madde aile hekimleri için

1. MADDE KULLANIM
BOZUKLUKLARI
Dr. Burcu AYKANAT
Ktu Tıp Fakültesi Aile Hekimliği AD.
15.03.2016

2. Amaç
• Madde kullanım bozuklukları hakkında bilgi vermek

3. Öğrenim Hedefleri
• Madde kötüye kullanımı ve madde bağımlılığı
tanımını yapabilmek
• Madde kötüye kullanımındaki çevresel risk
faktörlerini söyleyebilmek
• Madde kullanımı olan hastaların klinik ipuçlarını
söyleyebilmek
• AMATEM hakkında bilgi edinmek

4. • Birinci basamağa ayaktan başvuran hastalarda
alkol ve madde kullanım bozukluklarının prevalansı
%23-37 arasındadır.

5. Türkiye’de Madde Kullanımı
• K. Ogel ve arkadaşlarının Türkiye’deki 9 büyük ilde
öğrencilerde yaptıkları sigara, alkol ve madde
kullanım prevalans çalışmasında madde kullanım
oranının en yüksek olduğu il İzmir olarak tespit
edilmiştir.
• Lise öğrencilerinde sigara kullanım prevalansı
%55,9, alkol kullanımı %45, kannabis kullanımı %4,
uçucu madde kullanımı %5,1, ekstazi ve eroin
kullanımı %2,5 olarak tespit edilmiştir.

6. Tablo 2-1: Genel Nüfusun Yaş Gruplarına Göre
Yaşam Boyu Uyuşturucu Madde Kullanma
Durumlarının Dağılımı, 2011.
• Kaynak: TÜRKİYE UYUŞTURUCU VE UYUŞTURUCU
BAĞIMLILIĞI İZLEME MERKEZİ (TUBİM) GPS Araştırması,
2011.
Yaş Grubu
Yaşam Boyu Uyuşturucu Madde Kullanımı
Var% Yok%
15-24 2,9 97,1
25-44 2,8 97,2
45-64 2,3 97,7

7. • Bazı insanların niçin madde kullanıcısı veya
bağımlısı olduğu ve diğer insanların niçin
olmadığının cevabı henüz kesin olarak
verilememişse de,
• madde kullanımının ortaya çıkmasında üç faktörün
bir araya gelmesinin önemli olduğu kabul edilir:

8. • Maddenin elde edilebilirliği
• Yatkın bir kişilik
• Sosyal çevre

9. • Yani bağımlılık yapacak bir madde ile bağımlı
olmaya yatkın özellikler taşıyan bir kişinin, o
bağımlılığın sürdürülmesinin şartlarını hazırlayan
bir çevrede karşılaşması gereklidir.
• Bu üç faktör bir araya gelip, kişi bir defa düzenli
olarak madde kullanmaya başlayınca, nörokimyasal
ve farmakolojik faktörler de madde kötüye
kullanımı ve bağımlılığının gelişip, şekillenmesinde
önemli bir rol oynarlar.

10. Maddenin elde edilebilirliği
• İnsanlar kötüye kullandıkları veya bağımlı oldukları
maddeleri genellikle üç kaynaktan elde ederler:
1-Doktor reçetesi,
2-Yasal olarak satın alma
3-Yasa dışı kaynaklardan madde temini.

11. Maddenin elde edilebilirliği
1- Doktor reçetesiyle verilen ilaçlar: Doktorun
belli bir süre için ve belli bir amaçla verdiği ilaçlar
(mesela, benzodiazepin türevleri) hasta tarafından
amacını aşan bir şekilde kullanılmakta ve bağımlılık
ortaya çıkabilmektedir.
2- Bağımlılık yapan yasal maddeler: sigara, alkol
3- Yasa dışı kaynaklar: esrar, eroin, kokain vs.

12. Yatkın bir kişilik
• Anti-sosyal kişilik bozukluğu ile madde kullanımı
arasında, normal popülasyona göre, çok büyük bir
komorbidite oranı (% 35-60) söz konusudur.
• Madde kullananların bir çoğunda depresyon ve
anksiyeteye sık rastlanır.

13. • Bağımlı olan kişilerin beyninin sağlıklı kişilerden
farklı çalıştığına dair güçlü kanıtlar vardır.
• Genetik yatkınlığı olan kişilerde kötüye kullanılan
maddeler mezolimbik dopaminerjik sistemde
değişikliklere yol açmaktadır ve bu durum madde
kullanımındaki kontrolün kaybolmasıyla
sonuçlanmaktadır.

