Ocena jako ci i efektów działa media relations

1. See discussions, stats, and author profiles for this publication at: https://www.researchgate.net/publication/354832165 Ocena jakości i efektów działań media relations Chapter · September 2021 CITATIONS 0 READS 23 4 authors, including: Some of the authors of this publication are also working on these related projects: Crisis management in Poland. View project The Condition of the Public Relations Industry in Poland View project Dariusz Tworzydło University of Warsaw 60 PUBLICATIONS 73 CITATIONS SEE PROFILE Marek Zajic 4 PUBLICATIONS 3 CITATIONS SEE PROFILE All content following this page was uploaded by Dariusz Tworzydło on 25 September 2021. The user has requested enhancement of the downloaded file.

3. 2 Wydano za zgod Rektora R e c e n z e n c i prof. dr hab. Kazimierz WOLNY-ZMORZY SKI dr hab. Marcin SZEWCZYK, prof. WSIiZ R e d a k t o r n a c z e l n y Wydawnictw Politechniki Rzeszowskiej dr hab. in . Lesław GNIEWEK, prof. PRz R e d a k t o r Marzena TARAŁA S k ł a d i ł a m a n i e Mariusz TENDERA P r o j e k t o k ł a d k i Kacper GARDZIAŁA O p r a c o w a n i e g r a f i c z n e t a b e l i w y k r e s ó w Kacper GARDZIAŁA zarz dzanie komunikacj , zarz dzanie w kryzysach relacje z mediami, informacje prasowe © Copyright by Oficyna Wydawnicza Politechniki Rzeszowskiej Rzeszów 2021 Wszelkie prawa autorskie i wydawnicze zastrze one. Ka da forma powielania oraz przenoszenia na inne no niki bez pisemnej zgody Wydawcy jest traktowana jako naruszenie praw autorskich, z konsekwencjami przewidzianymi w Ustawie o prawie autorskim i prawach pokrewnych (Dz.U. z 2018 r., poz. 1191 t.j.). Autor i Wydawca doło yli wszelkich stara , aby rzetelnie poda ródło zamieszczonych ilustracji oraz dotrze do wła cicieli i dysponentów praw autorskich. Osoby, których nie udało si ustali , s proszone o kontakt z Wydawnictwem. ISBN 978-83-7934-505-2 e-ISBN 978-83-7934-512-0 Oficyna Wydawnicza Politechniki Rzeszowskiej al. Powsta ców Warszawy 12, 35-959 Rzeszów Ark. wyd. 13,97. Ark. druk. 13,25. Oddano do druku w grudniu 2020 r. Wydrukowano w sierpniu 2021 r. Drukarnia Oficyny Wydawniczej, al. Powsta ców Warszawy 12, 35-959 Rzeszów Zam. nr 47/21

4. 3 Wst p ........................................................................................................... 5 Rozdział 1. Informacja jako gatunek medialny (Karina Stasiuk-Krajewska) .................... 7 Rozdział 2. Wykorzystanie informacji prasowych w procesie komunikacji (Malwina uchniewicz) ................................................................................... 21 Rozdział 3. Bł dy w budowaniu informacji prasowych (Dariusz Tworzydło, Sławomir Gawro ski, Norbert yczy ski) ....................................................... 29 Rozdział 4. Niechciany materiał prasowy (Monika Kaczmarek- liwi ska) ....................... 37 Rozdział 5. Informacja prasowa jako ekspercki głos w dyskusji medialnej (Katarzyna Kope -Ziemczyk) .......................................................................... 47 Rozdział 6. Jak przygotowa informacj prasow , która b dzie skuteczna? (Anna Miotk) .................................................................................................... 59 Rozdział 7. Elementy wizualne jako wsparcie procesu komunikacji (Alicja Waszkiewicz-Raviv) ............................................................................. 75 Rozdział 8. Prawne aspekty przygotowywania materiałów prasowych (Piotr Kantorowski) ......................................................................................... 87 Rozdział 9. Dystrybucja informacji prasowych – od doboru grupy docelowej po weryfikacj efektów (Ewa Ku niar) ........................................................... 99 Rozdział 10. Zewn trzne ródła dystrybucji informacji prasowych (Agnieszka Marz da) .. 109 Rozdział 11. Tworzenie tre ci informacyjnych pod k tem ich widoczno ci w wyszukiwarkach (Wojciech Szyma ski) ...................................................... 123

5. 4 Rozdział 12. Wykorzystanie technologii i rozwi za informatycznych w dystrybucji informacji prasowych (Artur Babicz) .............................................................. 133 Rozdział 13. Informacje prasowe – relikt przeszło ci czy przyszło media relations (Sebastian Bykowski) ....................................................................................... 141 Rozdział 14. Ocena jako ci i efektów działa media relations (Marek Zajic, Dariusz Tworzydło, Zdzisława Zioło, Aneta Zaj c) ........................................ 153 Rozdział 15. Informacje prasowe i ich wykorzystanie w relacjach z mediami z perspektywy dziennikarza (Marek Kacprzak) .............................................. 167 Rozdział 16. Informacje prasowe i ich wykorzystanie w mediach w wietle wyników bada empirycznych (Dariusz Tworzydło, Marek Zajic, Przemysław Szuba, Mateusz Lach) ................................................................................................. 175 Streszczenie ..................................................................................................... 203 Summary .......................................................................................................... 207 O autorach ....................................................................................................... 211

