SlideShare a Scribd company logo
1 of 30
Download to read offline
A. Pengukuran 
B. Angka Penting 
C. Besaran 
dan Satuan 
Pengukuran 
dan Besaran 
Hasil yang harus Anda capai: 
menerapkan konsep besaran Fisika dan pengukurannya. 
Setelah mempelajari bab ini, Anda harus mampu: 
$854;@8DGC44AE8D4A::4K4A:@8@?=4A:4G4AC4A74A:4AK4A: 
@4@CG@8A8@5GE4I4A74D8FA::4A

@8F4D4A87G4E4K4CAK4 
74C4F @8?4G4A :8D44A E854AK4 

 4? E8F4C 78FAK4 %8AGDGF 
A74 74D @4A4 74F4 F8AF4A: ?854; F8DE85GF 
*4AE 58D4DF R@8A:8F4;GS 4?4@ C8D8@54A:4AAK4 E4AE 58D 
;G5GA:4A78A:4ACDBE8EC8@4;4@4AF8AF4A:4?4@E864D4EEF8@4FEK4A: 
@8?CGFC8A:4@4F4AC8A:GGD4A74A8EC8D@8AE4@8DGC44A54:4A 
74D E4AE  74?4@ E4 A74 74C4F @8@C8?4=4D 8=474A8=474A 
4?4@E8DF4AF8D4E4AF4D58A74E8C8DFEGEGA4AC?4A8F74?4@F4F4EGDK4 
@4:A8F:8D44?BD64;4K474A?EFD@8?4?GE8D4A:44AC8A:GGD4A 
C44; C8A:GGD4A FG %E4?AK4 A74 74C4F @8A:8F4;G 54;I4 
44 A74 ?85; FA:: 74DC474 A74 C44; A @8DGC44A 
C8A:GGD4A (474 545 A A74 44A 58?4=4D @8A:8A4 (8A:GGD4A 74A 
8E4D4A (8?4=4D 78A:4A E4E4@4 4D8A4 545 A @8DGC44A 74E4D74E4D 
A74 @8@C8?4=4D E4 
1 
mengukur besaran Fisika (massa, panjang, dan waktu). 
Melalui pengukuran, para peneliti dapat mengetahui bahwa lebah 
mampu melihat dengan jelas benda yang ada di permukaan Bumi 
dari ketinggian 1.600 m. 
Bab 
1 
Sumber: Young Scientist, 1994
Tes Kompetensi Awal 
#,),2:33,36,2(0(7/1548,6!,4-:1:7(4+(4,8(7(41,70(1(42(.85(285(2),7/1:9+(2(3):1:2(9/.(4 
 C4K4A:A748F4;GF8AF4A:C8A:GGD4A
A7474C4F@8A:8F4;GC4A=4A:@8=458?4=4DA74 
78A:4A @8A:GGD @8=4 F8DE85GF @8A::GA44A 
@EF4D *8?4A FG A74 =G:4 74C4F @8A:GGDAK4 
78A:4A =8A:4? F4A:4A A74 %8AGDGF A74 
@4A44;;4E?74D7G4C8A:GGD4AF8DE85GFK4A: 
?85;F8C4F#8@G44A4?4E4AA74 
A. Pengukuran 
4?4@8;7GC4AE8;4D;4DA74@GA:AC8DA4;@8?4G4A4F4G 
@8?;4F CDBE8E C8A:GGD4A #8F4 A74 @8@58? 5G4;5G4;4A 5G4; 
K4A:44AA7458?7F@54A:F8D?85;74;G?GGAFG@8A:8F4;G@4EE4 
AK4 4?A@8AGA=G4A54;I4C8A=G4?5G4;E874A:@8?4G4AC8A:GGD 
4A@4EE45G4;K4A:44AA7458? 
C44; C8A:GGD4A FG  *%( A74 F8?4; @8A:8F4;G 789AE 
@8A:GGD  )00-) 474?4; ( ()$)) )$'$  .-) 4) $00- 
 ))  .-) . % )$. 4) $/ /+) . $ ./0) ,AFG @8@C8DB?8; 
A?4C8DE8AF4E88E4?4;4AE886?@GA:AC4EF4AA74F8?4;@8?4?G 
?4A:4;?4A:4; C8A:GGD4A 78A:4A 58A4D @8@C8DF@54A:4A 4EC8 
8F8C4F4A 4GD4E 8E4?4;4A @4F8@4FE K4A: @8@8D?G4A 4?5D4E 
8F8?F4ACD8EE74A8C844AE8AEFHF4E4?4FGGDK4A:7:GA44A 
(8@?;4A AEFDG@8A C8A:GGD4A K4A: 44A 7:GA44A ;8A74AK4 
7E8EG44A 78A:4A FA:4F 8F8?F4A K4A: 7A:A4A 
1. Ketidakpastian dalam Pengukuran 
#8F74C4EF4A8F4@8?4G4AC8A:GGD4A74C4F7E85454AB?8; 
58D54:494FBD*854:4ABD4A:F74@4@CG@8@5464E85G4;4?4FGGD 
7 ?G4D 54F4E 54:4A F8D86? K4A: 7FGA=G4A BAFB; E878D;4A4 K4A: 
8D4C F8D=47 8F4 A74 @8A:GGD C4A=4A: E85G4; 58A74 @8A::GA4 
4A4?4FGGD@EF4D#8F74C4EF4AC8A:GGD4A@GA6G?E44FCBEE@4F4 
F74 F8:4 ?GDGE F8D;474C E4?4 GGD K4A: 75464 E8C8DF 7FGA=G4A 
C474 (3)(7  
#8F74C4EF4A ;4E? C8A:GGD4A CGA 8D4C F@5G? 454F 8F8?F4A 
4?4F GGD K4A: @8@? 8F8D54F4E4A E4?4 (8D;4F4A (3)(7 	 
*854:46BAFB;C4A=4A:E85G4;- (*/
7GGD @8A::GA44A @EF4D 
4D C8A:GGD4A F8DE85GF 78F4;G 54;I4 C4A=4A: - (*/
F8DE85GF 
474?4; 
 6@ A:4 
 74A 4A:4  @8DGC44A 4A:4 C4EF 4D8A4 
87G4 4A:4 F8DE85GF F8D64AFG@ C474 E4?4 @EF4D 
4- (*/
K4A:E4@47GGD@8A::GA44A=4A:4EBDBA:;4E? 
C8A:GGD4A @8AGA=G4A
6@ A:4
474?4; 4A:4 C4EF 
4D8A4 4A:4 F8DE85GF F8D64AFG@ C474 E4?4 =4A:4 EBDBA: 
,AFG @8AG?E4A ;4E? C8A:GGD4A C8D?G 7E8DF44A A?4 8F74 
C4EF4A E8EG4 FA:4F 8F8?F4A 4?4F GGD K4A: 7:GA44A  4E? 
C8A:GGD4A E8DA: 7FG?E 74?4@ 58AFG 3P 3%E4?4A 74D 
C8A:GGD4A?854DE85G4;5GG78A:4A@EF4D78F4;G54;I4?854D5GG 
F8DE85GF 474?4;  P 
 6@ A:4 P
 6@ @8AK4F44A 8F74 
C4EF4A 45EB?GF 74?4@ C8A:GGD4A F8DE85GF E8;A::4 ;4E? C8A:GGD4A 
?854D5GGK4A:C4?A:@GA:A474?4;6@74A6@(8DE8AF4E8 
posisi mata 
Gambar 1.1 
benar 
Kesalahan pengukuran sering terjadi 
karena kesalahan membaca alat. 
Sumber: Dokumentasi Penerbit 
2 Mudah dan Aktif Belajar Fisika untuk Kelas X 

 *85GF4A4?4FGGDC4A=4A:K4A:A748F4;G 
 %8A:4C4 C8AG?E4A 4A:4 ;4E? C8A:GGD4A ;4DGE 
@8@4FG;4FGD4A4A:4C8AFA: 
 C4K4A:A748F4;GF8AF4A:58E4D4ACBB58E4D4A 
FGDGA4A74A7@8AE 
4 5 6 7 
5,3 
5,5 
5,7 
salah salah 
Gambar 1.2 
Mengukur panjang remote AC dengan 
mistar. Berapa panjang remote AC 
tersebut?
Ingatlah 
Sumber: Dokumentasi Penerbit 
Pengukuran dan Besaran 3 
8F74C4EF4A @8DGC44A C8D54A7A:4A 4AF4D4 8F74C4EF4A 74A A?4 
K4A:7GGD74?4A

E8;A::4C8DE8AF4E88F74C4EF4AD8?4F9;4E? 
C8A:GGD4A 78A:4A @EF4D F8DE85GF 74C4F 7FG?E4A E854:4 58DGF 
#8F74C4EF4A 

 
 
T


 
 4E? C8A:GGD4A 5GG F8DE85GF 74C4F 7FG?E @8A=47 
 6@P
 
2. Alat-Alat Ukur 
#8F4 @8A:GGD EG4FG 58E4D4A 7C8D?G4A 4?4F K4A: E8EG4 78A:4A 
58E4D4AK4A:44A7GGDE8C8DF@EF4DGAFG@8A:GGD58E4D4AC4A=4A: 
A8D464 GAFG @8A:GGD 58E4D4A @4EE4 ./*+2/# GAFG @8A:GGD 
58E4D4AI4FG74AF8D@B@8F8DGAFG@8A:GGD58E4D4AEG;G*44FA 
E8=G@?4; 4?4F GGD F8?4; @8A::GA44A EEF8@ 7:F4? K4A: FA:4F 
4GD4EAK4 E4A:4F FA:: *864D4 EC8E9 AEFDG@8A C8A:GGD4A 74C4F 
758744A 58D74E4D4A FA:4F 8F8?F4AAK4 GGD4A 58E4D4AAK4 74A 
58AFG 58A74 K4A: ;8A74 7GGD 
a. Alat Ukur Panjang 
,AFG @8A:GGD C4A=4A: EG4FG 58A74 A74 74C4F @8A::GA44A 
@EF4D=4A:4EBDBA:4F4G@DB@8F8DE8DGC(8@?;4A4?4F4?4FGGDK4A: 
44A 7:GA44A 7E8EG44A 78A:4A FA:4F 8F8?F4A K4A: 7A:A4A 
E8;A::4 F74 F8D74C4F 8E4?4;4A 74?4@ @8?4G4A C8A:GGD4A 8DGF 
44A 7FGA=G4A C8A::GA44A 8F:4 4?4F GGD C4A=4A: F8DE85GF 
 /89(7 
%EF4D 4F4G C8A::4DE @8@? E4?4 F8D86?  @@ 4F4G 
 6@ E4@4 
78A:4A =4D4 4AF4D4 7G4 :BD8E4A F8D784F '?8; 4D8A4 FG @EF4D @8@? 
8F74C4EF4A x
@@ K4FGE8F8A:4;74DE4?4F8D86?K4A:7@? 
C8A::4DE F8DE85GF 47 8F74C4EF4A C474 C8A:GGD4A FGA::4? 474?4; 
 
