagere kosten elektriciteit
leveren en diverse programma’s voor het algemene nut uit-
voeren, die niet zo gemakkelijk worden uitgevoerd door
‘De Nederlandse energie-
commerciële private bedrijven. Maar openbare nutsbedrijven coöperaties richten zich
worden overal ter wereld afgeschilderd als een symbool van
inefficiëntie op managementgebied en organisatorische
voornamelijk op de productie en
stagnatie. En de boel terugdraaien, dat is ook geen optie. levering van duurzame energie’
HERONTDEKKEN VAN DE PUBLIEKE KRACHT De facto zijn door de consument beheerde elektriciteitscoö-
Na diverse elektriciteitscrises wereldwijd was er opnieuw peraties al in veel delen van de wereld één van de belang-
aandacht voor de not-for-profit aard en de principes van het rijkste middelen om het landelijk gebied van elektriciteit te
algemeen belang. Deze herontdekking laat zien dat publieke voorzien. Private investeerders richten zich liever op lucratieve
energie in de eenentwintigste eeuw past en nieuwe uitdagingen stedelijke gebieden en minder op het platteland. Zonder
18 Coöperatie | nummer 606 | april 2011

2. speciaal beleid van de overheid om aan de behoefte van de Nederlandse platteland ontzettend dichtbevolkt. Daarnaast
niet-aangesloten landelijke gebieden te voldoen, zal het kent ons land een sociale democratie en wordt toegang tot
elektriciteitsgat maar langzaam dichten. elektriciteit door onze overheid als een basiswaarde gezien.
Daarom zijn er in het verleden in het hele land al goede
VERENIGDE STATEN netwerkverbindingen aangelegd.
Elektriciteitscoöperaties in de Verenigde Staten speelden in
het verleden een onmisbare rol bij het verbinden van het
landelijke gebied met energiefaciliteiten, die ooit door de
‘In de Verenigde Staten voorzien
overheid waren gebouwd om de bevolking van betaalbare energiecoöperaties 42 miljoen
elektriciteit te voorzien. Deze coöperaties zijn geïnitieerd
door boerengemeenschappen en tellen tussen de vijfhonderd
klanten en bijna de hele
en tweehonderdduizend ledenverbruikers. Zij concentreren landbouwsector van elektriciteit’
zich vandaag de dag met name op elektriciteitstechnologieën
die losstaan van het elektriciteitsnet, vaak gebaseerd op Toch zijn er niet ver van huis ook grote succesvolle elektri-
duurzame energiebronnen. Dat wil niet zeggen dat dat ten citeitscoöperaties te vinden. In Vlaanderen is in enkele jaren
koste gaat van het oorspronkelijke doel: de meer dan 900 tijd Ecopower uitgegroeid tot een coöperatieve onderneming
distributiecoöperaties en Generation & Transmission coöpe- met 25.000 leden en een wachtlijst van een half jaar. Dit ooit
raties hebben ongeveer 43% van de distributielijnen in de gezamenlijk opgestarte ideologische buurtproject produceert
VS in handen, waarmee ze tweederde van de VS dekken; louter groene stroom door middel van lokale productie. Op
het gekleurde gebied in de figuur hiernaast. Hiermee voor- allerlei plaatsen in België heeft Ecopower kleine opwekcen-
zien ze 42 miljoen klanten, zo’n 12% van de bevolking, van trales – biomassacentrales, warmtekrachtcentrales, windtur-
elektriciteit. Bovendien leveren ze energie aan zowat de bines en zonnecollectoren – staan. Daarnaast is zij actief
gehele nationale landbouwsector. bezig met het promoten van rationeel energieverbruik, of
Losse systemen – een ‘circuit’ met één of enkele kleine beter gezegd: energiebesparing. Ecopower heeft deze groei
opwekcentrales dat slechts één stad of een kleine regio kunnen bereiken mede omdat de Belgische overheid groene
dient, en dat niet verbonden is aan andere elektriciteits- stroom subsidieert. Dit maakte de prijs voor groene stroom
netwerken – worden tegenwoordig als een van de meest gelijk aan die van conventionele stroom.
succesvolle opties beschouwd om stroom te leveren aan de
bevolking in ruraal gebied, waaronder in veel gebieden in DUURZAME ENERGIE
ontwikkelingslanden. Hoewel de investeringskosten nog Dergelijke initiatieven beginnen ook in Nederland van de
heel hoog zijn, kunnen coöperaties ze financieren door een grond te komen. Bekend zijn inmiddels TexelEnergie en de
combinatie van vergoedingen van ledengebruikers, overheids- Noord-Hollandse Energie Coöperatie (NHEC). Ook deze
subsidies en micro/mini kredietfinanciering. Het eigendom coöperaties richten zich voornamelijk op de productie en
of beheer in handen van de gemeenschap vergroot daarbij levering van duurzame energie. In vele andere plaatsen zien
de kans dat het ontwerp van een bepaald elektriciteits- we steeds meer van deze pogingen om coöperatief enkele
systeem het best in de behoeften van die gemeenschap kan windmolens, een warmtecentrale of zonnecollectoren te
voorzien en dat zo’n project dus slaagt. De kracht van de onderhouden. Steeds vaker leidt het tot het ontstaan van een
coöperatie wordt op deze manier gebruikt om succesvol mini-coöperatie.
ontwikkelingshulp te leveren. Dergelijke coöperatieve initiatieven zijn natuurlijk prachtig,
maar is het de intentie om veel mensen te verzekeren van
PLATTELAND EN PLATTELAND goede levering van betaalbare energie? Lijdt de professio-
In andere delen van de wereld, zoals in de Scandinavische naliteit en drang naar groei niet onder de ideologische
landen en de binnenlanden van Zuid-Afrika en India, verliep insteek waarmee veel van zulke coöperaties beginnen? In de
de liberalisering betrekkelijk tot zeer goed. Opvallend is dat tussentijd blijven de energieprijzen stijgen en kijkt de over-
energiecoöperaties hierin een significante rol spelen. Zeker heid steeds vaker weg. Elektriciteit zal alsmaar duurder
de liberalisering in Noorwegen was het voorbeeld voor het worden in de toekomst. Duurzame energie is het alternatief,
Nederlandse proces. Toch kan men aanvoelen dat Noorwegen maar is nog lang niet dekkend genoeg. Het is nog steeds
en de VS op dat gebied niet te vergelijken zijn met Nederland: wachten op een energiecoöperatie die betaalbaarheid en
Noorwegen is een uitgestrekt ruig land met veel afgelegen levering voorop zet.
gebieden. Ook voor de kleine vissersdorpen of houthakkers-
gemeenschappen in het noorden is stroom van levensbelang, Voetnoot
zeker met de poolkoude in de winter. Vergeleken met de 1 Dirk Scheepers is student aan Wageningen University en auteur van de scriptie
enorm uitstrekte Great Plains van de Verenigde Staten is het ‘Coöperatief ondernemen in de energiesector’
Coöperatie | nummer 606 | april 2011 19