14. Sosyal çevre
• Madde kötüye kullanımında çevresel faktörler (
aile, okul, iş, akran) de rol oynar.
• Akranlar ve arkadaş grupları kişileri madde
kullanımına özendirebilir. İşsizlik, evsizlik ve başka
ekonomik sorunlar da madde kullanımı üzerinde
etkili olabilen sosyal faktörlerdir.

15. Madde Kötüye Kullanımında Çevresel
Risk Faktörleri
• 1- Ailesel Faktörler
– Cinsel veya fiziksel istismar
– Ebeveyn veya kardeşte madde kötüye kullanımı
– Çocuğun madde kötüye kullanımına ailenin sessiz
kalması
– Zayıf iletişim
– Kötü disiplin

16. • 2- Okula ilişkin faktörler
– Okul başarısızlığı
– Okul aktivitelerine katılımda eksiklik
– Kötü okul şartları
• 3- Toplumsal faktörler
– Yoksulluk
– İşsizlik
– Madde kullanımına göz yuman toplum yapısı

17. DSM-IV’de, madde kullanım
bozuklukları aşağıdaki gibi
sınıflanmaktaydı:
• 1- Madde Kullanım Bozuklukları ( Substance
Use Disorders )
a- Madde Kötüye Kullanımı (Substance Abuse)
b-Madde Bağımlılığı ( Substance Dependence )

18. a- Madde Kötüye Kullanımı
• Tekrarlayan sorunlar ve istenmeyen sonuçlara
karşılık uygunsuz, tekrarlayıcı tarzda madde
kullanma şeklidir.

19. b-Madde Bağımlılığı
• Maddeyi kullanan bireyde bilişsel, davranışsal,
fiziksel problemlere yol açmasına ve sosyal hayata
uyumu bozmasına rağmen madde alımının kontrol
edilememesi durumudur.
• Tolerans ya da yoksunluk durumları varsa fiziksel
bağımlılık, yoksa psikolojik bağımlılıktan söz edilir.

20. • DSM-4’de “Madde Kötüye Kullanımı” ile “Madde
Bağımlılığı” farklı bozukluklar olarak
değerlendirilmekteydi. DSM-5’te bunlar “Madde
Kullanım Bozukluğu” adı altında birleştirilmiştir.

21. DSM-5’te Madde Kullanım Bozukluğu
• Bir yıl içinde aşağıdakilerden en az ikisi kendini göstermeli,
klinik açıdan belirgin bir sıkıntıya ve işlevsellikte düşmeye
yol açmalıdır:
1. İstendiğinden daha büyük ölçüde veya uzun süreli kullanım
2. Maddeyi bırakmak veya kontrol altında tutmak için istek
veya sonuç vermeyen çabalar
3. Maddeyi elde etmek, kullanmak veya etkilerinden kurtulmak
için gerekli etkinliklere çok zaman ayırma
4. Madde kullanımı için çok büyük bir istek duyma veya kendini
zorlanmış hissetme
5. Tekrar eden kullanım sonucu sorumluluklarını yerine
getirememe (işte, okulda, evde)

22. DSM-5’te Madde Kullanım Bozukluğu
6. Olumsuz etkilerine rağmen kullanıma devam etme (toplumsal
ve kişiler arası sorunlar)
7. Kullanımdan dolayı günlük etkinliklerin bırakılması veya
azaltılması (iş, eğlence vb.)
8. Tehlikeli olabilecek durumlarda dahi kullanmaya devam etme
9. Olumsuz bedensel veya ruhsal etkilerinin bilinmesine rağmen
kullanmayı sürdürme
10.Maddeye tolerans gelişmiş olması
• İstenen etkinin ortaya çıkması için artan madde
gereksinimi
• Aynı miktarda maddenin sürekli kullanımı sonucu
etkisinin azalması durumu
11. Yoksunluk belirtileri (Bulantı, uykusuzluk, kusma, sinirlilik,
bunaltı, huzursuzluk, saldırganlık, ishal, terleme, titreme,
kas sızıları, ateş vb.). Her madde yoksunluk belirtisi
göstermez.