 TE4?4 F8D86?
3 Q 
4F4E GGD @4E@G@ @EF4D C?4EF K4A: 54E4 7:GA44A 474?4; 

6@78A:4AE4?4F8D86?4AF4D47G4:BD8E4AF8D784F@@#8F74 
C4EF4A ;4E? C8A:GGD4A 78A:4A @EF4D F8DE85GF 474?4; 
 
 T@@
@@
3 
(8D;4F4A (3)(7 
 E85G4; 5GG E874A: 7GGD 78A:4A @EF4D 
G=GA: 5GG E8=4=4D 78A:4A E4?4 AB? @EF4D 74A G=GA: 5GG K4A: ?4AAK4 
58D474 C474 E4?4
6@ ?85; ?4 GD4A: 4F4G ?85; A @8DGC44A 
8F74C4EF4A ;4E? C8A:GGD4A 78A:4A @EF4D K4A: 58E4DAK4 

 6@ 
8A:4A 78@4A C8AG?E4A C4A=4A: 5GG CGA 7?4CBD4A 7G4 78E@4? 
=G:4 K4FG @8A=47 
3
6@

6@
6@ 
'?8;4D8A44A:488@C4F;4DGEA74F4ED4AF4D4
E4@C4

6@ 
7FG?E4A A?4 C8A:GGD4A K4A: 7AK4F44A E854:4 58DGF 
 3P 3
P

6@ 
(8AG?E4A ;4E? C8A:GGD4A C4A=4A: E85G4; 5GG C474 (3)(7 
 
@8A:4A7GA:4DF54;I4C4A=4A:5GG74AF4D4
6@74A
6@ 
=4@A4A4GD4EC8A:GGD4AC4A=4A:5GGA7FG?E
6@ 
• Pengukuran tunggal adalah 
pengukuran yang dilakukan 
sekali. 
• Pengukuran berulang adalah 
pengukuran yang dilakukan 
lebih dari sekali dengan 
menggunakan alat ukur sama. 
Gambar 1.3 
Mengukur panjang buku 
dengan mistar.
(4-1( #5754- 
74 5858D4C4 54:4A C8AFA: C474 =4A:4 EBDBA: K4A: C8D?G A74 
8F4;G K4FG D4;4A: F8F4C 74A D4;4A: :8E8D )4;4A: F8F4C @8@? 
E4?4 K4A: 7E85GF .' 0/( *4FG 54:4A F8D86? E4?4 GF4@4 =4A:4 
EBDBA: E8C8DF K4A: 7C8D?;4F4A C474 (3)(7  @8@? C4A=4A: 
@@74CGAC474D4;4A::8E8DF8D74C4FE4?4K4A:7E85GF.')*)$0. 
*4?4)*)$0. E8DA:=G:47E85GF.' 1 -)$ -(474E4?4ABAGEC4A=4A:
E4?4AK4@8@?C4A=4A:@@'?8;4D8A4FGC4A=4A:E4FG54:4A 
E4?4 )*)$0. 474?4; 

 @@ 4F4G 74C4F 74F44A 54;I4 A?4 E4?4 
F8D86?K4A:74C4F75464=4A:4EBDBA:474?4;

@@4F4G


6@ 
74CGA A?4 8F74C4EF4A =4A:4 EBDBA: 7F8AFG4A E854:4 
E8F8A:4; 74D E4?4 F8D86?AK4 K4FG 
skala 
utama 
skala 
nonius 
benda rahang skala utama 
selubung luar 
0 1 2 3 40 
35 
30 
25 
20 
4 
Sumber: faq.f650.com, 2002 
4 Mudah dan Aktif Belajar Fisika untuk Kelas X 
 
 
	  	 
 
4A:4 EBDBA: 74C4F 7:GA44A GAFG @8A:GGD 8F854?4A EG4FG 
C?4F ?B:4@ @8A:GGD :4DE F8A:4; 54:4A ?G4D 54:4A 74?4@ CC4 4F4G 
874?4@4A ?G54A: (8D;4F4A (3)(7  C474 :4@54D 7C8D?;4F4A 
C8A:GGD4A C4A=4A: 58A74 @8A::GA44A =4A:4 EBDBA: ;4E? 
C8A:GGD4AAK4
6@ 4D4 @8@C8DB?8; A?4 58E4D4A C4A=4A: A 
474?4; E854:4 58DGF 
4 *4?4 GF4@4 58D@CF 78A:4A E4?4 AB? ABAGE C474 4A:4 4AF4D4
6@74A
6@ 
5 4DE E4?4 ABAGE K4A: 58D@CF E8:4DE 78A:4A :4DE E4?4 GF4@4 
4?4; :4DE 8
47 54644A =4A:4 EBDBA: 474?4; 
3
6@
T


6@
6@ 
8@C4F 78E@4? E8EG4 54AK4 78E@4? 74?4@ A?4 8F74C4EF4A 
 4E?C8A:GGD4AF8DE85GF7FG?E4AE854:43
6@ 

 /1753,9,7 #,17:6 
C44; A74 C8DA4; @8A::GA44A @DB@8F8D E8DGC ?4F A 
@8@?7G4E4?4K4FGE4?4GF4@474AE4?4ABAGE*4?4GF4@4F8D5464 
C474 E?A78D ?A:4D4A 74?4@ E874A:4A E4?4 ABAGE F8D5464 C474 
E8?G5GA: ?A:4D4A ?G4D *4?4 F8D86? @DB@8F8D E8DGC 7C8DB?8; 74D 
E4?4F8D86?E4?4GF4@4
@@754:=G@?4;E4?4C474E4?4ABAGE 

 E4?4 E8;A::4 7C8DB?8; A?4AK4 E858E4D 

 @@ 
4E8?G5GA:?A:4D4A?G4D7CGF4DE84?E4?4GF4@4K444A@4=G 
4F4G @GA7GD E8=4G; 

 @@ ?4 8F74C4EF4A @DB@8F8D E8DGC 
474?4; E8F8A:4; 74D E4?4 F8D86?AK4 K4FG 
 
 T 

@@  


 @@
3 
%4A944F @DB@8F8D E8DGC 7 4AF4D4AK4 GAFG @8A:GGD 8F854?4A 
58A7458A74E8C8DFE8?8@54D8DF4E4F4G74@8F8D4I4FK4A:E4A:4F86? 
4D4C8A:GGD4A78A:4A@DB@8F8DE8DGC7FGA=G4AB?8;(3)(7
*4?4GF4@4@8AGA=G4A4A:4@@?85;E4?4ABAGE58D474C474 
:4DE 8

More Related Content

Viewers also liked

Old cinemas in Malta - Part 1
Old cinemas in Malta - Part  1Old cinemas in Malta - Part  1
Old cinemas in Malta - Part 1Ivan Consiglio
 
EL HUERTO A LO LARGO DEL AÑO (DICIEMBRE 2010 A DICIEMBRE 2011)
EL HUERTO A LO LARGO DEL AÑO (DICIEMBRE 2010 A DICIEMBRE 2011)EL HUERTO A LO LARGO DEL AÑO (DICIEMBRE 2010 A DICIEMBRE 2011)
EL HUERTO A LO LARGO DEL AÑO (DICIEMBRE 2010 A DICIEMBRE 2011)josemanglez
 
Margherita di savoia e oasi di s, giuliano
Margherita di savoia e oasi di s, giulianoMargherita di savoia e oasi di s, giuliano
Margherita di savoia e oasi di s, giulianoscuolabovio
 
Developing our Service Abilities IAOS Shanghai, Session 3 - october 2008 v1
Developing our Service Abilities   IAOS Shanghai, Session 3 - october 2008 v1Developing our Service Abilities   IAOS Shanghai, Session 3 - october 2008 v1
Developing our Service Abilities IAOS Shanghai, Session 3 - october 2008 v1Petteri Baer
 
Susan Blanca Rainey Profile Lav0086
Susan Blanca Rainey Profile Lav0086Susan Blanca Rainey Profile Lav0086
Susan Blanca Rainey Profile Lav0086Eugene Louie
 
Shiron macabilandia (Actualización 2012)
Shiron macabilandia (Actualización 2012)Shiron macabilandia (Actualización 2012)
Shiron macabilandia (Actualización 2012)ShukDelMadrij
 
Cuadernillo Dictadura
Cuadernillo DictaduraCuadernillo Dictadura
Cuadernillo DictaduraShukDelMadrij
 
Oil Well Cowboy, Fort Stockton, Texas
Oil Well Cowboy, Fort Stockton, TexasOil Well Cowboy, Fort Stockton, Texas
Oil Well Cowboy, Fort Stockton, TexasEugene Louie
 

Viewers also liked (12)

Old cinemas in Malta - Part 1
Old cinemas in Malta - Part  1Old cinemas in Malta - Part  1
Old cinemas in Malta - Part 1
 
EL HUERTO A LO LARGO DEL AÑO (DICIEMBRE 2010 A DICIEMBRE 2011)
EL HUERTO A LO LARGO DEL AÑO (DICIEMBRE 2010 A DICIEMBRE 2011)EL HUERTO A LO LARGO DEL AÑO (DICIEMBRE 2010 A DICIEMBRE 2011)
EL HUERTO A LO LARGO DEL AÑO (DICIEMBRE 2010 A DICIEMBRE 2011)
 
Margherita di savoia e oasi di s, giuliano
Margherita di savoia e oasi di s, giulianoMargherita di savoia e oasi di s, giuliano
Margherita di savoia e oasi di s, giuliano
 
Developing our Service Abilities IAOS Shanghai, Session 3 - october 2008 v1
Developing our Service Abilities   IAOS Shanghai, Session 3 - october 2008 v1Developing our Service Abilities   IAOS Shanghai, Session 3 - october 2008 v1
Developing our Service Abilities IAOS Shanghai, Session 3 - october 2008 v1
 
Actividades del jardin
Actividades  del jardinActividades  del jardin
Actividades del jardin
 
Susan Blanca Rainey Profile Lav0086
Susan Blanca Rainey Profile Lav0086Susan Blanca Rainey Profile Lav0086
Susan Blanca Rainey Profile Lav0086
 
El agua
El aguaEl agua
El agua
 
Tutorial 4
Tutorial 4Tutorial 4
Tutorial 4
 
Noisan
NoisanNoisan
Noisan
 
Shiron macabilandia (Actualización 2012)
Shiron macabilandia (Actualización 2012)Shiron macabilandia (Actualización 2012)
Shiron macabilandia (Actualización 2012)
 
Cuadernillo Dictadura
Cuadernillo DictaduraCuadernillo Dictadura
Cuadernillo Dictadura
 
Oil Well Cowboy, Fort Stockton, Texas
Oil Well Cowboy, Fort Stockton, TexasOil Well Cowboy, Fort Stockton, Texas
Oil Well Cowboy, Fort Stockton, Texas
 