6. Marek Zajic, Dariusz Tworzydło, Zdzisława Zioło, Aneta Zaj c Konieczno oceny prowadzonych działa public relations jest dostrzegana od lat zarówno przez praktyków, naukowców, jak i organizacje bran owe. Współ- czesne public relations jako dziedzina nadal bowiem nie dostarcza satysfakcjonu- j cych i rzetelnych argumentów na swoj obron 1 . Poszukiwanie metod pomiaru wynika zarówno z potrzeb praktyki, jak i nauki. W tym pierwszym przypadku mowa jest o potrzebach b d cych wynikiem współpracy firm, takich jak agencje public relations z ich klientami. Cz sto wymagaj oni oprócz wła ciwego realizo- wania zapisów umowy równie uzyskiwania efektów, które przeło si na wizerunek i reputacj ich podmiotu. W obszarze nauki poszukuje si natomiast rozwi - za , które mogłyby stanowi skuteczne wsparcie dla praktyki. Z tych powodów pomiar jako ci i efektów public relations stał si przedmiotem wielu bada i mo- deli badawczych. Nie ma jednak metody uniwersalnej, któr mo na zastosowa w ka dej sytuacji. W praktyce w zale no ci od podejmowanych działa dobiera si najbardziej optymalne sposoby w odniesieniu do celu danej kampanii czy prowadzonych działa strategicznych. Aczkolwiek ka dorazowo badania s kluczowe i wymagane, przede wszystkim dlatego, e daj mo liwo oceny sytuacji wyj- ciowej, zmian, jakie dokonuj si w wizerunku, a tak e oceny efektów i kierun- ków, w jakich zmiany powinny pod a . Szczególnie istotnym obszarem pomiaru z perspektywy PR s relacje z mediami. W kontek cie media relations w ród sformalizowanych zasad w zakresie pomiaru jako ci prowadzonych działa odnajduje si tak zwane Zasady Barce- lo skie Mi dzynarodowego Stowarzyszenia Pomiarów i Oceny Komunikacji (AMEC). Od pocz tku ich ogłoszenia w 2010 r. poruszaj one kwestie zasadno ci prowadzenia jednoczesnej analizy ilo ciowej z pomiarem jako ciowym realizowanych działa komunikacyjnych. Zasady te nie s konkretnymi narz dziami lecz ogólnymi wskazówkami prowadzenia tego typu pomiarów. Ostatnia aktualizacja Zasad Barcelo skich 3.0 została zaprezentowana w lipcu 2020 r. Spo ród siedmiu przedstawionych wytycznych jedna zakłada, e pomiar i ocena działa komuni- 1 M. Sajewicz, Badania w public relations, [w:] D. Tworzydło, Z. Chmielewski (red.), Badania i pomiar efektów w public relations, Newsline 2010, s. 13.

7. 154 Rozdział 14. kacyjnych powinny si opiera na analizach jako ciowych i ilo ciowych2 . Ben Levine, dyrektor i partner TRUE Global Intelligence oraz dyrektor zarz du AMEC, prezentuj c od wie one zasady, przyznał, e „aby zrozumie pełny wpływ swojej pracy, wa ne jest, aby u y pełnego zestawu metod pomiaru tych wyni- ków”3 . Tym samym potwierdza si zasada mówi ca, e nie powinno si bazowa na miernikach ilo ciowych, ale tak e w ich ramach nie wystarczy oprze si wy- ł cznie na AVE. Od kilku lat do du o miejsca w bran y public relations po wi ca si analizie wska nika ekwiwalentu reklamowego AVE. W ramach dyskursu bran owego temat ten jest podnoszony na wielu konferencjach i sympozjach. Jest przedmiotem artykułów naukowych, raportów oraz weryfikacji. Realizowane s badania, które dotykaj tego zagadnienia w kontek cie zarówno podej cia praktyków czy repre- zentantów wiata nauki, jak i poszukiwania mo liwych do wykorzystania lepszych mierników. Tak naukowcy, jak i praktycy poszukuj rozwi za , które pozwoliłyby na zast pienie tego wska nika innymi. Równie w opracowaniu AMEC pojawia si punkt po wi cony jego krytyce. Cho za jego pomoc bada si warto ci ilo- ciowe, warto wspomnie o nim ju na samym pocz tku, rozpoczynaj c dyskusj na temat tego, po jakie wska niki nale y si ga . Zasady Barcelo skie konsekwentnie okre laj AVE jako bezwarto ciowe w kontek cie pomiarów działa komunikacyjnych, a sama organizacja podaje a 22 powody zaprzestania stosowania tego wska nika4 . W ród polskich praktyków public relations zdania na ten temat od lat s podzielone, cho brakuje jednoznacznych zwolenników. Przejawem odej cia od AVE w bran y PR jest wprowadzenie do regulaminu jednej z nagród bran owych – konkursu „Złote Spinacze” – zapisu, e w kontek cie nagradzania projektów za najwi ksz skuteczno potwierdzon mierzalnymi efektami automatycznie b d wykluczane zgłoszenia, w których pomiary wykonano za pomoc wska nika ekwiwalentu reklamowego5 . W rzeczywisto ci jednak praktycy nadal ch tnie si gaj po AVE, co potwierdza stosowanie go przez 56% PR-owców ró nego typu organizacji działaj cych na polskim rynku, przebadanych podczas Kongresu Profesjonalistów Public Rela- tions w 2019 r. Skala jego wykorzystania jest wyra nie najwi ksza w ród przedstawicieli agencji PR i si ga 86%6 . Jak przyznaje Karolina Borkowska-Bylicka, 2 Barcelona Principles 3.0, https://amecorg.com/wp-content/uploads/2020/07/BP-Presentation- 3.0-AMEC-webinar-10.07.20.pdf (dost p: 3.03.2021). 3 Ibidem. 4 R. Bagnall, The Definitive Guide: Why AVES Are Invalid, https://amecorg.com/2017/06/the- definitive-guide-why-aves-are-invalid/ (dost p: 3.03.2021). 5 Kategorie, https://zlotespinacze.pl/kategorie/ (dost p: 3.03.2021). 6 P. Szuba, D. Tworzydło, Metody i techniki pomiaru efektów działa public relations wykorzystywane w bran y public relations, „Marketing Instytucji Naukowych i Badawczych”, 2020, vol. 35, nr 1, s. 122.