23. DSM-5 Madde Kullanım Bozukluğu
• 1 yıl içinde bulguların 2 veya 3’ü varsa hafif, 4
veya 5’i varsa orta, 6 veya daha fazlası varsa
şiddetli kabul edilir.

24. DSM-5’te 10 ayrı madde kümesi
tanımlanmıştır:
1)Alkol
2)Kafein
3)Kenevir (esrar)
4)Varsandıranlar (LSD, meskalin, fensiklidin vb.)
5)Uçucular (tiner, benzin, gazolin, bali vb.)
6)Opiyatlar (morfin, eroin, kodein, metadon vb.)
7)Dinginleştirici, uyutucu ve kaygı gidericiler (diazepam,
klorazepat vb.)
8)Uyarıcılar (amfetamin, ekstazi, kokain vb.)
9)Tütün
10)Diğer bilinmeyen maddeler

27. Alkol
• Alkol sosyal kullanımı da olan psikoaktif bir
maddedir.
• Türkiye İstatistik Kurumunun 2012 yılı verilerine
göre Türkiye’de alkol kullanım oranı %10,4’tür.

28. Alkol
• En önemli metabolik etkiler alkol yıkımı sırasında
oluşan asetaldehitten kaynaklanır.
• KC’de yağ metabolizmasını bozar ve lipid
birikmesine, lipoprotein yapılmasına,
glikoneogenezisi etkileyerek kan şekerinin
düşmesine, kan laktat düzeyinin artmasına, ürik
asid atılımının azalmasına neden olur.

29. Alkol
• Alkol beyinde korteks hücreleri üzerine inhibitör
etki yapar ve bu nedenle üst merkezlerin denetimi
zayıflar.
• Alkol serebellar sistem üzerinde etkili olup bu
sistemin işlevlerini bozar (atletik performans
düşer, denge bozulur, ardı sıra hareketler
yapılamaz).

30. Esrar
• Esrar, cannabis sativa adı verilen hint keneviri
bitkisinden oluşmaktadır.
• Sarıkız, kuru, ot olarak da adlandırılmaktadır.
• Esrarın sigara halinde içilmesi, ilk dakikalardan
itibaren kalp atışlarının %20-50 oranında
artmasına neden olmaktadır.
• Esrarın yoksunluk belirtilerine yol açtığı
belirlenmiştir.

31. Uçucu maddeler
• Uçucu maddeler kolaylıkla bulunabilir çünkü bu
maddelerin satılması yasaldır. Ucuz olması nedeni
ile de kullanımı yaygındır.
• Yaygın olarak kullanılan uçucu maddeler:
– Tiner
– Bally, uhu gibi yapıştırıcılar
– Çakmak gazı olarak kullanılan bütan gazı
– Kuru temizlemede kullanılan maddeler
– Benzin

32. Uçucu maddeler
• Bağımlılık potansiyelleri yüksektir. Uçucu madde
koklayanlarda ani ölümler sıklıkla meydana gelir ve
ani ölümler beyin ve kalp üstüne olan etkilerinden
dolayı ortaya çıkar.
• Uçucu maddeler klinik açıdan önemli sayılabilecek
yoksunluk belirtilerine neden olmazlar.

33. Ekstazi
• MDMA (3,4-metilen dioksi metamfetamin) yani
ecstasy (ekstazi) bir amfetamin türevidir.
• Etkileri hem amfetaminlere, hem de halüsinojenik
uyuşturucu maddelere benzer.
• Üstünde kuş, fil vb. resimler bulunan tabletler
biçiminde satılır. Ağız yoluyla alınır ve daha çok
eğlence yerlerinde bulunur.

34. Ekstazi
• Enerjinin arttığı hissini verirken uyku ve yorgunluk
hissini bloke eder.
• İştahsızlık, uyku ihtiyacının azalması, huzursuzluk,
mide bulantısı, kramp, gerginlik, kan basıncında ve
vücut ısısında yükselme, kalp atışında artış ve
ruhsal ve fiziksel tavır değişikliklerine sebep
olmaktadır.
• Ecstasy (ekstazi) kullanımı kesildikten sonra bazı
yoksunluk belirtilerinin ortaya çıktığı gözlenmiştir.

35. Kokain
• Bağımlılık yapıcı etkisi oldukça yüksektir.
Psikolojik bağımlılık bir kez kullanıldıktan sonra
bile gelişebilir.
• Tekrarlanan kullanımlardan sonra tolerans gelişir
ve fizyolojik bağımlılık oluşur.
• Kokain kesildiğinde yoksunluk belirtileri ortaya
çıkar.