More from 1habib

Flowchart
FlowchartFlowchart
Flowchart1habib
 
Cara instalasi adobe premier pro 1
Cara instalasi adobe premier pro 1Cara instalasi adobe premier pro 1
Cara instalasi adobe premier pro 11habib
 
Flowchart
FlowchartFlowchart
Flowchart1habib
 

More from 1habib (20)

Flowchart
FlowchartFlowchart
Flowchart
 
Cara instalasi adobe premier pro 1
Cara instalasi adobe premier pro 1Cara instalasi adobe premier pro 1
Cara instalasi adobe premier pro 1
 
Flowchart
FlowchartFlowchart
Flowchart
 
Bab 7
Bab 7Bab 7
Bab 7
 
Bab 6
Bab 6Bab 6
Bab 6
 
Bab 5
Bab 5Bab 5
Bab 5
 
Bab 4
Bab 4Bab 4
Bab 4
 
Bab 3
Bab 3Bab 3
Bab 3
 
Bab 2
Bab 2Bab 2
Bab 2
 
Bab 1
Bab 1Bab 1
Bab 1
 
Bab 4
Bab 4Bab 4
Bab 4
 
Bab 3
Bab 3Bab 3
Bab 3
 
Bab 2
Bab 2Bab 2
Bab 2
 
Bab 1
Bab 1Bab 1
Bab 1
 
Bab 7
Bab 7Bab 7
Bab 7
 
Bab 6
Bab 6Bab 6
Bab 6
 
Bab 5
Bab 5Bab 5
Bab 5
 
Bab 3
Bab 3Bab 3
Bab 3
 
Bab 2
Bab 2Bab 2
Bab 2
 
Bab 1
Bab 1Bab 1
Bab 1
 

02 bab1

  • 1. A. Pengukuran B. Angka Penting C. Besaran dan Satuan Pengukuran dan Besaran Hasil yang harus Anda capai: menerapkan konsep besaran Fisika dan pengukurannya. Setelah mempelajari bab ini, Anda harus mampu: $854;@8DGC44AE8D4A::4K4A:@8@?=4A:4G4AC4A74A:4AK4A: @4@CG@8A8@5GE4I4A74D8FA::4A @8F4D4A87G4E4K4CAK4 74C4F @8?4G4A :8D44A E854AK4 4? E8F4C 78FAK4 %8AGDGF A74 74D @4A4 74F4 F8AF4A: ?854; F8DE85GF *4AE 58D4DF R@8A:8F4;GS 4?4@ C8D8@54A:4AAK4 E4AE 58D ;G5GA:4A78A:4ACDBE8EC8@4;4@4AF8AF4A:4?4@E864D4EEF8@4FEK4A: @8?CGFC8A:4@4F4AC8A:GGD4A74A8EC8D@8AE4@8DGC44A54:4A 74D E4AE 74?4@ E4 A74 74C4F @8@C8?4=4D 8=474A8=474A 4?4@E8DF4AF8D4E4AF4D58A74E8C8DFEGEGA4AC?4A8F74?4@F4F4EGDK4 @4:A8F:8D44?BD64;4K474A?EFD@8?4?GE8D4A:44AC8A:GGD4A C44; C8A:GGD4A FG %E4?AK4 A74 74C4F @8A:8F4;G 54;I4 44 A74 ?85; FA:: 74DC474 A74 C44; A @8DGC44A C8A:GGD4A (474 545 A A74 44A 58?4=4D @8A:8A4 (8A:GGD4A 74A 8E4D4A (8?4=4D 78A:4A E4E4@4 4D8A4 545 A @8DGC44A 74E4D74E4D A74 @8@C8?4=4D E4 1 mengukur besaran Fisika (massa, panjang, dan waktu). Melalui pengukuran, para peneliti dapat mengetahui bahwa lebah mampu melihat dengan jelas benda yang ada di permukaan Bumi dari ketinggian 1.600 m. Bab 1 Sumber: Young Scientist, 1994
  • 2. Tes Kompetensi Awal #,),2:33,36,2(0(7/1548,6!,4-:1:7(4+(4,8(7(41,70(1(42(.85(285(2),7/1:9+(2(3):1:2(9/.(4 C4K4A:A748F4;GF8AF4A:C8A:GGD4A
  • 3. A7474C4F@8A:8F4;GC4A=4A:@8=458?4=4DA74 78A:4A @8A:GGD @8=4 F8DE85GF @8A::GA44A @EF4D *8?4A FG A74 =G:4 74C4F @8A:GGDAK4 78A:4A =8A:4? F4A:4A A74 %8AGDGF A74 @4A44;;4E?74D7G4C8A:GGD4AF8DE85GFK4A: ?85;F8C4F#8@G44A4?4E4AA74 A. Pengukuran 4?4@8;7GC4AE8;4D;4DA74@GA:AC8DA4;@8?4G4A4F4G @8?;4F CDBE8E C8A:GGD4A #8F4 A74 @8@58? 5G4;5G4;4A 5G4; K4A:44AA7458?7F@54A:F8D?85;74;G?GGAFG@8A:8F4;G@4EE4 AK4 4?A@8AGA=G4A54;I4C8A=G4?5G4;E874A:@8?4G4AC8A:GGD 4A@4EE45G4;K4A:44AA7458? C44; C8A:GGD4A FG *%( A74 F8?4; @8A:8F4;G 789AE @8A:GGD )00-) 474?4; ( ()$)) )$'$ .-) 4) $00- )) .-) . % )$. 4) $/ /+) . $ ./0) ,AFG @8@C8DB?8; A?4C8DE8AF4E88E4?4;4AE886?@GA:AC4EF4AA74F8?4;@8?4?G ?4A:4;?4A:4; C8A:GGD4A 78A:4A 58A4D @8@C8DF@54A:4A 4EC8 8F8C4F4A 4GD4E 8E4?4;4A @4F8@4FE K4A: @8@8D?G4A 4?5D4E 8F8?F4ACD8EE74A8C844AE8AEFHF4E4?4FGGDK4A:7:GA44A (8@?;4A AEFDG@8A C8A:GGD4A K4A: 44A 7:GA44A ;8A74AK4 7E8EG44A 78A:4A FA:4F 8F8?F4A K4A: 7A:A4A 1. Ketidakpastian dalam Pengukuran #8F74C4EF4A8F4@8?4G4AC8A:GGD4A74C4F7E85454AB?8; 58D54:494FBD*854:4ABD4A:F74@4@CG@8@5464E85G4;4?4FGGD 7 ?G4D 54F4E 54:4A F8D86? K4A: 7FGA=G4A BAFB; E878D;4A4 K4A: 8D4C F8D=47 8F4 A74 @8A:GGD C4A=4A: E85G4; 58A74 @8A::GA4 4A4?4FGGD@EF4D#8F74C4EF4AC8A:GGD4A@GA6G?E44FCBEE@4F4 F74 F8:4 ?GDGE F8D;474C E4?4 GGD K4A: 75464 E8C8DF 7FGA=G4A C474 (3)(7 #8F74C4EF4A ;4E? C8A:GGD4A CGA 8D4C F@5G? 454F 8F8?F4A 4?4F GGD K4A: @8@? 8F8D54F4E4A E4?4 (8D;4F4A (3)(7 *854:46BAFB;C4A=4A:E85G4;- (*/
  • 4. 7GGD @8A::GA44A @EF4D 4D C8A:GGD4A F8DE85GF 78F4;G 54;I4 C4A=4A: - (*/
  • 5. F8DE85GF 474?4; 6@ A:4 74A 4A:4 @8DGC44A 4A:4 C4EF 4D8A4 87G4 4A:4 F8DE85GF F8D64AFG@ C474 E4?4 @EF4D 4- (*/
  • 8. 474?4; 4A:4 C4EF 4D8A4 4A:4 F8DE85GF F8D64AFG@ C474 E4?4 =4A:4 EBDBA: ,AFG @8AG?E4A ;4E? C8A:GGD4A C8D?G 7E8DF44A A?4 8F74 C4EF4A E8EG4 FA:4F 8F8?F4A 4?4F GGD K4A: 7:GA44A 4E? C8A:GGD4A E8DA: 7FG?E 74?4@ 58AFG 3P 3%E4?4A 74D C8A:GGD4A?854DE85G4;5GG78A:4A@EF4D78F4;G54;I4?854D5GG F8DE85GF 474?4; P 6@ A:4 P 6@ @8AK4F44A 8F74 C4EF4A 45EB?GF 74?4@ C8A:GGD4A F8DE85GF E8;A::4 ;4E? C8A:GGD4A ?854D5GGK4A:C4?A:@GA:A474?4;6@74A6@(8DE8AF4E8 posisi mata Gambar 1.1 benar Kesalahan pengukuran sering terjadi karena kesalahan membaca alat. Sumber: Dokumentasi Penerbit 2 Mudah dan Aktif Belajar Fisika untuk Kelas X *85GF4A4?4FGGDC4A=4A:K4A:A748F4;G %8A:4C4 C8AG?E4A 4A:4 ;4E? C8A:GGD4A ;4DGE @8@4FG;4FGD4A4A:4C8AFA: C4K4A:A748F4;GF8AF4A:58E4D4ACBB58E4D4A FGDGA4A74A7@8AE 4 5 6 7 5,3 5,5 5,7 salah salah Gambar 1.2 Mengukur panjang remote AC dengan mistar. Berapa panjang remote AC tersebut?
  • 9. Ingatlah Sumber: Dokumentasi Penerbit Pengukuran dan Besaran 3 8F74C4EF4A @8DGC44A C8D54A7A:4A 4AF4D4 8F74C4EF4A 74A A?4 K4A:7GGD74?4A E8;A::4C8DE8AF4E88F74C4EF4AD8?4F9;4E? C8A:GGD4A 78A:4A @EF4D F8DE85GF 74C4F 7FG?E4A E854:4 58DGF #8F74C4EF4A T 4E? C8A:GGD4A 5GG F8DE85GF 74C4F 7FG?E @8A=47 6@P 2. Alat-Alat Ukur #8F4 @8A:GGD EG4FG 58E4D4A 7C8D?G4A 4?4F K4A: E8EG4 78A:4A 58E4D4AK4A:44A7GGDE8C8DF@EF4DGAFG@8A:GGD58E4D4AC4A=4A: A8D464 GAFG @8A:GGD 58E4D4A @4EE4 ./*+2/# GAFG @8A:GGD 58E4D4AI4FG74AF8D@B@8F8DGAFG@8A:GGD58E4D4AEG;G*44FA E8=G@?4; 4?4F GGD F8?4; @8A::GA44A EEF8@ 7:F4? K4A: FA:4F 4GD4EAK4 E4A:4F FA:: *864D4 EC8E9 AEFDG@8A C8A:GGD4A 74C4F 758744A 58D74E4D4A FA:4F 8F8?F4AAK4 GGD4A 58E4D4AAK4 74A 58AFG 58A74 K4A: ;8A74 7GGD a. Alat Ukur Panjang ,AFG @8A:GGD C4A=4A: EG4FG 58A74 A74 74C4F @8A::GA44A @EF4D=4A:4EBDBA:4F4G@DB@8F8DE8DGC(8@?;4A4?4F4?4FGGDK4A: 44A 7:GA44A 7E8EG44A 78A:4A FA:4F 8F8?F4A K4A: 7A:A4A E8;A::4 F74 F8D74C4F 8E4?4;4A 74?4@ @8?4G4A C8A:GGD4A 8DGF 44A 7FGA=G4A C8A::GA44A 8F:4 4?4F GGD C4A=4A: F8DE85GF /89(7 %EF4D 4F4G C8A::4DE @8@? E4?4 F8D86? @@ 4F4G 6@ E4@4 78A:4A =4D4 4AF4D4 7G4 :BD8E4A F8D784F '?8; 4D8A4 FG @EF4D @8@? 8F74C4EF4A x @@ K4FGE8F8A:4;74DE4?4F8D86?K4A:7@? C8A::4DE F8DE85GF 47 8F74C4EF4A C474 C8A:GGD4A FGA::4? 474?4; TE4?4 F8D86?