8. Ocena jako ci i efektów działa media relations 155 wiceprezes zarz du agencji Public Dialog i członek zarz du Stowarzyszenia Agen- cji Public Relations: „Agencje najcz ciej dostarczaj takie raporty, jakich ocze- kuje klient – st d AVE”7 . Podobnie uwa a Marcelina Cholewi ska z Colliers In- ternational: „Niestety, AVE wykorzystuje si zazwyczaj dlatego, e jest najta sz i najprostsz metod mierzenia efektywno ci, cz sto narzucan przez samych klientów lub wykorzystywan przez specjalistów PR wła nie z braku bud etu na inne metody pomiaru”8 . Wska nik ten spełnia zatem oczekiwania cz ci klientów, a PR-owcom dostarcza łatwe i zwykle korzystne dane w zakresie pozornych osz- cz dno ci, które mo na interpretowa nawet jako przychody firmy9 . Analiza tre ci publikacji medialnych jest najcz ciej stosowan technik analizy przekazów w public relations. Polega ona na badaniu materiałów prasowych w kierunku oceny wizerunku marki, produktu, firmy czy osoby10 . W praktyce jest j w stanie przeprowadzi samodzielnie ka dy, zapoznaj c si z tre ci kilku ma- teriałów i porównuj c je. Nawet pobie na analiza pozwoli dostrzec ró nice w spo- sobie prezentacji czy doborze tematu, ale tylko profesjonalne podej cie dostarczy precyzyjnych danych11 . Dobrze przeprowadzona analiza tre ci daje bardzo do- gł bny podgl d na temat tego, co zawiera informacja prasowa, jakie mog by jej percepcja i ostateczny wpływ na wizerunek. Zarówno gdy jest prowadzona jedno- razowo (na potrzeby okre lonego zadania), jak i systematycznie, mo e stanowi silny element ka dego raportu z działa w zakresie budowy wizerunku za po rednictwem przekazów medialnych. Aby jednak uzyska oczekiwane efekty, musi by prowadzona z uwzgl dnieniem jednolitych miar i w sposób, który b dzie spójny w ka dym jej wymiarze. Analizowana tre materiału, jaki ukazał si w mediach, powinna by zatem oceniana według ustalonych i konsekwentnie stosowanych reguł. Jedno z wi kszych bada w ród przedstawicieli bran y PR w ci gu ostatnich lat przeprowadziła Anna Miotk. Na bazie jego wyników warto odnotowa , e ponad 90% respondentów wskazywało na stosowanie działa media relations w swojej pracy. Ponad 70% badanych stwierdziło, e analiza tre ci to metoda badawcza, 7 Zapomnij o AVE, zacznij mierzy PR na powa nie. Modele, metody, publikacje i narz dzia, które powiniene zna , https://go.prowly.com/hubfs/PL%20Gated%20content/Zapomnij%20o%20 AVE.pdf?submissionGuid=a54e4116-5850-4d9a-88b6-1d4f8c91f2ee (dost p: 3.03.2021). 8 Ibidem. 9 A. Marz da, Analiza skuteczno ci media relations bran y motoryzacyjnej w Polsce, rozprawa dok- torska, Wydział Dziennikarstwa, Informacji i Bibliologii Uniwersytetu Warszawskiego, War- szawa 2018, s. 63. 10 A. Miotk, Metody i techniki bada w PR. Analiza tre ci, https://annamiotk.pl/metody-i-techniki- badan-w-pr-analiza-tresci/ (dost p: 3.03.2021). 11 J. Idzik, R. Klepka, O analizie zawarto ci, czyli jak bada medialne obrazy wiata, [w:] J. Idzik, R. Klepka (red.), Medialne obrazy wiata, t. 2: Polityka i bezpiecze stwo w relacjach medialnych, Wydawn. Naukowe Uniwersytetu Pedagogicznego, Kraków 2019, s. 13 14.

9. 156 Rozdział 14. która dostarcza najdokładniejszych informacji12 . A 65% uczestników wspomnia- nego badania polskich PR-owców, przeprowadzonego podczas jednej z edycji Kongresu Profesjonalistów Public Relations, wskazywało, e analiza tre ci jest jednym z najcz ciej stosowanych przez nich narz dzi oceny efektów własnej pracy13 . Samodzielna analiza tre ci wydaje si by czasochłonna, ale w wielu sytua- cjach mo e stanowi podstaw do oszacowania jako ci działa media relations. Wyniki nale y jednak odpowiednio wykorzysta w zale no ci od badanego tematu – niekiedy ju sam tytuł materiału czy obecno wypowiedzi po danego eksperta wiadczy o tym, e udało si uzyska oczekiwany efekt. Ostatecznie najwi ksz trudno sprawia oszacowanie, jaka jest rzeczywista ocena badanego przez nas tematu. Podstaw automatycznych narz dzi do monitoringu mediów14 , a tym samym nieodzownym elementem jako ciowym raportów dostarczanych klientom, s informacje na temat wyd wi ku danego komunikatu. W literaturze i bran y okre la si je mianem analizy sentymentu. Poj cie zostało zaczerpni te z j zyka angiel- skiego (ang. sentiment analysis), przy czym w opinii wielu osób potraktowano je zbyt dosłownie. Analiza sentymentu odnosi si do dwóch rodzajów analiz tekstów: automatycznych i półautomatycznych. Kluczowym celem tej metody jest identyfikacja i klasyfikacja cz ci albo pełnych wypowiedzi z uwagi na słowa nacecho- wane emocjonalnie, które si w nich pojawiaj 15 . Wyd wi k emocjonalny bada si współcze nie równie przy u yciu sztucznej inteligencji, która mo e by wspar- ciem przy analizie potencjału kryzysowego w ramach danych materiałów. Definicji analizy sentymentu jest wiele, ale wi kszo z nich sprowadza si do okre lenia wyd wi ku emocjonalnego danego tekstu. Dostarcza on zwykle informacji, czy dany materiał ma wyd wi k negatywny, pozytywny czy neutralny w stosunku do badanego obiektu. Wyd wi k pozytywny kierunkuje odbiorc w obszary pozytywnej percepcji oraz kojarzenia z dobr ocen podmiotu, którego dotyczy materiał. Wyd wi k negatywny działa zdecydowanie odwrotnie, suge- ruje, e materiał prasowy jest w stopniu jednoznacznym krytyczny. Artykuł o wy- d wi ku negatywnym przedstawia podmiot lub przedmiot analizy w negatywnym 12 A. Miotk, Opinie polskich specjalistów PR na temat pomiaru PR. Wyniki bada , https://annamiotk.pl/pdf/anna_miotk_polscy_specjalisci_pr_o_pomiarze_pr_raport_z_badania.pdf (dost p: 3.03.2021). 13 P. Szuba, D. Tworzydło, Metody i techniki pomiaru…, op.cit., s. 122. 14 D. Tworzydło, P. Szuba, Rola profilaktyki antykryzysowej z perspektywy najwi kszych polskich przedsi biorstw oraz agencji public relations na podstawie bada eksperckich, „Marketing Insty- tucji Naukowych i Badawczych”, 2019, nr 1(31), s. 126. 15 B. Pang, L. Lillian S. Vaithyanathan, Thumbs up? Sentiment Classification using Machine Learn- ing Techniques, „Proceedings of the 2002 Conference on Empirical Methods in Natural Language Processing (EMNLP 2002)”, vol. 10, s. 79–85.