36. Kokain
• Kullanımını takiben taşikardi ya da bradikardi,
pupiller dilatasyon, kan basıncında düşme ya da
artma gözlenir.
• En sık görülen etki burun kanamalarıdır.
• Beyinde enfarktlar (tıkanmalar) oluşturur.

37. Bonzai
• Sokak dilinde “bonzai” olarak bilinen “1-naftalenil
methanon”, sentetik kannabinoid grubuna ait bir
uyuşturucu maddedir.
• Sentetik Kannabinoidlere bağlı akut böbrek
yetmezliği, akut görme kaybı ve Wernicke
Sendromu gibi olgu sunumları bildirilmiştir.
• Bonzainin etkisinin büyüklüğü, şiddeti esrar gibi
maddelere göre daha fazladır.
• Bonzai kolay ulaşılabilirliği, ucuz maliyeti nedeniyle
kullanımı giderek yaygınlaşmaktadır.

38. Klinik Semptom ve Belirtiler
• Madde kullanımı ve bağımlılığı tanısı için dikkatli
bir öykü almak gereklidir. Ancak bu hastalar
çoğunlukla öykü verirken daha az dürüst
davranırlar.
• Bu nedenle aile hekimleri madde kullanım
prevalansının yüksek olduğunun bilincinde olan
bakış açısıyla hastaları değerlendirmelidir.

39. Klinik Belirtiler ve İpuçları
• Alkollü araç kullanma nedeniyle tutuklanma
• Alkol ya da uyuşturucu nedeniyle işini kaybetme
• Aile içi şiddet
• Çocuk istismarı
• İş/okulda sorunlar
• Duygudurum dalgalanmaları
• Herhangi bir ilaç bağımlılığı öyküsü

40. Klinik Belirtiler ve İpuçları
• Depresyon/anksiyete bozukluğu
• Nefesin alkol kokması/doktora alkollü gelme
• Östrojenik belirtilerin olması (telanjektazi, palmar
eritem)
• Hepatomegali
• Periferik nöropati
• Yeme/uyku bozuklukları
• Cinsel fonksiyon bozuklukları

41. • Poliklinik şartlarında sorulacak birkaç basit soru
ile, bir kişide alkol ve madde kulanım sorununun
olup olmadığı ve hatta bu sorunun ciddiyetini
tespit etmek mümkündür.
• Bu amaçla hekime fikir verebilecek “KESİ” isimli
ölçek kullanılabilir.

42. KESİ ÖLÇEĞİ SORULARI
• Kesmek: Alkolü kesmeniz ya da azaltmanız
gerektiğini düşündünüz mü
• Eleştiri: Alkol kullanımından dolayı sizi
eleştirdiklerinde öfke duyarmısınız
• Suçluluk: İçmekten dolayı kendinizi suçlu veya kötü
hissettiniz mi
• İlk iş: Sabah uyandığınızda kendinize gelmek ya da
akşamdan kalma belirtileri yok etmek için ilk iş
olarak alkol aldınız mı

43. Birinci Basamakta Madde Bağımlıları
• Bulaşıcı hastalıklar ve seksüel geçişli hastalıklar
madde bağımlılarında daha sık gözlenir (HIV,
hepatit B, C, gonore, sifiliz). Bu populasyon rutin
olarak bu hastalıklar açısından taranmalıdır.
• İv ilaç kullanıcılarında diğer sık enfeksiyonlar deri
abseleri, selülitler, endokardit, pnömonidir.
• Kokain ve stimülan maddeler miyokard infarktüsü
yapabilir, kan basıncını yükseltebilir. Madde
kullanımına bağlı nöbet geçirilebilir.

44. Birinci Basamakta Madde Bağımlıları
• Madde bağımlılarıyla komorbid olarak astım,
diabet gibi hastalıklar olabilir.
• Madde bağımlısı olan hastalar düzenli beslenmiyor
veya hijyenine dikkat etmiyor olabilirler.
• Uyku bozukluğu da bu grupta yaygın olabilir.
• Birinci basamak hekimleri madde bağımlılığı ve
klinik ipuçları açısından uyanık olmalıdırlar.