  • 10. 3 Q 4F4E GGD @4E@G@ @EF4D C?4EF K4A: 54E4 7:GA44A 474?4; 6@78A:4AE4?4F8D86?4AF4D47G4:BD8E4AF8D784F@@#8F74 C4EF4A ;4E? C8A:GGD4A 78A:4A @EF4D F8DE85GF 474?4; T@@ @@
  • 11. 3 (8D;4F4A (3)(7 E85G4; 5GG E874A: 7GGD 78A:4A @EF4D G=GA: 5GG E8=4=4D 78A:4A E4?4 AB? @EF4D 74A G=GA: 5GG K4A: ?4AAK4 58D474 C474 E4?4
  • 12. 6@ ?85; ?4 GD4A: 4F4G ?85; A @8DGC44A 8F74C4EF4A ;4E? C8A:GGD4A 78A:4A @EF4D K4A: 58E4DAK4 6@ 8A:4A 78@4A C8AG?E4A C4A=4A: 5GG CGA 7?4CBD4A 7G4 78E@4? =G:4 K4FG @8A=47 3
  • 13. 6@ 6@
  • 14. 6@ '?8;4D8A44A:488@C4F;4DGEA74F4ED4AF4D4 E4@C4 6@ 7FG?E4A A?4 C8A:GGD4A K4A: 7AK4F44A E854:4 58DGF 3P 3
  • 15. P 6@ (8AG?E4A ;4E? C8A:GGD4A C4A=4A: E85G4; 5GG C474 (3)(7 @8A:4A7GA:4DF54;I4C4A=4A:5GG74AF4D4
  • 16. 6@74A
  • 18. 6@ • Pengukuran tunggal adalah pengukuran yang dilakukan sekali. • Pengukuran berulang adalah pengukuran yang dilakukan lebih dari sekali dengan menggunakan alat ukur sama. Gambar 1.3 Mengukur panjang buku dengan mistar.
  • 19. (4-1( #5754- 74 5858D4C4 54:4A C8AFA: C474 =4A:4 EBDBA: K4A: C8D?G A74 8F4;G K4FG D4;4A: F8F4C 74A D4;4A: :8E8D )4;4A: F8F4C @8@? E4?4 K4A: 7E85GF .' 0/( *4FG 54:4A F8D86? E4?4 GF4@4 =4A:4 EBDBA: E8C8DF K4A: 7C8D?;4F4A C474 (3)(7 @8@? C4A=4A: @@74CGAC474D4;4A::8E8DF8D74C4FE4?4K4A:7E85GF.')*)$0. *4?4)*)$0. E8DA:=G:47E85GF.' 1 -)$ -(474E4?4ABAGEC4A=4A:
  • 20. E4?4AK4@8@?C4A=4A:@@'?8;4D8A4FGC4A=4A:E4FG54:4A E4?4 )*)$0. 474?4; @@ 4F4G 74C4F 74F44A 54;I4 A?4 E4?4 F8D86?K4A:74C4F75464=4A:4EBDBA:474?4; @@4F4G 6@ 74CGA A?4 8F74C4EF4A =4A:4 EBDBA: 7F8AFG4A E854:4 E8F8A:4; 74D E4?4 F8D86?AK4 K4FG skala utama skala nonius benda rahang skala utama selubung luar 0 1 2 3 40 35 30 25 20 4 Sumber: faq.f650.com, 2002 4 Mudah dan Aktif Belajar Fisika untuk Kelas X 4A:4 EBDBA: 74C4F 7:GA44A GAFG @8A:GGD 8F854?4A EG4FG C?4F ?B:4@ @8A:GGD :4DE F8A:4; 54:4A ?G4D 54:4A 74?4@ CC4 4F4G 874?4@4A ?G54A: (8D;4F4A (3)(7 C474 :4@54D 7C8D?;4F4A C8A:GGD4A C4A=4A: 58A74 @8A::GA44A =4A:4 EBDBA: ;4E? C8A:GGD4AAK4
  • 21. 6@ 4D4 @8@C8DB?8; A?4 58E4D4A C4A=4A: A 474?4; E854:4 58DGF 4 *4?4 GF4@4 58D@CF 78A:4A E4?4 AB? ABAGE C474 4A:4 4AF4D4
  • 22. 6@74A
  • 23. 6@ 5 4DE E4?4 ABAGE K4A: 58D@CF E8:4DE 78A:4A :4DE E4?4 GF4@4 4?4; :4DE 8
  • 24. 47 54644A =4A:4 EBDBA: 474?4; 3
  • 25. 6@
  • 26. T 6@
  • 27. 6@ 8@C4F 78E@4? E8EG4 54AK4 78E@4? 74?4@ A?4 8F74C4EF4A 4E?C8A:GGD4AF8DE85GF7FG?E4AE854:43
  • 28. 6@ /1753,9,7 #,17:6 C44; A74 C8DA4; @8A::GA44A @DB@8F8D E8DGC ?4F A @8@?7G4E4?4K4FGE4?4GF4@474AE4?4ABAGE*4?4GF4@4F8D5464 C474 E?A78D ?A:4D4A 74?4@ E874A:4A E4?4 ABAGE F8D5464 C474 E8?G5GA: ?A:4D4A ?G4D *4?4 F8D86? @DB@8F8D E8DGC 7C8DB?8; 74D E4?4F8D86?E4?4GF4@4 @@754:=G@?4;E4?4C474E4?4ABAGE E4?4 E8;A::4 7C8DB?8; A?4AK4 E858E4D @@ 4E8?G5GA:?A:4D4A?G4D7CGF4DE84?E4?4GF4@4K444A@4=G 4F4G @GA7GD E8=4G; @@ ?4 8F74C4EF4A @DB@8F8D E8DGC 474?4; E8F8A:4; 74D E4?4 F8D86?AK4 K4FG T @@ @@
  • 29. 3 %4A944F @DB@8F8D E8DGC 7 4AF4D4AK4 GAFG @8A:GGD 8F854?4A 58A7458A74E8C8DFE8?8@54D8DF4E4F4G74@8F8D4I4FK4A:E4A:4F86? 4D4C8A:GGD4A78A:4A@DB@8F8DE8DGC7FGA=G4AB?8;(3)(7
  • 31. 47 ;4E? C8A:GGD4A 78A:4A @DB@8F8D E8DGC 474?4; @@
  • 32. T @@
  • 33. @@4D8F:44?4FGGDC4A=4A: F8DE85GF @DB@8F8D E8DGC @8@? A?4 8F74C4EF4A C4?A: 86? #8F74C4EF4A C8A:GGD4A @8DGC44A 4GD4E K4A: 7C8DB?8; 74D EG4FG C8A:GGD4A 74A 58D:4AFGA: C474 AEFDG@8A C8A:GGD4A K4A: 7:GA44A :4D BAE8C C8A:GGD4A 74A C8AG?E4AAK4 74C4F A74 Gambar 1.4 Jangka sorong rahang pengukur garis tengah dalam rahang pengukur garis tengah luar benda pengukur kedalaman suatu benda Sumber: Dokumentasi Penerbit Gambar 1.5 Mikrometer sekrup
  • 34. Pengukuran dan Besaran 5 C4;4@C8D;4F4A$(),2 K4FG;4E?C8A:GGD4AF854?E85G4;5GG @8A::GA44A C8A::4DE =4A:4 EBDBA: 74A @DB@8F8D E8DGC $(),2 (8D58744A 4E?(8A:GGD4A 2(9:1:7 ,9/+(16(89/(4 !,4:2/8(4 %EF4D 4A:4EBDBA: %DB@8F8D*8DGC 3 @@ 3
  • 35. @@ 3 @@ P @@ P
  • 36. @@ P @@ 8A:4A @8@8D;4F4A $(),2 F8D5464 =8?4E 54;I4 ;4E? C8A: GGD4A F854? E85G4; 5GG @8A::GA44A F:4 4?4F GGD K4A: @8@? 8F74C4EF4A 58D5874 44A @8@C8DB?8; E878D8F 4A:4 C8AFA: K4A: 58D5874CG?4(474C8A:GGD4AC4A=4A:A7444A@8@C8DB?8;FA:4F 4GD4E @4E@4? =4 @8A::GA44A @DB@8F8D E8DGC b. Alat Ukur Massa +4;G4; A74 54:4@4A4 64D4AK4 @8A:GGD @4EE4 58A74 ,AFG FG ?4G4A?4; 19/;/9(8 /8/1( 58DGF A Aktivitas Fisika 1.1 Mengukur Massa Benda Tujuan Percobaan Siswa dapat melakukan pengukuran dengan menerapkan prinsip kesetimbangan. Alat-Alat Percobaan 1. Mistar kayu 3. Plastisin 2. Silinder plastik 4. Paku (7 cm) 20 buah Langkah-Langkah Percobaan 1. Susun alat seperti gambar berikut ini. meja tumpuan mistar kayu 20 cm plastisin silinder 2. Letakkan lima paku 20 cm di sebelah kiri tumpuan, dan letakkan dua buah paku lainnya dengan jarak yang sama disebelah kanan tumpuan. Amati apa yang terjadi? 3. Geserkan paku tersebut hingga keadaan setimbang. 