10. Ocena jako ci i efektów działa media relations 157 wietle. W przypadku wyd wi ku neutralnego trudno ci jest okre lenie kierunku wpływu materiału na wizerunek. Neutralno ma oboj tny wpływ na wizerunek, nie zawiera cech oceny warto ciuj cej, ale w długim okresie takie materiały mog wzmacnia odbiór podmiotu i wpływa na budowanie jego reputacji. Wiedza w tym zakresie w zale no ci od celu pomiaru daje wiele mo liwo ci. Główn zalet wydaje si by sprawna (cz sto w czasie rzeczywistym) identyfikacja nega- tywnych materiałów na dany temat, co umo liwia szybkie reagowanie. Informacje płyn ce z analizy sentymentu s istotne z punktu widzenia dobrego zarz dzania antykryzysowego16 czy ustalania efektów prowadzonych kampanii. Pozwalaj równie na identyfikacj ambasadorów marki lub jej krytyków, a tak e ocen samego wizerunku marki czy pracodawcy (ang. employer branding). Wiedza ta cz sto przekłada si na realne działania na rzecz marki. Skuteczne okre lenie wyd wi ku jest jednym z najwi kszych wyzwa twór- ców systemów słu cych do kompleksowego monitoringu mediów. Automatyczne mechanizmy w tym zakresie s coraz bardziej efektywne i z pewno ci ich ogromn zalet jest szybko działania. Ka dy jednak, kto chocia raz zetkn ł si z konieczno ci dogł bnej analizy wyników uzyskanych z monitoringu mediów, wie, e wymagaj one zazwyczaj ponownej weryfikacji i licznych zmian. Jak podkre laj analizy i badania na ten temat, stosuj c automaty, nale y zachowa ostro - no podczas interpretacji, a wyd wi k ulokowa w odpowiednim kontek cie17 . Co wi cej, badacze zwracaj uwag na brak w nich informacji na temat zwyczajów j zykowych dziennikarzy, sposobu wypowiedzi czy rzeczywistego zamiaru autora, poniewa automaty opieraj si przede wszystkim na analizie konkretnych słów i fraz kluczowych18 . W codziennej praktyce dochodzi te do wiadczenie i wiedza PR mened era, które pozwalaj na precyzyjne okre lenie wyd wi ku danego materiału, a tym samym uwzgl dnienie elementów niemierzalnych przez automat, np. sarkazmu czy ironii autora. W praktyce w pierwszej kolejno ci warto wykona testy i sprawdzi , jak automatyczne systemy działaj dla zdefiniowanych fraz, a w razie konieczno ci stosowa metody półautomatyczne, tj. w miar mo - liwo ci samodzielnie lub za po rednictwem specjalistów ds. analizy jako ciowej wprowadza zmiany w uzyskanych wynikach. Z pewno ci nie warto rezygnowa z automatów – szczególnie przy obszernych analizach dostarczaj one ogólnego, ale istotnego obrazu sytuacji. 16 D. Tworzydło, Zarz dzanie w kryzysie wizerunkowym. Metody, procedury, reagowanie, Difin, Warszawa 2019, s. 147. 17 H. Roberts, B. Resch, J. Sadler, L. Chapman, A. Petutschnig, S. Zimmer, Investigating the Emo- tional Responses of Individuals to Urban Green Space Using Twitter Data: A Critical Comparison of Three Different Methods of Sentiment Analysis, „Urban Planning”, 2018, nr 3(1), s. 30. 18 K. Tomanek, Analiza sentymentu – metoda analizy danych jako ciowych. Przykład zastosowania oraz ewaluacja słownika RID i metody klasyfikacji Bayesa w analizie danych jako ciowych, „Prze- gl d Socjologii Jako ciowej”, 2014, t. 2, s. 133 134.

11. 158 Rozdział 14. O jako ci działa media relations wiadczy mo e wiele czynników. Jednym z nich jest rodzaj rodka masowego przekazu, który podj ł si publikacji materiału czy zainteresował si okre lonym tematem. Tu w odró nieniu od danych ilo ciowych PR-owca powinny interesowa te media, które s istotne z punktu widzenia przedmiotu analizy. Przykładowo – je li dystrybuujemy lub badamy losy materiału prasowego po wi conego tematyce budowlanej, to wła nie media z tego obszaru powinny stanowi o jako ci działa media relations. Dlatego cz sto na pocz tku, jeszcze przed zainicjowaniem dystrybucji materiałów podejmuje si kroki w celu okre lenia redakcji, gdzie przede wszystkim oczekiwane s publikacje. Podobnie w przypadku dotarcia do grup docelowych – je li temat jest z obszaru beauty, to priorytetem powinno by dotarcie do prasy typowo kobiecej. Du a liczba publikacji w pozostałych tytułach mo e zosta przeoczona i ostatecznie nie wnie istotnej warto ci dodanej do prowadzonych działa oprócz atrakcyjnych słupków w raporcie. Oznacza to zatem, e jako ciowa ocena działa media relations wi e si z okre leniem, w jakim stopniu zostały wypełnione postawione cele. Dotyczy to zarówno celów strategicznych, jak i taktycznych. Przykładowo – przedsi biorstwo bierze udział w konkursie z zakresu employer branding. Jednym z elementów oce- nianych przez kapituł konkursu jest upowszechnienie przez uczestników informacji o działaniach z przedmiotowego zakresu. W firmie planowany jest cały wa- chlarz aktywno ci z zakresu media relations tak, aby jak najbardziej upowszechni fakt startu, z intencj , by przeło yło si to na otrzymanie nagrody. Ciekawe jest przy tym to, e członkowie kapituły arbitralnie oceniaj sposoby upowszechnienia informacji, mo na wi c powiedzie , e kryteria s jako ciowe, bo zale od od- czu i opinii jurorów. Otrzymanie nagrody b dzie te uzupełnieniem do prowadzenia dalszych działa propaguj cych firm jako laureata konkursu. Mamy zatem cel taktyczny, jakim jest uzyskanie nagrody, i cel strategiczny, jakim jest budowanie wizerunku dobrego pracodawcy. Jednocze nie uzyskanie celu taktycznego otwiera pole do kolejnych działa , a co za tym idzie – do stawiania kolejnych kro- ków. W ramach prowadzonych aktywno ci rozsyłane s informacje prasowe o cie- kawych rozwi zaniach z zakresu employer branding, przedstawiciele firmy wypo- wiadaj si w mediach. Zasi g i AVE oraz sentyment publikacji pozwalaj patrze optymistycznie na rezultat konkursu. Monitorowana konkurencja otrzymuje słab- sze wska niki, cho jednemu z uczestników konkursu udało si zdoby 10 minut w telewizji niadaniowej, gdzie poruszany był temat rozwi za pracowniczych w firmie, a przy okazji samego konkursu. Dzi ki takiemu zabiegowi to konkurent wygrywa i zdobywa nagrod . Jako prowadzonych działa mimo dobrych wska ników nie przeło yła si na osi gni cie celu. Mowa oczywi cie tylko o jednym celu taktycznym, bo działania mogły przeło y si na osi ganie celu stra- tegicznego.