45. AYIRICI TANI
• Psikiyatrik bozukluğu bulunanlarda madde kullanımı
daha fazla gözlenir.
• Şizofreni ile madde bağımlılığı ilişkisi %47dir.
• Antisosyal kişilik bozukluğu madde bağımlılığı
ilişkisi %83,6dır.
• Anksiyete bozukluklarıyla madde bağımlılığı ilişkisi
%23,7dir.

46. TEDAVİ
• Madde kullanımının ve bağımlılığının en iyi ve en
kolay tedavisi o maddeye hiç başlanmamasını
sağlamaktır.
• Dolayısıyla, kişiyi ve toplumu bu maddelere karşı
koruyacak tedbirlerin alınmasına öncelik
verilmelidir.

47. TEDAVİ
•Yeşilay, sigara, alkollü içki ve uyuşturucu gibi
alışkanlıklarla mücadele eden ve bütün zararlı
alışkanlıklardan halkın ve bilhassa gençlerin
korunması için yaptığı çalışmalarla kamuya hizmet
veren bir kurumdur.

48. TEDAVİ
• İlaç dışı tedavi (SOAPE yaklaşımı)
• İlaç tedavisi

49. – Destek (support): Bunun üzerinde beraberce çalışmalıyız
gibi cümlelerle hekim-hasta ilişkisini güçlendirmek
– İyimserlik (optimism): İyileşebilirsiniz, tedavi işe yarıyor
gibi cümlelerle hastayı motive etmek
– Affetmek (absolution): Bağımlılığın bir hastalık olduğunu
hastaya belirterek tedaviye engel olabilecek suçluluk ve
utanç duygularını azaltmak
– Plan: İstenen sonucun tam bırakmak olduğu ancak her
hastanın hedefe hemen ulaşamayacağını belirterek plan
yapmak
– Açıklayıcı model (Explanatory model): Hastaların çoğu
bağımlılığın ahlaki zayıflık ya da irade zayıflığı olduğuna
inanır. Hastaya bu konuda destek olmak ve hastanın
tedaviyle iyileşmesinin mümkün olduğu konusunda
rahatlatmak hastaya yardımcı olacaktır.
İlaç dışı tedavi (SOAPE yaklaşımı):

50. TEDAVİ
• AMATEM: Alkol ve Uyuşturucu Madde Bağımlıları Tedavi ve
Eğitim Merkezi
• Ülkemizde 37 tane AMATEM bulunmaktadır.

51. Ülkemizdeki AMATEM Merkezleri
• Adana Dr. Ekrem Tok Ruh Sağlığı ve Hastalıkları Hastanesi AMATEM
• Ankara Numune Eğitim ve Araştırma Hastanesi AMATEM
• Ankara Üniversitesi Tıp Fakültesi AMATEM
• Gazi Üniversitesi Tıp Fakültesi AYAKTA TEDAVİ MERKEZİ
• Hacettepe Üniversitesi Tıp Fakültesi AMATEM
• Akdeniz Üniversitesi Alkol ve Madde Bağımlılığı Araştırma ve Uygulama Merkezi
• Bursa Devlet Hastanesi AMATEM
• Bursa Şevket Yılmaz EAH ÇEMATEM
• Denizli Devlet Hastanesi AMATEM
• Pamukkale Üniversitesi Sağlık Araştırma ve Uygulama Merkezi (AMATEM)
• Diyarbakır Gazi Yaşargil Eğitim ve Araştırma Hastanesi ÇEMATEM
• Trakya Üniversitesi Tıp Fakültesi AMATEM
• Elazığ Ruh Sağlığı ve Hastalıkları Hastanesi AMATEM
• Eskişehir Devlet Hastanesi AMATEM
• Gaziantep 25 Aralık Devlet Hastanesi Ahmet Şireci Madde Bağımlılığı Tedavi Merkezi (AMATEM)
• Prof. Dr. Mazhar Osman Ruh Sağlığı ve Sinir Hastalıkları Eğitim ve Araştırma Hastanesi AMATEM
• Prof. Dr. Mazhar Osman Ruh Sağlığı ve Sinir Hastalıkları Eğitim ve Araştırma Hastanesi ÇEMATEM
• Erenköy Ruh ve Sinir Hastalıkları Eğitim ve Araştırma Hastanesi AMATEM
• İstanbul Üniversitesi Tıp Fakültesi AMATEM
• Maltepe Üniversitesi Tıp Fakültesi AMATEM