4. Lakukan langkah 3 dengan menggunakan jumlah paku yang berbeda. Tuliskan data pada tabel berikut. Jumlah paku pada lengan kiri neraca (jumlah tetap) Jumlah paku pada lengan kanan neraca Jarak paku terhadap tumpuan 5 paku 5 paku 5 paku 5 paku 2 paku 3 paku 4 paku 5 paku . . . . . . . . . . . . . . . . 5. Kesimpulan apa yang Anda peroleh dari kegiatan ini? Dapatkah Anda menye-butkan pengertian operasional dari mengukur massa suatu benda? 8D74E4D4A 8:4F4A 74F4EAA74F8?4;@8@4;4@ @8A:8A4 C8A:GGD4A @4EE4 EG4FG 58A74 ,AFG @8A:GGD @4EE4 EG4FG 58A74 74C4F @8A::GA44A 4?4F GGD @4EE4 E8C8DF A8D464 8AE A8D464 758744A 58D74E4D4A 64D4 8D=4 8F8?F4A 4F4GCGA F8AB?B: K4A: 7:GA44A +4;G4; 54:4@4A4 64D4 @8A:GGD @4EE4 EG4FG 58A74 @8A::GA44A A8D464 Tugas Anda 1.1 Berkunjunglah ke perwakilan daerah Badan Metrologi di kota Anda. Tanyakan bagaimana penerapan alat-alat ukur massa (neraca). Diskusikan dengan teman Anda mengenai proses Fisika yang dilakukannya. Hasilnya laporkan pada guru. 20 cm
  • 37. *4?4;E4FG=8AEA8D464474?4;A8D464#0.E8C8DFC474(3)(7 (474 A8D464 A C8A:GGD4A @4EE4 EG4FG 58A74 7?4G4A 78A:4A @8A::8E8D CBEE 4A4 F@54A:4A 7 E8C4A=4A: ?8A:4A ;A::4 @8A64C4 8E8F@54A:4A %E4?AK4 A74 @8A@54A: 5858D4C4 5G4; 8?8D8A: A74C8DB?8;CBEEE8F@54A:A8D46478A:4A@8A::8E8D4A4F@54A:4A ?8A:4ACG?G;4A:D4@8CBEE
  • 38. :D4@74A?8A:4AE4FG4A:D4@7CBEE :D4@ E8;A::4 7C8DB?8; @4EE4AK4 E858E4D
  • 39. :D4@ c. Alat Ukur Waktu *8=G@?4; AEFDG@8A C8A:GGD4A I4FG 8D4C A74 ?;4F 74?4@ 8 ;7GC4AE8;4D;4DE8C8DF=4@7A7A:=4@54A7G?74A./*+2/#4@ F4A:4A @8DGC44A AEFDG@8A C8A:GGD I4FG K4A: C4?A: 78A4? ?4F GGD A CGA 7:GA44A ;4@CD 7 E8?GDG; A8:4D4 4;4A 4?4F GGD I4FG 54AK4 7C4E4A: C474 8A74D44A F8?8CBA E8?G?8D 74A C8D4A:4F 8?8FDBA4 ?4AAK4 (39(4-(4 74 7G4 =8AE =4@ F4A:4A 4F4G 4D?B= E854:4 AEFDG@8A C8A:GGD I4FG K4FG =4@ F4A:4A 7:F4? 74A =4@ F4A:4A =4DG@ (474 =4@ F4A:4A =4DG@=4DG@F8DC4A=4A:7E85GFE8BAK4A:58D:8D4E4FGE4?4F8DC8A78 E8F4C E4FG E8BA =4DG@ K4A: ?85; C8A78 7E85GF =4DG@ @8AF K4A: 58D:8D4E4FGE4?4E8F4C@8AF74CGA=4DG@F8DC8A787E85GF=4DG@ =4@ 4DG@ A 58D:8D4 E4FG E4?4 E8F4C E4FG =4@ (474 G@G@AK4 =4@ F4A:4A @8@? A?4 8F74C4EF4A E8BA
  • 40. /*+2/# @8DGC44A AEFDG@8A C8A:GGD I4FG K4A: @8@? A?4 8F8?F4A ?85; FA:: 74DC474 =4@ F4A:4A 74 7G4 =8AE ./*+2/# K4A: 54E4A74=G@C4K4FG./*+2/#=4DG@74A./*+2/#7:F4?/*+2/#=4DG@ @8@?A?48F74C4EF4AF8D?;4FC474E4?4K4FG E8BAE874A:4A EFBCI4F6;7:F4?7 4AF4D4AK4 @8@? A?4 8F74C4EF4A E8BA /*+2/# 54AK4 7:GA44A 7 ?45BD4FBDG@ E4 GAFG C8A: GGD4AI4FG58D54:4C8D6B544A*8?4AFG74AF4D4AK4?4D=4D4C8A78 @8DGC44A 4FHF4E B?4;D4:4 K4A: C4?A: E8DA: @8A::GA44A ./*+2/# d. Alat Ukur Kuat Arus Listrik 747G4@464@4?4FGGDG4F4DGE?EFD74?4@EG4FGD4A:44A?EFD K4FG4@C8D8@8F8D4A4?B:74A4@C8D8@8F8D7:F4?4D87G44?4FGGDA 4@C8D8@8F8D4A4?B:@8DGC44AAEFDG@8AK4A:C4?A:54AK47:GA44A #8F4 A74 @8?4G4A C8A:GGD4A 4DGE ?EFD 74?4@ EG4FG D4A:44A EG@58D4DGE?EFD;4DGE7;G5GA:4AE864D4E8D78A:4A4@C8D8@8F8DF8DE85GF GA44A?4;54F4EGGDK4A:E8EG44F4G?85;FA::*854:46BAFB;GAFG @8A:GGDG4F4DGE?EFD @7:GA44A54F4EGGD@4E@G@K4A:?85; 58E4D74D @4D4@8@5464E4?44@C8D8@8F8D474?4;E854:458DGF 4E? C8A:GGD4A E4?4 F8D5464 E4?4 @4E@G@ T 54F4E GGD Sumber: Phywe. Gambar 1.6 Neraca Ohaus merupakan salah satu instrumen pengukuran massa. Sumber: Tempo, 2002 Gambar 1.7 Jam tangan jarum Sumber: Science in Focus (Physics), 2002 Gambar 1.8 Stopwatch Sumber: Science in Focus (Physics), 2002 Gambar 1.9 Amperemeter Contoh 1.1 A74 @8A:GGD G4F 4DGE 74?4@ E85G4; D4A:44A 78A:4A 4@C8D8@8F8D ;4E? C8A:GGD4A7C8DB?8;74F4E8C8DFC474:4@54D+8AFG4A;4E?C8A:GGD4AF8DE85GF (() *4?4F8D5464 *4?4@4E@G@ 6 Mudah dan Aktif Belajar Fisika untuk Kelas X
  • 41. Ingatlah Pengukuran dan Besaran 7 3 3 3 3 Mari Mencari Tahu
  • 42. 4?4@ 8EC8D@8A E4 F8D74C4F 7G4 =8AE E@C4A:4A 78H4E EF4A74D K4FG 78H4E EF4A74D GAFG C8A:GGD4A FGA::4? 74A 78H4E EF4A74DGAFGC8A:GGD4A58DG?4A:(474C8A:GGD4AFGA::4?E@C4A:4A 474?4; A?4 8F74C4EF4A 4?4F GGDAK4 E874A:4A C474 C8A:GGD4A 58DG?4A: E8F4C 74F4 7GGD 58D4?4? 74A 74@5? D4F4D4F4AK4 8H4E EF4A74D GAFG C8A:GGD4A 58DG?4A: 474?4; E854:4 58DGF $ $ 3 3 3 5 4F4G ) ) 3 ) ) 20 40 60 80 0 100 4F4E@4E@G@ @ 4E?C8A:GGD4A T @@ 47;4E?C8A:GGD4AAK47?4CBD4AE854:458DGF @ #8F74C4EF4A C8A:GGD4A G4F 4DGE ?EFD @ E4FG 78E@4? (8DE8AF4E88F74C4EF4AD8?4F9 T 20 mA 10 mA 50 mA OFF 100 mA 4D?4;A9BD@4E@8A:8A4GGD4AG@A74E8C8DF@4EE4AK474@8F8DAK474A =4D4AK474D%4F4;4D#8@G74A64D?4;A9BD@4E54:4@4A4A?4A?4F8DE85GF7 C8DB?8;+G:4EA7G@CG?4A8C474:GDGA74E8F8?4;E8?8E4@8@C8?4=4D545A 3. Ketidakpastian Pengukuran Berulang ,AFG @8@C8DB?8; A?4 58E4D4A K4A: 4GD4F 7?4G4A 5858D4C4 4? C8A:GGD4A 4F4G C8A:GGD4A 58DG?4A: *8@4A 54AK4 74F4 K4A: 7C8DB?8; A?4 8F74C4EF4A E8@4A 86? 4 A74 @8?4G4A C8A:GGD4AEG4FG58E4D4AE854AK4)4?74A7C8DB?8;E4@C8?33
  • 43. 3 3A A?4 D4F4D4F4 x E4@C8? E864D4 @4F8@4FE 7FG?E Q
  • 44. Q
  • 45. $ $ 3 6 3 ) 6 8H4E EF4A74D GAFG C8A:GGD4A 58DG?4A: 74C4F =G:4 7FG?E4A E854:4 58DGF
  • 46. $ $ 3 3 6 3 ) ) 6 4F4G
  • 47. 3 ) 3 6 3 ) ) 6 *864D4 EF4FEF ?4CBD4A ;4E? 8EC8D@8A 74C4F 7FG?E4A @8A=47 Q Hasil akhir perhitungan hendaklah mencantumkan angka sesuai jumlah angka yang seharusnya, yakni angka pasti terkecil di antara angka yang dioperasikan.
  • 48. 8A:4A@8@8D;4F4A;4E?C8A:GGD4AE864D48@CDE78F4;G54;I4 A?4 8F74C4EF4A 58DG?4A: =4G; ?85; 86? 74DC474 C8A:GGD4A FGA::4? Q
  • 49. $ 3 3 Contoh 1.2 8H4EEF4A74DE4@C8?7;FGA:78A:4AC8DE4@44A 8 Mudah dan Aktif Belajar Fisika untuk Kelas X $ $ 3 3 6 3 3 5 ) ) ) 6 Q (474C8A:GGD4A74@8F8DD4AFA:4KG378A:4A=4A:4EBDBA:7C8DB?8;A?4A?4 6@ 6@ 6@ 6@74A
  • 51. 3$
  • 53. Q Q $ 3 3 ) ) Q 75G?4F4A 4D74F47C8DB?8; 3 3 5 P Tugas Anda 1.2 Rancanglah sebuah percobaan untuk mengetahui massa jenis sebuah benda. Lakukan beberapa kali pengukuran dan laporkan hasilnya beserta nilai ketidakpastiannya. Lakukanlah tugas ini secara berkelompok. #8F8AFG4A A?4 8F74C4EF4A GAFG DG@GE C8D4?4A ,AFG1@44 %E4?AK4 GAFG @44