12. Ocena jako ci i efektów działa media relations 159 Podany przykład obrazuje, jak wa ne jest prawidłowe postawienie celu działania. Wydaje si , e walidowanie jako ci prowadzonych działa za pomoc nagrody nie jest poprawne, podobnie jak walidowanie działa PR wynikami finan- sowymi przedsi biorstwa. Zbyt du o czynników pozakomunikacyjnych wpływa na osi gni cie tak postawionych celów, by mo na było mówi o transparentno ci pomiaru. Mało tego, cel okre lony jako zdobycie nagrody tak naprawd mógł by myl cy i zbyt odległy. Je li zamiast zdobycia nagrody postawiono by za cel główny dotarcie przedstawicieli firmy do telewizyjnych programów lifestylowych, to zadanie byłoby konkretne. Mo liwe byłoby jego transparentne zmierzenie oraz zdobycie informacji na temat tego, dlaczego udało si b d nie udało zrealizowa postawionego celu. My l c o monitoringu mediów, mo na postawi miał tez , e nie ma spe- cjalisty zajmuj cego si public relations, który nie zna tej techniki pomiaru działa . Mo na posun si dalej i postawi hipotez mówi c , e ka dy kto pracuje w public relations w taki czy inny sposób zetkn ł si z monitoringiem – albo jako zamawiaj cy, albo jako osoba analizuj ca wyniki pozyskane w trakcie prac, o któ- rych mowa. Monitoring jest wykorzystywany w wielu działaniach realizowanych przez praktyków public relations. Stosuje si go zatem do: okre lania punktu wyj cia przy okazji tworzonej strategii; oceny efektów kampanii; analiz skuteczno ci działa zespołów prasowych i odpowiedzialnych za relacje z mediami; oceny zmian, jakie dokonuj si w wizerunku i przestrzeni otaczaj cej badan organizacj ; analizy punktów zapalnych, które mog mie wpływ na powstawanie sytuacji kryzysowych, w tym wychwytywania symptomów sytuacji kryzysowych; oceny kierunków, w jakich zmierza sytuacja kryzysowa, w której tkwi marka, wł cznie z obserwacj rozwoju wypadków w celu szybkiego rea- gowania19 ; oceny koniecznych do podj cia zmian w ramach działa public relations prowadzonych przez firmy, instytucje i inne. W 2019 roku podczas Kongresu Profesjonalistów Public Relations w Rzeszo- wie przeprowadzono w ród uczestników wydarzenia wspomniane ju badania. Okazało si , e ponad 90% respondentów korzystało z monitoringu mediów 19 D. Tworzydło, Procedura zarzadzania w sytuacji kryzysowej, [w:] S. lusarczyk, D. Tworzydło, J. wida, Public relations w kształtowaniu pozycji konkurencyjnej organizacji, Wy sza Szkoła Informatyki i Zarz dzania, Rzeszów, 2001, s. 35.

13. 160 Rozdział 14. w 2018 r.20 Jako główny powód podawano: zapobieganie kryzysom wizerunkowym lub bie c obserwacj rozwoju sytuacji kryzysowej, która ju zaistniała, realizacj kampanii promocyjnych lub informacyjnych, pomiar skuteczno ci dzia- ła media relations oraz analiz konkurencji21 . Punktem wyj cia do prowadzenia skutecznego pomiaru powinno by postawienie celów, których osi gni cie pozwoli zweryfikowa wła nie monitoring me- diów. W zale no ci od tematyki informacji prasowej, bran y, w jakiej si poru- szamy, czy te skali działalno ci firmy, postawione cele mog by ró ne. W jednym przypadku kluczowym d eniem mo e by dotarcie do jak najwi kszej liczby mediów stricte lokalnych, w innym za do kilku kluczowych, bran owych tytu- łów skierowanych co prawda do mniejszej, ale istotnej z punktu widzenia podmiotu grupy odbiorców. Z kolei, je eli materiały b d miały charakter marketin- gowy, mo e to spowodowa niech ich publikacji, a autor b dzie si musiał liczy z konieczno ci zapłaty za opublikowanie informacji. Przy ocenie efektywno ci działa media relations nie nale y zwraca uwagi jedynie na to, w jakiej liczbie publikacji ukazała si informacja – takie dane nie mówi o tym, jak struktur przybrał przekaz. W tym miejscu warto jednak sprawdzi , ile informacji ukazało si w prasie tradycyjnej lub internetowej, ile w mediach społeczno ciowych, a ile w radiu czy prasie22 . Kolejne wa ne wska niki, które pozwalaj sprawdzi efektywno , to: wyst powanie marki w publikacjach, ich wyd wi k, zasi g mediów, w których dana informacja si pojawiła, oraz po- ziom osi gni cia celów zało onych przed jej dystrybucj 23 . Podane wska niki maj charakter ilo ciowy i zwykle wyst puj autonomicznie. Cz sto słu jednak jako punkt wyj cia do dalszych analiz zwi zanych z jako ci przekazu. Najbar- dziej interesuj ca jest odpowied na pytania o charakterze jako ciowym: „dlaczego?”, „jak?”, „jakie?”. Dlaczego to działanie uzyskało takie zasi gi? Jaka była tematyka tre ci, które przyniosły firmie najwi ksz korzy w minionym okresie? Jak komentowane były wyst pienia? Analityk w takiej sytuacji staje si krytykiem, a cz sto krytykiem krytyków. Obecnie nie ma algorytmów, które pozwalałyby zbiera dane w taki sposób. Liczy si bezpo rednia ocena, spostrzegawczo . Wa na jest równie umiej tno referowania historii tak, aby odbiorca (klient) po- znał, z czego wynikaj wnioski jako ciowe czy stawiane hipotezy. Oczywi cie w dalszym ci gu wa ne jest walidowanie za pomoc nat enia słów, zwrotów i tematów, jakie wyłapano podczas analizy tre ci. Przede wszystkim jednak liczy si uzyskanie odpowiedzi na pytania: „dlaczego?”, „jak?”, „jakie?”, poniewa to one pozwalaj na podejmowanie kolejnych decyzji. Firmy zajmuj ce si monitoringiem mediów dostarczaj u ytkownikom wielu danych, które pomagaj w ocenie efektywno ci działa podj tych przez 20 P. Szuba, D. Tworzydło, Metody i techniki pomiaru…, op.cit., s. 125 126. 21 D. Tworzydło, Public relations praktycznie, Newsline, Rzeszów 2017, s. 247. 22 Ilo nie równa si jako – jak poprawnie mierzy efektywno , https://psmm.pl/ilosc-nie-rowna- sie-jakosc-jak-poprawnie-mierzyc-efektywnosc/ (dost p: 3.03.2021). 23 Ibidem.