52. Ülkemizdeki AMATEM Merkezleri
• Özel NP İstanbul Nöropsikiyatri Hastanesi AMATEM
• İzmir Katip Çelebi Ünv. Atatürk Eğitim ve Araştırma Hastanesi AMATEM
• Tepeci Eğitim ve Araştırma Hastanesi ÇEMATEM
• Ege Üniversitesi Tıp Fakültesi AMATEM
• Ege Üniversitesi Rektörlüğü Çocuk ve Ergen Alkol, Madde Bağımlılığı Araştırma ve Uygulama Merkezi
( EGEBAM ) AYAKTA TEDAVİ MERKEZİ
• Kayseri Eğitim ve Araştırma Hastanesi AMATEM
• Konya Eğitim ve Araştırma Hastanesi AMATEM
• Malatya Devlet Hastanesi Hastanesi AYAKTA TEDAVİ MERKEZİ
• İnönü Üniversitesi Turgut Özal Tıp Merkezi AMATEM
• Manisa Ruh Sağlığı ve Hastalıkları Hastanesi AMATEM
• Mersin Devlet Hastanesi AMATEM
• Sakarya Üniversitesi Eğitim ve Araştırma Hastanesi AMATEM
• Samsun Ruh Sağlığı ve Hastalıkları Hastanesi AMATEM
• Çorlu Devlet Hastanesi AMATEM
• Tokat Ruh Sağlığı Hastalıkları Hastanesi AMATEM
• Van Bölge Eğitim ve Araştırma Hastanesi AMATEM
• Van Özel İstanbul Hastanesi AMATEM

53. – Disülfiram (aldehit dehidrogenaz enzim
inhibitörü)
– Naltrekson (opoiat antagonisti)
– Akamprosat (NMDA glutamat reseptör
antagonizması)
İlaç Tedavisi

54. KAYNAKLAR
• Lange “Current Diagnosis and Treatment” Serisi, Aile Hekimliği Tanı ve Tedavi 3. Baskı J. E. South- Paul, S. C.
Matheny, E. L. Lewis
• Temel Aile hekimliği, 2016 baskı, Doç. Dr. Ümit AYDOĞAN, Prof. Dr. Bayram KOÇ
• İ.Ü. Cerrahpaşa Tıp Fakültesi Sürekli Tıp Eğitimi Etkinlikleri 201,Türkiye’de Sık Karşılaşılan Psikiyatrik Hastalıklar
Sempozyum Dizisi Mart 2008 S:201-220, Madde Bağımlılığına Genel Bakış, Prof. Dr. Musa Tosun
• Amerikan Psikiyatri Birliği, Ruhsal Bozuklukların Tanımsal ve Sayımsal Elkitabı, Beşinci Baskı (DSM-5) Tanı
Ölçütleri Başvuru Elkitabı’ndan, (2014). çev. Köroğlu, E. Hekimler Yayın Birliği, Ankara.
• www.doktorsitesi.com, Madde kullanım bozukluğu,uzm psik. Hale N. Kılıç
• Ögel K. Sigara, Alkol ve Madde Bağımlılığı Tedavi Programı (SAMBA) - Uygulayıcılar için kaynak kitapçık. 2.
Sürüm. Yeniden Yayınları, İstanbul, 2014
• Madde Bağımlılığı Sağlık Bakanlığı Tanı ve Tedavi El Kitabı
• Sentetik Kannabinoid ‘Bonzai’ İntoksikasyonu: Altı Olgu Serisi, Dursun Fırat Ergül, Serdar Ekemen,
Birgül Büyükkıdan Yelken, Turk J Anaesth Reanim 2015; 43: 347-51
• [Tobacco, alcohol and substance use prevalence among elementary and secondary school
students in nine cities of Turkey]. Ogel K1, Corapçioğlu A, Sir A, Tamar M, Tot S, Doğan O, Uğuz
S, Yenilmez C, Bilici M, Tamar D, Liman O.
• T.C. İÇİŞLERİ BAKANLIĞI EMNİYET GENEL MÜDÜRLÜĞÜ Kaçakçılık ve Organize Suçlarla
Mücadele Daire Başkanlığı, EMCDDA 2013 ULUSAL RAPORU (2012 Verileri)
• T.C. SAĞLIK BAKANLIĞI SAĞLIK İSTATİSTİKLERİ YILLIĞI 2013