  • 54. GAFG+T'T/@44 + ' / + ' / Q Q 1 / 0 1 / 0 ,AFG1)@44 1 / A 1 /
  • 55. Tantangan untuk Anda Sebutkan contoh-contoh kesalahan dalam pengukuran yang termasuk kesalahan sistematis dan kesalahan acak. Kata Kunci Pengukuran dan Besaran 9 *85G4;BF4BD84CC4A=4A:AK4
  • 57. 6@F:44A:4C8AFA: ?854D 6@7G44A:4C8AFA: FA:: 6@7G44A:4C8AFA: (8AG?E4AHB?G@8BF4BD84C;4DGE7G44A:4C8AFA:E8EG478A:4A4A:4 C8AFA:K4A:F8D86?K4FG?854D74AFA::BF4 +T'T/
  • 59. 6@ 7FG?E 6@ V V p l t p l t 0,05 0,05 0,05 10,2 3,1 1,4 V T T
  • 62. 4A:4C8AFA: 4. Aspek-Aspek Pengukuran a. Kesalahan dalam Pengukuran (8A:GGD4A@8DGC44A54:4AC8AFA:74DE85G4;CDBE8E8EC8D@8A EC8D@8A K4A: 54 474?4; 8EC8D@8A K4A: @8@? 8E4?4;4A --*- E886? @GA:A --*- 474?4; 8E4?4;4A K4A: F8D=47 8F4 @8?4G4A 8:4F4A 8EC8D@8A #8E4?4;4A 74?4@ @8?4G4A C8A:GGD4A 474?4; E8EG4FG K4A: F74 74C4F 7;A74D (474 G@G@AK4 8F4 @8?4G4A C8A:GGD4A 58DG?4A: EG4FG 58E4D4A ;4E? K4A: 774C4F4A 58D5874 I4?4GCGA 4?4F GGD K4A: 7:GA44A E4@4 ,8(2(.(4 8/89,3(9/8
  • 63. #8E4?4;4A EEF8@4FE 74C4F 7E85454A B?8; 8E4?4;4A 74?4@ C8A8D44A 4?5D4E AEFDG@8A GGD 8E4?4;4A 454F C8A:4DG; 6G464 ?A:GA:4A 4F4G4?4FF7474C4F588D=4E864D4BAEEF8AE8;A::4;4E?C8A:GGD4A F74 E4@4 78A:4A A?4 K4A: F8DFG?E 74?4@ ?F8D4FGD C8@54A7A: #8E4?4;4AEEF8@4FE74C4F@8A=47E4A:4FDG@FA74;4AK474C4F @8@C8D86? 8E4?4;4A F8DE85GF 78A:4A C8A:GGD4A E854 @GA:A 4D4 C4?A: @G74; GAFG @8A:GD4A: 8E4?4;4A EEF8@4FE 474?4; @8A:;A74D C8AK8545AK4 E864D4 8E8?GDG;4A K4FG 78A:4A @8AKGEGA AEFDG@8A C8A:GGD4A E864D4 58A4D 74A @8A:;A74D E854AK4 @GA: A 8E4?4;4A 454F C8A:4DG; 94FBD ?A:GA:4A ,8(2(.(4 (*(1 #8E4?4;4A 464 74C4F F8D=47 8F4 EEF8@4F4 C8D6B544A EG74; 7C8AG; E864D4 58A4D 4E4AK4 8E4?4;4A 464 F8D=47 4D8A4 4?4F K4A: GD4A:E8AEF9474AK4:4A::G4A?G4DCDBE8EEF4FEF4C8D;FGA:4A4F4G --*-C474B5=8C8A:GGD4A%E4?AK4C8D@G44A4E4D74DEG4FGE4@C8? 74C4F @8@5G4F C8A:GGD4A 8F854?4A E85G4; 58A74 58D5874 74D EG4FG FF 78A:4A FF ?4A 4F4G ?A:GA:4A F8@C4F A74 @8?4G4A C8A:GGD4A E8C8DF F@5G?AK4 :8F4D4A B?8; E85G4; @8EA K4A: E874A: 58DBC8D4E 74C4F @8AK85454A 8E4?4;4A 464 ,AFG @8A:;A74D C8A:4DG; 8E4?4;4A 464 C474 4EGE E8C8DF FG @44 E8@4A 54AK4 7?4G4A C8A:GGD4A E8@4A 54 ;4E?AK4 #8E4?4;4A 464 A 74C4F • pengukuran • ketidakpastian • ketelitian alat • skala utama • skala nonius Contoh 1.3
  • 64. 7C8DD44A58E4DAK4@8?4?G4A4?EEEF4FEF4K4FG78A:4A@8@C8D54AK4 4F4G @8A:G?4A:G?4A: C8A:GGD4A 78A:4A @8A:G54; 58D54:4 C4D4@8F8D C474 C8D6B544A F8DE85GF b. Presisi dan Akurasi #8F8C4F4A 4F4G 4GD4E @8AK4F44A 8784F4A ;4E? C8A:GGD4A 78A:4A;4E?E858A4DAK4I4?4GCGAA?4K4A:E858A4DAK474?4@?F8D4FGD @8DGC44A C8A784F4A K4A: 74A::4C 58A4D (8D;4F4A(3)(7(%E4?AK47?4G4AC8A:GGD4AEG4FG 58E4D4A74DE85G4;B5=8@8A::GA44A7G4=8AE4?4FK4FG4?4F74A 4?4F 3 474?4; A?4 E858A4DAK4 58E4D4A 58A74 F8DE85GF 4F4 ;4E? C8A:GGD4A @8A::GA44A 4?4F ?85; @8A784F A?4 E858A4DAK4 3 74DC474 C8A:GGD4A @8A::GA44A 4?4F 4C4F 74F44A 54;I4 4?4F @8@? 4GD4E ?85; 54 74DC474 4?4F (8A:GGD4A 74F44A 4GD4F =4 @8@? 8E4?4;4A K4A: 86? (D8EE @8DGC44A CDBE8E C8A:GGD4A K4A: @8@? 8E4?4;4A 464 E886? @GA:A (3)(7 ) @8DGC44A E854D4A 74F4 74D C8A:GGD4A58DG?4A:EG4FG58E4D4A74DE85G4;B5=8@8A::GA44A7G4 =8AE4?4FK4FG4?4F74A4?4F @8DGC44AE854D4A74F474DC8A:GGD 4A@8A::GA44A4?4F74A @8DGC44AE854D4A74F474DC8A:GGD4A @8A::GA44A 4?4F 4D :4@54D F8DE85GF F8D?;4F 54;I4 E854D4A 74F4 ;4E? C8A:GGD4A 78A:4A 4?4F ?85; 86? 74DC474 E854D4A 74F4 ;4E? C8A:GGD4A 78A:4A 4?4F 8A:4A 78@4A ?85; 86? 74DC474 4C4F 74F44A 54;I4 4?4F ?85; CD8EE 74DC474 4?4F 4?4F 4?4F Gambar 1.10 3 (a) 3 (b) (a) Alat A lebih akurat daripada alat B. (b) Alat A lebih presisi daripada alat B ,70(1(42(.+(2(3):1:2(9/.(4 *85GF4A=8AE=8AE4?4FGGD8E4D4AE44C4K4A: 7GGDB?8;4?4FF8DE85GF
  • 65. +8AFG4A54644AK4A:7FGA=G4AB?8;=4A:4EBDBA: C474:4@54D58DGF 5 6 cm 0 1 2 4 5 0 1 2 20 15 10 5 0 45 0 5 10 @C4F5G4;D8EEFBD7;G5GA:4AE864D4E8DA?4E8F4C 10 Mudah dan Aktif Belajar Fisika untuk Kelas X D8EEFBD;4E?C8A:GGD4A58DFGDGFFGDGF474?4;
  • 66. +8AFG4A ;4@54F4A FBF4? 78A:4A 8F74C4EF4AAK4 4E?C8A:GGD4A58DG?4A:F854?8DF4E4DFBA@8A: :GA44A@DB@8F8DF8D64F4FC474F458?58DGF +8AFG4A54644AK4A:7FGA=G4AB?8;@DB@8F8D E8DGCC474:4@54D58DGF 4 , 3$@@
  • 67.
  • 68. +8AFG4A?4;;4E?C8A:GGD4AF854?8DF4EF8DE85GF 58DGF8F74C4EF4AAK4 Tes Kompetensi Subbab A 4 8 cm 9 cm 5 5 5 30 25 0 1 2 3 4 5 6 B. Angka Penting )+ )/$)474?4;. (0)4)$+ -*' #-$#.$'+ )00-) A:4 C8AFA: F8D7D 4F4E 4A:4 C4EF 74A 4A:4 F4ED4A 4A:4 K4A: 7D4:G4A E8EG4 78A:4A FA:4F 8F8?F4A 4?4F GGD K4A: 7:GA44A
  • 69. Pengukuran dan Besaran 11 #8F4A74@8A:GGDC4A=4A:E85G4;58A74@8A::GA44A@EF4D58D E4?4 @?@8F8D A74 ;4DGE @8@5464 E4?4 E4@C4 @?@8F8D F8D784F #8@G74A C4A=4A:EE47F4EDE854:4 E8F8A:4;54:4A74A E4FG@??@8F8D %E4?AK4 C4A=4A: 58A74 K4A: A74 GGD 7FGA=G4A E8C8DF C474 (3)(7 (474 :4@54D F8DE85GF F4@C4 54;I4 G=GA: 58A74 F8D?8F4 7 4AF4D4 4A:4 6@ 74A 6@ %GA:A A74 44A @8AK4F44A 54;I4C4A=4A:58A74K4A:@8A784F858A4D4A474?4;6@A:4 F8D4;D K4A 4A:4 474?4; 4A:4 C8DD44A F4ED4A 4D8A4 4A:4 AF74F8D5464C474E4?4@EF4D8A:4A78@4A4A:4C8AFA:;4E? C8A:GGD4A C4A=4A: 58A74 F8DE85GF K4A: A74 ?4G4A FG F8D7D 4F4E 8@C4F 4A:4 C8AFA: 1. Aturan-Aturan Angka Penting ,AFG@8A8AFG4A4A:4C8AFA:7:GA44A4FG4AE854:458DGF 4 *8@G4 4A:4 5G4A AB? 474?4; 4A:4 C8AFA: BAFB;
  • 70. : @8A:4A7GA: 8@C4F 4A:4 C8AFA: 6@ @8A:4A7GA: F:4 4A:4 C8AFA: 5 *8@G4 4A:4 AB? K4A: F8D?8F4 7 4AF4D4 4A:4 5G4A AB? 474?4; 4A:4 C8AFA: BAFB;
  • 71. : @8A:4A7GA: 8@C4F 4A:4 C8AFA:
  • 72. @@ @8A:4A7GA: ?@4 4A:4 C8AFA: 6 A:4AB?7E858?4;4A4A4A:45G4AAB?F8D@4EG4A:4C8AFA: 86G4? 758D F4A74 :4DE 54I4; C474 4A:4 K4A: 7D4:G4A BAFB;