14. Ocena jako ci i efektów działa media relations 161 praktyków komunikowania. Głównie opieraj si one na analizie tre ci przekazów własnych i konkurencji, analizie wykorzystania informacji prasowych, analizie zasi gu oddziaływania i potencjału reklamowego czy mapach benchmarkingo- wych24 . Benchmarking to metoda stosowana w zarz dzaniu, któr coraz cz ciej wykorzystuj PR-owcy czy marketingowcy. Mapa benchmarkingowa przedstawia obraz trzech wska ników, na przykład liczby publikacji, sentymentu i AVE. Jest to sposób na porównanie nie tylko działa firmy ogólnie, ale równie konkretnych projektów czy kampanii, a je li wykonuje si map cyklicznie, pomaga ona w bie- cym pomiarze efektów działa podejmowanych przez firm 25 . Prowadzenie cyklicznego monitoringu mediów w takich samych odst pach czasu (np. codziennie, raz w tygodniu, miesi cu lub roku) pozwoli porówna efekty działa media relations i sprawdzi , czy ewentualne zmiany, jakie zostały wdro one w tym obszarze, dały oczekiwany efekt. Przykładem mo e by firma zlecaj ca wykonanie rocznego monitoringu mediów jednej z agencji PR, w którym oprócz tradycyjnych wska ników i takich informacji, jak zasi g, ródło, data publikacji, rodzaj i tematyka rodka masowego przekazu, wyd wi k, AVE, podano liczb wyst pie nazwy firmy w artykule, wymienienie jej przedstawiciela z na- zwiska, okre lenie rozmiaru publikacji w odniesieniu do ilo ci tekstu po wi conego przedsi biorstwu (artykuł, notatka, wzmianka), a nawet liczb znaków arty- kułu. Wyniki zestawiono, a pod uwag wzi to mi dzy innymi wyst powanie przedstawiciela firmy w publikacji wzgl dem jej wyd wi ku, a tak e liczb zna- ków artykułu wzgl dem rozmiaru publikacji w odniesieniu do firmy. Dla klienta istotn kwesti była równie wła ciwie opisana tematyka informacji pojawiaj - cych si w mediach. Jej okre lenie, podobnie jak w przypadku sentymentu, wy- maga cz sto do czasochłonnej pracy analityków. Pomimo dynamicznego rozwoju automatyki, aby mie gwarancj poprawno ci opisania materiału, konieczna jest analiza jako ciowa. Wracaj c do przykładu, ka dy artykuł zakodowano, opieraj c si na słowach kluczach, dzi ki czemu w raporcie mo na si skupi na wyst powaniu przykładowo dwudziestu tematów publikacji, takich jak „działania wizerunkowe” (do których mo na zaliczy informacje o otrzymanych przez firm nagrodach i wyró nieniach, jej partnerstwach czy sponsoringu) czy „technologie” (w tej grupie pojawi si nowinki technologiczne, patenty, publikacje o wprowa- dzaniu nowych rozwi za ). Aby dane przekazywane klientowi były konkretne, główn tematyk mo na rozwin o tematy poboczne, np. w „działaniach wize- runkowych” tematem pobocznym mo e by nazwa konkursu, o którym konkretnie napisano w danym materiale, a w „technologiach” nazwa wykorzystanej technologii. Dzi ki takiemu zabiegowi mo na okre li nie tylko, jakich tematów było najwi cej, ale równie wskaza na przykład, który projekt zyskał najwi ksze zain- 24 S. Bykowski, Praktyka w pomiarach efektywno ci działa media relations, [w:] D. Tworzydło, Z. Chmielewski (red.), Badania i pomiar efektów w public relations, Newsline, Rzeszów 2010, s. 158. 25 Czy wiesz jak… czyta map benchmarkingow ?, https://psmm.pl/czy-wiesz-jak-czytac-mape- benchmarkingowa/ (dost p: 3.03.2021).

15. 162 Rozdział 14. teresowanie mediów, a o którym pojawiło si jedynie kilka wzmianek. Warto tutaj zaznaczy , e obecnie algorytmy monitoringów nie wykonuj tego typu analiz automatycznie i podobnie jak w przypadku okre lania wyd wi ku, ostateczn de- cyzj podejmuje zawsze człowiek. Analiza jako ciowa pozwala z jednej strony zakodowa materiały w taki sposób, by mogły by poddane zestawieniom ilo ciowym, a z drugiej strony otwiera pole do analiz w obszarze poszczególnych te- matów. Pozwala równie na prze ledzenie narracji, okre lenie czynników, jakie wpłyn ły na skuteczno poszczególnych przekazów, na przykład tego, jakie elementy informacji prasowej zostały opublikowane. Follow up słu y najcz ciej do zbierania danych na temat efektywno ci dystrybucji informacji prasowych i polega na kontakcie telefonicznym z dziennika- rzami, do których został wysłany materiał26 . Jest on prowadzony regularnie przez agencje public relations dla ich klientów, ale tak e w ramach zespołów czy biur prasowych firm. Cz sto stanowi integraln cz oferty agencji, ale tak e jest czynnikiem wzmacniaj cym efektywno prac specjalistów public relations. Jest to działanie poprawiaj ce skuteczno aktywno ci realizowanych w ramach media relations, a przy tym warto zauwa y , e nic – w obecnej rzeczywisto ci i przy obecnym stanie rozwoju technologii – w tego typu działaniach nie zast pi jeszcze pracy człowieka. Z raportu zrealizowanego przez Polsk Agencj Prasow oraz analityków In- stytutu Rozwoju Społecze stwa Informacyjnego we wrze niu 2020 r. wynika, e niemal co czwarty nadawca informacji prasowej stosuje zabieg, jakim jest follow up27 . W ten sposób zwi kszana jest szansa na uzyskanie lepszych efektów działa media relations ni tylko te, które wynikaj z typowej wysyłki materiału prasowego. Z kolei w przypadku prawie 23% otrzymywanych przez dziennikarzy materiałów prasowych oceniaj oni kontakt ze strony nadawców jako nachalny (kilkukrotny kontakt w sprawie tej samej informacji)28 . Z punktu widzenia efektywno ci działa media relations follow up mo e dawa istotne wska niki. Mo e stanowi tak e cenne działanie wspomagaj ce o charakterze szkoleniowym dla osób rozpoczynaj cych prac w obszarze public relations. Warto przy okazji zauwa y , e bez wzgl du na to, kto b dzie jego wykonawc , kluczowe staje si w tym przypadku przygotowanie. W takiej sytuacji przydatne jest tak e wprowadzenie wystandaryzowanego narz dzia do zbierania informacji o efektach działa , co pozwoli na pó niejsze opracowanie i zestawienie wska ników. Jego opraco- 26 A. Łaszyn, Follow-up, [w:] J. Ol dzki, D. Tworzydło (red.), Leksykon public relations, Newsline, Rzeszów 2009, s. 61. 27 Raport „Konstrukcja i dystrybucja informacji prasowych”, Polska Agencja Prasowa, Warszawa 2020, s. 23. 28 Ibidem, s. 27.

