1. F.Ə.M irzəy ev, R .M .Quliyev,
Ə. V. A bdurrəhimo va , N .E.Əliy ev a ,
R .S. M ut a yev a
MİQRASİYA PROSESİNİN İQTİSADİ RİYAZİ
MODELİNİN TƏHLİLİNDƏ DİNAMİK
PROQRAMLAŞDIRMA METODUNUN
TƏTBİQİNƏ DAİR
BDU-nun Tətbiqi Riyaziyyat və Kibernetika fakültəsi

2. MÜNDƏRİCAT
Demoqrafik siyasətin təhlili
Miqrasiya prosesinə təsir edən amilllər
Miqrasiya prosesinin dinamik riyazi modeli
Əhalinin beynəlxalq miqrasiyasi
R.Belmanın dinamik proqramlaşdırma üsulu
Ədəbiyyat

3. DEMOQRAFİK SİYASƏTİN TƏHLİLİ
Müasir demoqrafik şəraitin təhlili iqtisadi və demoqrafik
proseslərin qarşılıqlı əlaqə mexanizmini obyektiv şəkildə
qiymətləndirməyi, dövlətin aktiv demoqrafik siyasətinin həyata
keçirilməsi üçün bir sıra elmi-praktiki tövsiyələri konkret
məqsəd kimi qarşıya qoyur.

4. DEMOQRAFİK SİYASƏTİN TƏHLİLİ
Demoqrafik siyasətinin və əhali
sakinliyi sisteminin kompleks şəkildə
işlənib hazırlanması, əhali sakinliyi
sisteminin ölkənin ümumi sosial-iqtisadi
inkişafı sisteminə qovuşması məqsədi
ilə sosial-iqtisadi inkişafa, o cümlədən
yoxsulluğun səviyyəsinə təsir göstərən
əsas amillərdən biri də demoqrafik
vəziyyət və əhali sakinliyinin inkişafıdır.
Məhz bu baxımdan 11 noyabr 2004-cü ildə Azərbaycan Respublikası Prezidenti
tərəfindən “Azərbaycan Respublikasında demoqrafik və əhali sakinliyinin inkişafı
sahəsində Dövlət proqramı” qəbul edilmişdir ki, bu da baxılan məsələnin aktuallığına
əyani sübutdur.

5. MİQRASİYA PROSESİNƏ TƏSİR EDƏN
AMİLLLƏR
Təbiidir ki, bir yerdən digər yerə
getməyə hazırlaşan şəxslər
getdiyi məkan (region) barədə
əvvəlcədən az və ya çox
dərəcədə təsəvvürə malik olur
(dostluq və qohumluq əlaqələri,
xidmət səviyyəsi, investisiya
qoyuluşu və s. başa düşülür).
Şəxsin getmək istədiyi regiona
kapital qoyuluşu həcminə
gəlincə, onu geyd edək ki,
tikililər və yeni qurğular üçün
investisiya əvvəlki illərdə
planlaşdırıldığından, gələcək
miqrant bu barədə ya köçərkən
xəbərdar olur, ya da əvvəldən
bilərək köçmək qərarını verir.
Digər tərəfdən, cari ildəki
imiqrantların sayına əvvəlki illərdə
gələnlərin (gedənlərin-emiqrantların)
sayı da bu və ya digər dərəcədə təsir
edir.

6. Bələliklə, miqrasiya prosesinin dinamik riyazi modeli aşağıdakı gecikən argumentli
differensial tənliklər sistemindən ibarət olur (bax. Məs.[2]) :
MİQRASİYA PROSESİNİN DİNAMİK
RİYAZİ MODELİ
t anındakı gələn əhalinin intensivliyi
baxılan regionda t ilindəki əhali sayı
t anında emiqrant axının intensivliyi
t zamanında regiona kapital qoyuluşunun
ümumi həcmi
t ilindəki region əhalisinin təbii artımı
ümumi halda t
zamanının funksiyaları
məlum gecikmələr

7. R.BELLMANIN DİNAMİK
PROQRAMLAŞDIRMA ÜSULU
Qeyd edək ki, yuxarıdakı tənliklər sistemində əhali
sayının, miqrasiya axınının, kapital qoyuluşunun
və təbii artımın “ani” qiymətləri iştirak edirlər.
Praktikada isə biz illik verilən qiymətlərlə işləməli
olduğumuzdan bu sistemin approksimasiyası
təbiidir[1,4]. Zənnimizcə, bu istiqamətdə ən
universal üsullardan biri məşhur amerikan
riyaziyatçısı R.Bellmanın (1920-1984) dinamik
proqramlaşdırma üsuludur [3].
Belə ki, bu üsulun köməyilə baxılan regionda investisiya qoyuluşunun
və əhalinin təbii artımının başlanğıc (ilkin) vəziyyətini bilməklə bu
regionda baş verə biləcək miqrasiya prosesinin düzgün
istiqamətlənməsi barədə proqnoz variantlar vermək mümkündür.

8. ƏHALİNİN BEYNƏLXALQ MİQRASİYASİ
Əhalinin beynəlxalq miqrasiyası haqqında məlumat
(min nəfər)
İllər
Ölkəyə daimi yaşamaq
üçün gələnlər
Ölkədən daimi yaşamaq
üçün gedənlər
Miqrasiya artımı (azalması)
o cümlədən:
şəhər yerlərində kənd yerlərində
1991 66,3 106,4 -40,1 -39,4 -0,7
1992 35,7 49,9 -14,2 -13,8 -0,4
1993 16,3 28,5 -12,2 -11,9 -0,3
1994 8,6 19,6 -11,0 -10,8 -0,2
1995 6,2 16,0 -9,8 -9,5 -0,3
1996 5,8 13,2 -7,4 -7,2 -0,2
1997 7,5 15,7 -8,2 -8,1 -0,1
1998 5,4 10,5 -5,1 -5,0 -0,1
1999 4,8 9,1 -4,3 -3,5 -0,8
2000 4,4 9,9 -5,5 -5,0 -0,5
2001 2,6 7,3 -4,7 -3,6 -1,1
2002 1,2 4,3 -3,1 -2,0 -1,1
2003 2,5 3,8 -1,3 -1,6 0,3
2004 2,4 2,8 -0,4 -0,7 0,3
2005 2,0 2,9 -0,9 -0,6 -0,3
2006 2,2 2,6 -0,4 -1,9 1,5
2007 2,0 3,1 -1,1 -1,4 0,3
2008 3,6 2,5 1,1 0,5 0,6
2009 2,3 1,4 0,9 0,1 0,8
2010 2,2 0,8 1,4 1,2 0,2
2011 2,2 0,5 1,7 2,0 -0,3
2012 2,2 0,2 2,0 1,8 0,2

9. ƏDƏBİYYAT
• Курс социально- экономической статистики. Под. ред.
М.Г. Назарова. Москва, ”Финансы и статистика” ,2005.
• Заславская Т.И. Миграция сельского населения. Москва,
“Мысль“,1970.
• Р.Беллман, Р. Калаба.Динамическое программирование и
современная теория управления. Москва, ”Наука” ,1969.
• Э.В.Минько, А.Э. Минько. Методы прогнозирования и
исследования операций , Москва, ”Финансы и
статистика”,2012.