  • 73. : @8A:4A7GA: ?@4 4A:4 C8AFA:
  • 74. : @8A:4A7GA: 8@C4F 4A:4 C8AFA: 7 4 4A:4 K4A: 758D :4DE 54I4; @8DGC44A 4A:4 F4ED4A 4F4G 4A:4 K4A: 7D4:G4A 4A:4 A @8DGC44A 4A:4 C8AFA: BAFB; 6@4A:47D4:G4AE8;A::4;4AK4@8A:4A7GA:F:44A:4C8AFA: @@ 4A:4 AB? 8F:4 C8DF4@4 7D4:G4A E8;A::4 ;4AK4 @8A:4A7GA: F:4 4A:4 C8AFA: 8 A:4AB?K4A:F8D?8F47E858?4;D4A:45G4AAB?54K4A:F8D?8F4 7E858?4;D@4GCGA7E858?4;4A4AB@478E@4?5G4A4A:4C8AFA: BAFB; : @8A:4A7GA: F:4 4A:4 C8AFA: : @8A:4A7GA: 7G4 4A:4 C8AFA: 2. Operasi-Operasi dalam Angka Penting 4?4@ 4FGD4A 58D;FGA: 78A:4A 4A:4 C8AFA: K4A: ;4DGE 7A:4F 474?4; =G@?4; 4A:4 C8AFA: ;4E? C8D;FGA:4A F74 @GA:A @8?85; =G@?4; 4A:4 C8AFA: C474 ;4E? C8A:GGD4A a. Operasi Penjumlahan dan Pengurangan dengan Angka Penting (474BC8D4EC8A=G@?4;4A4F4GC8A:GD4A:4A5?4A:4A5?4A:4A78A:4A 58DC87B@4A C474 4FGD4A 4A:4 C8AFA: ;4E? BC8D4E C8A=G@?4;4A 4F4G C8A:GD4A:4A FG ;4AK4 5B?8; @8A:4A7GA: E4FG 4A:4 K4A: 7D4:G4A 6,7(8/ 6,40:32(.(4
  • 76. 4A:4 7D4:G4A 4A:4 E4FG 4A:4 F8D4;D 7D4:G4A E8;A::4 C8 AG?E4AAK4 @8A=47 Gambar 1.11 Mistar merupakan alat ukur panjang yang memiliki angka pasti dan angka tafsiran.
  • 77.
  • 78. 4A:4
  • 80. 4A:4 7D4:G4A 4A:474A 7D4:G4AE8;A::4;4E?C8A=G@?4;4A7FG?E Ingatlah Tantangan untuk Anda 12 Mudah dan Aktif Belajar Fisika untuk Kelas X 7E8EG44A 78A:4A 4FGD4A C8@5G?4F4A 4A:4 7D4:G4A
  • 81. 4A:4
  • 82. 7D4:G4A F8D74C4F7G44A:458D:4DE54I4;K4FG4A:474A E8;A::4 ;4E? C8A=G@?4;4A 7FG?E
  • 85. Q 4A:4 7D4:G4A 4A:4 7D4:G4A E8;A::4 ;4E? C8A:GD4A:4A 74C4F 7FG?E
  • 86. 4A:4
  • 88. Q 4A:4 7D4:G4A F8D74C4F 7G4 4A:4 7D4:G4A K4FG 4A:4 74A E8;A::4;4E?C8A:GD4A:4A7FG?E EGC4K4F8D74C4F E4FG 4A:4 K4A: 7D4:G4A 4A:4 7D4:G4A
  • 91. F8D74C4F 7G4 4A:4 7D4:G4A K4FG 4A:4 74A (8AG?E4AAK4@8A=47
  • 92. 7E8EG44A78A:4A4FGD4A C8@5G?4F4A b. Operasi Perkalian dan Pembagian dengan Angka Penting (474 BC8D4E C8D4?4A 4F4G C8@54:4A =G@?4; C8AG?E4A 4A:4 C8AFA: 7E8EG44A 78A:4A =G@?4; 78D8F4A 4A:4 C8AFA: K4A: C4?A: E87F %E4?AK4 =4 78D8F4A 5?4A:4A C8DF4@4 @8A:4A7GA: 4A:4 C8AFA:74A78D8F4A5?4A:4AK4A:87G4@8A:4A7GA: 4A:4C8AFA: ;4E? C8D4?4A 4F4G C8@54:4AAK4 ;4AK4 5B?8; @8A:4A7GA: F:4 4A:4 C8AFA: E8EG4 78A:4A =G@?4; 4A:4 C8AFA: K4A: C4?A: E87F 6,7(8/ 6,71(2/(4
  • 93. @8A:4A7GA: F:4 4A:4 C8AFA: T @8A:4A7GA: 7G4 4A:4 C8AFA: 4E? C8D4?4A ;4AK4 5B?8; @8A:4A7GA: 7G4 4A:4 C8A FA: E8EG4 78A:4A 78D8F4A 4A:4 K4A: C4?A: E87F E8 ;A::4 ;4E? C8D4?4A 7FG?E
  • 95. T @8A:4A7GA: F:4 4A:4 C8AFA: (8AG?E4A;4E?C8D4?4A;4AK45B?8;@8A:4A7GA:F:4 4A:4C8AFA:E8;A::4;4E?C8D4?4A 7FG?E F:4 4A:4 C8AFA: 6,7(8/ 6,3)(-/(4
  • 98. 4E? C8@54:4A ;4AK4 5B?8; @8A:4A7GA: 7G4 4A:4 C8AFA: E8;A::4 ;4E? C8@54:4A
  • 99. 7FG?E
  • 102.
  • 104. Aturan pembulatan bilangan dalam Fisika. 1. Angka lebih kecil daripada 5 dibulatkan ke bawah. 2. Angka lebih besar daripada 5 dibulatkan ke atas. 3. Angka 5 dibulatkan ke atas jika sebelum angka 5 adalah angka ganjil dan dibulatkan ke bawah jika sebelum angka 5 adalah angka genap. Tulislah hasil-hasil operasi matematika berikut mengikuti aturan angka penting. a. 34,01 × 3,10 b. 25,75 : 5,5 c. d. 13,75 × 2
  • 105. Ingatlah Pembahasan Soal Pengukuran dan Besaran 13 c. Operasi Penarikan Akar dengan Aturan Angka Penting (8AG?E4A;4E?74AC8A4D4A44D7E8EG44A78A:4A=G@?4;4A:4 C8AFA: K4A: F8D4A7GA: C474 5?4A:4A K4A: 7F4D 44DAK4
  • 107.
  • 108. ;4E?44D7FG?E78A:4AF:44A:4C8AFA:K4FG F:4 4A:4 C8AFA: d. Perkalian antara Bilangan Penting dan Bilangan Eksak (8D4?4A4F4GC8@54:4A4AF4D45?4A:4AC8AFA:74A5?4A:4A8E4 @8A:;4E?4A 4A:4 C8AFA: K4A: E8EG4 78A:4A =G@?4; 5?4A:4A C474 4A:4 C8AFA: %E4?AK4@4EE4E85G4;54FG
  • 110. F:4 4A:4 C8AFA: T 4E? C8D4?4A 5?4A:4A C8AFA: 78A:4A 5?4A:4A 8E4 74C4F 7FG?E : F:4 4A:4 C8AFA: 3. Aturan Penulisan Notasi Ilmiah *8DA:4?A74@8@C8DB?8;;4E?74AC8D;FGA:4A58DGC478D8F4A 5?4A:4A K4A: 6GGC C4A=4A: E8;A::4 @8AKG?F4A C8AG?E4A 5?4A:4A F8DE85GF,AFG@8@C8D@G74;C8AG?E4A74A@8A:A:4FBAH8DEE4FG4A E4FG4A 74?4@ *! 7:GA44A 5?4A:4A E8CG?G; 58DC4A:4F 8AFG C8AG?E4AE8C8DFA7A4@44AABF4E?@4;4?4@ABF4E?@4;4A:4 4A:4;4E?C8A:GGD4A7AK4F44A78A:4AT )78A:4A4 74A)474?4;5?4A:4A5G?4F858D4C46BAFB;64D4C8AG?E4AABF4E?@4; 74C4F 7?;4F C474 $(),2 (8/2!,4-:1:7(4 59(8/23/(. 4. Penulisan Angka Penting Hasil Eksperimen 74?4@8EC8D@8AC8A:GGD4AC4A=4A:E85G4;C8AE?78A:4A@EF4D 58D5874;4E?AK4=4@8A::GA44A=4A:4EBDBA: 4?A7E85454AA?4 8F74C4EF4A @EF4D 6@ E874A:4A =4A:4 EBDBA: 6@ 4AK4AK44A:4C8AFA:758?44A:B@4C474C8AG?E4A8F74C4EF4A C8A:GGD4A F74 5B?8; @8?85; C8DB?8;4A ;4E?AK4 %E4?AK4 A?4 K4A: 7C8DB?8; 87G4 4?4F GGD F8DE85GF 74C4F 7?;4F C474 $(),2 $(),2 (8AG?E4A 4E?(8A:GGD4A%EF4D74A4A:4*BDBA: (4A=4A:E85G4;C8AE?K4A:7GGD78A:4A@EF4D474?4; 6@ (4A=4A: E85G4; C8AE? 7GGD 78A:4A =4A:4 EBDBA: • Penulisan 4,56 + 0,03427 adalah salah, seharusnya 4,56 + 0,03. • Penulisan 8 + 0,4 adalah salah, seharusnya 8,0 + 0,4. • Penulisan W = (0,000005 + 0,000004) kg tidak salah, tetapi janggal. Sebaiknya, penulisannya diubah menjadi W = (5 + 2) × 10-6 kg atau W = (5 + 2) mg. $(),2 4D4(8AG?E4A?4A:4A78A:4ABF4E!?@4; 2(9%1:7 !(40(4- %EF4D 4A:4EBDBA: 6@
  • 111. 6@ @ :
  • 112. :
  • 113. E
  • 115. T Q:
  • 116. T Q E
  • 117. T : Pelat tipis diukur dengan jangka sorong panjangnya 5, 63 cm dan lebar 0,80 cm. Luas pelat tersebut menurut aturan penulisan angka penting adalah .... a. 4,5 cm3 b. 4,50 cm3 c. 4, 504 cm3 d. 4,5040 cm3 e. 5 cm3 Ebtanas, 1990 Pembahasan Diketahui: p = 5,63 cm 3 angka penting = 0,80 cm 2 angka penting A = p × = 5,63 cm × 0,80 cm A = 4,5040 cm3 Sesuai aturan perkalian angka penting maka jawaban yang diharuskan adalah sebanyak 2 angka penting. Jadi, jawaban yang benar adalah 4,5 cm3. Jawaban: a