16. Ocena jako ci i efektów działa media relations 163 wanie nie jest skomplikowane, nale y jednak wyró ni główne kody, które zawsze powinny si w nim znale . Po pierwsze „informacja opublikowana” – ten kod mo na zweryfikowa dzi ki odpowiedzi e-mailowej od odbiorcy, w której potwierdzi on publikacj , lub powiadomieniu z monitoringu mediów o opublikowaniu naszego materiału. Bie- ce weryfikowanie tego kodu pozwala unikn niepotrzebnego kontaktu z dziennikarzem, który ju odpowiedział. Po drugie nale y zastosowa kod „odmowa publikacji”. Stosowna informacja mo e trafi do nadawcy ju wcze niej jako odzew ze strony odbiorcy na e-mail, z którego wysłano materiał. W tym przypadku wa ne jest, aby uzyska dodatkowe dane dotycz ce przyczyny odmowy opublikowania informacji, co mo e si okaza istotne w dalszych działaniach media relations, szczególnie podejmowanych w obszarze tego samego tematu. Mo e si zdarzy , e portal ch tnie opublikuje materiał jako artykuł płatny, co z punktu widzenia zaplanowanych celów kampanii te byłoby warto ciowe. Te dwa przypadki mo na traktowa jako otrzymanie jednoznacznej odpowiedzi ze strony dziennikarza. Ko- lejnym istotnym kodem b dzie „ponowna wysyłka materiału”, co pozwoli wst p- nie oszacowa liczb redakcji, do których informacja nie dotarła lub zagin ła w zbiorze innych otrzymanych przez dziennikarza materiałów. Zbiór wymienionych trzech kodów mo na uzna za wystarczaj cy. Aby jednak dokładniej oszacowa efekty działa , warto zastosowa dodatkowe weryfika- tory (np. „nieodebrane”, w którym chodzi oczywi cie o poł czenie nieodebrane przez redakcj b d bezpo rednio dziennikarza). Taki przypadek nie b dzie trak- towany jako odmowa publikacji ani publikacja, poniewa nie uzyskali my jednoznacznej odpowiedzi i w tej sytuacji warto podj kolejn prób kontaktu. Istotne jest równie zapisywanie, o której godzinie telefonowano, by nast pnym razem unika podobnej pory dnia. Niekiedy zdarza si , e ogólnodost pny na stronie internetowej numer jest nieosi galny, nie istnieje lub jest ci gle zaj ty. Tu równie przydatny mo e si okaza osobny kod, jak na przykład „brak mo liwo ci kontaktu” lub „inny powód”. Tak przygotowane zestawienie działa follow up pomo e w zaprezentowaniu podj tych wyników aktywno ci w zakresie media relations klientom czy zarz - dowi firmy. Warto pami ta o tym, e nie zawsze udaje si znale kontakt telefo- niczny do konkretnego dziennikarza, do którego bezpo rednio skierowano e-mai- lem wysyłk informacji, a w przypadku wi kszych redakcji mo e si okaza nie- mo liwe cho by przeł czenie rozmowy do odpowiedniej osoby przez sekretariat. W takich przypadkach wykonanie follow up w formie telefonicznej nie b dzie mo liwe, co równie warto podkre li . Niestety, prowadzenie tego typu analizy efektywno ci naszych działa mo e nie ze sob koszt w postaci konieczno ci po wi cenia sporej ilo ci czasu, jednak jest to najcz ciej zale ne od liczby redakcji, do których była przesłana informacja prasowa, liczby numerów telefonów oraz bezpo rednich odpowiedzi zwrotnych na e-mail. Warto przytoczy w tym miejscu kolejny przykład oparty na faktycznych działaniach jednej z agencji PR. Dla klienta, który zamierzał wprowadzi na rynek

17. 164 Rozdział 14. nowy produkt z wykorzystaniem finansowania crowdfundingowego, została przy- gotowana informacja prasowa. Wyznaczonym celem było dotarcie do pism z ró - nych bran , do ró nych grup docelowych. Szczególnie wa na była tutaj prasa eko- nomiczna i biznesowa. Powstało kilka wersji informacji prasowej, tak aby charak- terem dopasowa j do potencjalnych czytelników redakcji. Prowadzony follow up pokazał, e media lifestylowe i ogólne nie s zainteresowane publikacj materiału, a wi kszo redakcji proponowała umieszczenie tre ci w cz ciach sponsorowa- nych. W efekcie przesłana informacja została opublikowana zaledwie w kilku miejscach. W ramach prowadzonych działa follow up skontaktowano si mi dzy innymi z dziennikarzem jednego z najwi kszych ogólnopolskich dzienników biz- nesowych, który potwierdził otrzymanie informacji, ale jednocze nie zakomuni- kował, e jej nie opublikuje. Okazało si jednak, e jest bardzo zainteresowany tego typu działaniami biznesowymi, dlatego samodzielnie zrobi wywiad z preze- sem firmy wraz z sesj zdj ciow wprowadzanego rozwi zania. Mimo braku publikacji informacja spełniła wi c oczekiwania ponad miar i jednocze nie dzi ki opiniotwórczo ci rodka masowego przekazu, w którym uka e si artykuł, zwi k- szy si szansa na dalsze przedruki w innych mediach. Tego typu efekty przewy - szaj znacznie proste walidowanie informacji za pomoc zasi gów, liczby unika- towych u ytkowników czy AVE. Jednocze nie ukazuj sedno wysokiej jako ci informacji prasowej, która mimo e tworzona na potrzeby wielu redakcji, tak naprawd jest adresowana do konkretnego odbiorcy, ywej osoby, dlatego warto stara si o przejrzysto przekazu, uczciwo intencji oraz atrakcyjno formy. Na ko cu mo na postawi pytanie, czy ocena jako ci i efektów działa media relations jest potrzebna? Odpowied jest pozytywna, poniewa bez tego nie jest si w stanie okre li , czy podj te działania spełniaj zamierzenia projektu. W przypadku pytania, jak to robi , odpowied nie jest ju tak oczywista. Warto si zastanowi nad oczekiwaniami i do nich dopasowa najbardziej odpowiedni spo- sób. Trzeba przy tym mie wiadomo , e tradycyjne metody, które obecnie cz - sto s zast powane przez nowoczesne technologie, takie jak algorytmy okre laj ce wyd wi k publikacji, czasami s najlepsze i najskuteczniejsze. Bagnall R., The Definitive Guide: Why AVES Are Invalid, https://amecorg.com/2017/06/the-definitive-guide-why-aves-are-invalid/ (dost p: 3.03.2021). Barcelona Principles 3.0, https://amecorg.com/wp-content/uploads/2020/07/BP-Presentation-3.0- AMEC-webinar-10.07.20.pdf (dost p: 3.03.2021). Bykowski S., Praktyka w pomiarach efektywno ci działa media relations, [w:] D. Tworzydło, Z. Chmielewski (red.), Badania i pomiar efektów w public relations, Newsline, Rzeszów 2010. Czy wiesz jak… czyta map benchmarkingow ?, https://psmm.pl/czy-wiesz-jak-czytac-mape- benchmarkingowa/ (dost p: 3.03.2021). Idzik J., Klepka R., O analizie zawarto ci, czyli jak bada medialne obrazy wiata, [w:] J. Idzik, R. Klepka (red.), Medialne obrazy wiata, t. 2: Polityka i bezpiecze stwo w relacjach medialnych, Wydawn. Naukowe Uniwersytetu Pedagogicznego, Kraków 2019. Ilo nie równa si jako – jak poprawnie mierzy efektywno , https://psmm.pl/ilosc-nie-rowna- sie-jakosc-jak-poprawnie-mierzyc-efektywnosc/ (dost p: 3.03.2021).

18. Ocena jako ci i efektów działa media relations 165 Kategorie, https://zlotespinacze.pl/kategorie/ (dost p: 3.03.2021). Łaszyn A., Follow-up, [w:] J. Ol dzki, D. Tworzydło (red.), Leksykon public relations, Newsline, Rzeszów 2009. Marz da A., Analiza skuteczno ci media relations bran y motoryzacyjnej w Polsce, rozprawa dok- torska, Wydział Dziennikarstwa, Informacji i Bibliologii Uniwersytetu Warszawskiego, War- szawa 2018. Miotk A., Metody i techniki bada w PR. Analiza tre ci, https://annamiotk.pl/metody-i-techniki-badan-w-pr-analiza-tresci/ (dost p: 3.03.2021). Miotk A., Opinie polskich specjalistów PR na temat pomiaru PR. Wyniki bada , https://annamiotk.pl/pdf/anna_miotk_polscy_specjalisci_pr_o_pomiarze_pr_raport_z_badania.pdf (dost p: 3.03.2021). Pang B., Lillian L., Vaithyanathan S., Thumbs up? Sentiment Classification using Machine Learning Techniques, „Proceedings of the 2002 Conference on Empirical Methods in Natural Language Processing (EMNLP 2002)”, vol. 10. Raport „Konstrukcja i dystrybucja informacji prasowych”, Polska Agencja Prasowa, Warszawa 2020. Roberts H., Resch B., Sadler J., Chapman L., Petutschnig A., Zimmer S., Investigating the Emotional Responses of Individuals to Urban Green Space Using Twitter Data: A Critical Comparison of Three Different Methods of Sentiment Analysis, „Urban Planning”, 2018, nr 3(1). Sajewicz M., Badania w public relations, [w:] D. Tworzydło, Z. Chmielewski (red.), Badania i pomiar efektów w public relations, Newsline 2010. Szuba P., Tworzydło D., Metody i techniki pomiaru efektów działa public relations wykorzystywane w bran y public relations, „Marketing Instytucji Naukowych i Badawczych”, 2020, vol. 35, nr 1. Tomanek K., Analiza sentymentu – metoda analizy danych jako ciowych. Przykład zastosowania oraz ewaluacja słownika RID i metody klasyfikacji Bayesa w analizie danych jako ciowych, „Przegl d Socjologii Jako ciowej”, 2014, t. 2. Tworzydło D., Public relations praktycznie, Newsline, Rzeszów 2017. Tworzydło D., Zarz dzanie w kryzysie wizerunkowym. Metody, procedury, reagowanie, Difin, War- szawa 2019. Tworzydło D., Procedura zarzadzania w sytuacji kryzysowej, [w:] S. lusarczyk, D. Tworzydło, J. wida, Public relations w kształtowaniu pozycji konkurencyjnej organizacji, Wy sza Szkoła Informatyki i Zarz dzania, Rzeszów 2001. Zapomnij o AVE, zacznij mierzy PR na powa nie. Modele, metody, publikacje i narz dzia, które powiniene zna , https://go.prowly.com/hubfs/PL%20Gated%20content/Zapomnij%20o% 20AVE.pdf?submissionGuid=a54e4116-5850-4d9a-88b6-1d4f8c91f2ee (dost p: 3.03.2021). View publication stats View publication stats

Ocena jako ci i efektów działa media relations

Ocena jako ci i efektów działa media relations

Ocena jako ci i efektów działa media relations

Recommended

More Related Content

Similar to Ocena jako ci i efektów działa media relations

Similar to Ocena jako ci i efektów działa media relations(20)

More from Dariusz Tworzydło

More from Dariusz Tworzydło(20)

Ocena jako ci i efektów działa media relations