  • 118. 6@ (8A:GGD4A 78A:4A @EF4D 74C4F A74 ?4CBD4A E854AK4 F:4 4A:4 C8AFA: 74A C8A:GGD4A 78A:4A =4A:4 EBDBA: 74C4F A74 ?4CBD4A E854AK4 ?@4 4A:4 C8AFA: DFAK4 C8AG?E4A =G@?4; 4A:4 C8AFA: ;4E? C8A:GGD4A 58D:4AFGA: 8C474 A?4 8F74C4EF4A 4?4F GGD K4A: 7:GA44A *8@4A FA:: 8F8?F4A C8A:GGD4A E8@4A 54AK4 4A:4 C8AFA: K4A: 7?4CBD4A 5. Pengolahan Data Hasil Pengukuran *854:4A A?4 58E4D4A E4 F74 74C4F 7GGD E864D4 ?4A:EGA: ?4 58E4D4A58E4D4A A 54E4 7E85GF BAEF4AF4 4F4G F8F4C4A G@G@ 8E4D4A58E4D4A F8DE85GF 7C8DB?8; @8?4?G C8A:B?4;4A 74F4 ;4E? C8A:GGD4A %4A944F ?4A C8@4;4@4A C8A:B?4;4A 74F4 K4A: 7C8DB?8; 74D E8=G@?4; 8EC8D@8A E4 474?4; GAFG @8@8DE4 C8DE4@44A ;GG@ E4 K4A: E864D4 ?@4; F8?4; F8D5GF 858A4D4AAK4 a. Menentukan Massa Jenis Kayu (474 54:4A A A74 44A @8A:8F4;G 54:4@4A4 @8A:B?4; 74F4 ;4E?C8A:GGD4AGAFG@8A8AFG4A@4EE4=8AE4KG8A:4A4F4?4A FG=G4A 8EC8D@8AAK4 474?4; @8A:8F4;G @4EE4 =8AE 4KG *%( A74 F8?4; @8A:8F4;G 54;I4 C8D54A7A:4A @4EE4 ( F8D ;474CHB?G@8EG4FGL4F474?4;BAEF4A?4C8D54A7A:4AA7E85GF @4EE4 =8AE *864D4 @4F8@4FE 74C4F 7FG?E4A E854:4 58DGF Tabel 1.4 Data Hasil Pengukuran Massa dan Volume Kayu 5 52:3,3 (88(1-
  • 119. Ingatlah 14 Mudah dan Aktif Belajar Fisika untuk Kelas X ( 4C4F 74F44A 54;I4 @4EE4 =8AE 474?4; @4EE4 EG4FG L4F E8F4C E4FG4AHB?G@8,AFG@8A:8F4;G@4EE4=8AEEG4FGL4F7?4G4AC8A:GGD 4A ,AFG @8A:;FGA: @4EE4 =8AE 4KG A74 @8@8D?G4A 74F4 @4EE4 4KG 74A HB?G@8 4KG GAFG 58D54:4 GGD4A 4KG +8AFG E4=4 4KG 4KGF8DE85GF;4DGEE8=8AE8DGF474?4;6BAFB;74F4;4E?C8A:GGD4A @4EE4 74A HB?G@8 4KG E8=8AE 74?4@ 58D54:4 GGD4A
  • 120. 474F4C474$(),27:4@54D4A74?4@58AFG:D497C8DB?8; :D49 58DGF 4:4@4A4 A74 @8A:;FGA: @4EE4 =8AE 4KG 74D 74F4 K4A: 474 ,AFG@8A64C4FG=G4AF8DE85GFA7444A7C8D8A4?4A78A:4AE4?4; Semakin tinggi akurasi pengukuran, semakin banyak angka penting yang dilaporkan. Q Gambar 1.12 Grafik hubungan antara massa dan volume kayu. m (kg) V (m3)
  • 121. Pengukuran dan Besaran 15 E4FG @8FB78 K4FG @8FB78 G47D4F F8D86? ' ./ .,0- (8D;4F4A !,78(3((4 (8DE4@44AF8DE85GF74C4F7FG?E74?4@58AFG58DGF ( !,78(3((4 78AF 78A:4A C8DE4@44A 58DGF 43 (8DE4@44A A @8DGC44A C8DE4@44A :4DE ?GDGE 8A:4A 78@4A A7474C4F@8A:8F4;G@4EE4=8AE(4KG=4A74@8@?C8DE4@44A :4DE?GDGE74D74F4K4A:474(8D;4F4A8@54?(3)(7 4C474 :D49 F8DE85GF 7F4@54;4A :4DE ?GDGE K4A: 74A::4C @8I4? 74F4 K4A: 474 7C8DB?8; :4@54D 58DGF 74CGA GAFG @8@C8DB?8; C8DE4@44A :4DE ?GDGE F8DE85GF 7:GA44A @8FB78 ' ./ .,0- 43 78A:4A4474?4;H4D458?F8D4F3H4D458?5854E:D478A74A474?4; BAEF4AF4 ?4 74A 7DG@GE4A E854:4 58DGF
  • 122.
  • 123. ) ) ) Q ) 3 4 3 4 $ $ $ $
  • 124. $ $ $
  • 125. ) )
  • 126. Q ) 3 3 $ $ $ $ ) ) Q ) 4 3 $ $ $ $ ) Q Q Q Gambar 1.13 Grafik hubungan massa dan volume kayu dengan pendekatan fungsi garis lurus. V (m3) m (kg) 4 $(),2 7FG?E4A 8@54? GAFG @8A:;FGA: 74A 44A 7C8DB?8; F458? 58DGF Tabel 1.5 Data Hasil Pengukuran Massa dan Volume Kayu Sejenis 5 52:3, (88( //
  • 127.
  • 128. ) 3$
  • 129. 4$
  • 130. 3$4$
  • 131. $ 3
  • 132. Kata Kunci • angka penting • angka diragukan • notasi ilmiah • metode least square
  • 133.
  • 134.
  • 135. ) ) ) Q ) 3 4 3 4 $ $ $ $ O $ $ $
  • 136. ) ) Q ) 3 3 $ $
  • 137. Q
  • 138. Q
  • 139.
  • 140. ) ) Q 4 3 $ $ (8DE4@44AF8DE85GF@8DGC44AC8DE4@44A:4DE?GDGE74D74F4;4E? C8A:GGD4A 4 C8DE4@44A :4DE ?GDGE A 7:4@54D4A 74?4@ 58AFG :D49 7C8DB?8; :4@54D 58DGF V (m3) (8DE4@44A:4DE?GDGEF8DE85GF@8@?:D478A +8?4;754;4EE8 58?G@AK454;I4@4EE4=8AE @8DGC44A:D478A74DC8DE4@44A( 8A:4A 78@4A @4EE4 =8AE 4KG F8DE85GF 474?4; : @ 16 Mudah dan Aktif Belajar Fisika untuk Kelas X
  • 141.
  • 142. $ $ Gambar 1.14 Persamaan garis lurus dari grafik hubungan massa dan volume kayu. O $ $ )
  • 143. Q Q 8A:4A 78@4A 7C8DB?8; C8DE4@44A 58DGF 43 4 3Q Tes Kompetensi Subbab B ,70(1(42(.+(2(3):1:2(9/.(4 +8AFG4A 54AK4AK4 4A:4 C8AFA: C474 5?4A:4A 58DGF 4
  • 144. : 7
  • 145. : 5
  • 146. : 8 @ 6
  • 147. :
  • 148. G@?4;4A 5?4A:4A5?4A:4A 58DGF @8A::GA44A 4FGD4A4A:4C8AFA: 4
  • 149. :
  • 150. : 5
  • 151. : : 6
  • 152. ?6@
  • 153. 6@ #GD4A:4A 5?4A:4A5?4A:4A 58DGF @8A::GA44A 4FGD4A4A:4C8AFA: 4
  • 155. @ 6 @Q
  • 156. @ +8AFG4A ;4E? BC8D4E C8D4?4A 74A C8@54:4A 58DGFA74?4@4A:4C8AFA: 4
  • 159. @T?
  • 160. @ 7 @
  • 161. @ 8
  • 162. @ @ FGA:74AAK4F44A74?4@4A:4C8AFA: 4
  • 163. @
  • 164. 6 @
  • 165. 5
  • 166. @
  • 167. 7 @
  • 168. m (kg) y = 914x – 0,806
  • 169. 6 @ 7 : 8 : 9 @ Ingatlah Pengukuran dan Besaran 17 +G?E4A4A:44A:458DGF78A:4A5?4A:4AE8CG?G; 58DC4A:4FABF4E?@4; 4 @ 5
  • 170. : C. Besaran dan Satuan %8AGDGF,2;/4E8BD4A:9E4I4AS=4A7474C4F@8A:GGDE8:4?4 E8EG4FG K4A: A74 564D44A 74A A74 @8AK4F44AAK4 78A:4A 4A:4 4A:4 58D4DF A74 @8A:8F4;G E8:4?4 K4A: A74 564D44AS 74 7G4 8?B@CB 58E4D4A K4A: 44A A74 C8?4=4D 74?4@ 545 A K4FG 58E4D4A CBB 74A 58E4D4A FGDGA4A +8D74C4F FG=G; 58E4D4A CBB K4A: 78A4? 4D8FG=G;58E4D4ACBBA74C4F7FGDGA4A58E4D4A58E4D4AFGDGA4A 1. Besaran Pokok +8?4; 7E85GF4A 54;I4 E8EG4FG K4A: 74C4F 7F8AFG4A 58E4DAK4 78A:4A 4A:4 7E85GF 58E4D4A BAFB;AK4 C4A=4A: ?4C4A:4A E8C45B?4 @F8@C8D4FGDEG4FGDG4A:4A N74AG4F4DGEK4A:@8A:4?D 8@4A =G:4 ;4?AK4 78A:4A @4EE4 I4FG 74A =G@?4; L4F *8F4C 58E4D4A K4A: 74C4F 7GGD @8@? E4FG4A *4FG4A @4EE4 7 4AF4D4AK4 :D4@ BAE : 74A FBA 74CGA E4FG4A C4A=4A: K4FG @@ 6@ 7@ A6 @8F8D;4EF44F4G78C4,AFG@8@C8D@G74;C8@444AE4FG4A7C8D?G4A EEF8@54GK4A:74C4F7:GA44AE864D4AF8DA4EBA4?*EF8@E4FG4AK4A: F8?4;G@G@7:GA44A 74AF4D4AK4 474?4;EEF8@!A::DE6:E4F4G6@ :D4@E8BA74AEEF8@E4FG4A!AF8DA4EBA4?*!K4A:=G:45E47E85GF EEF8@ E4FG4A @E @8F8D?B:D4@E8BA +8D74C4FFG=G;58E4D4ACBB K4A:F8?4;7F8F4C4A@8AGDGFEEF8@AF8DA4EBA4?*864D4?8A:4C58E4D4A 58E4D4A F8DE85GF 74C4F 7?;4F C474$(),2 $(),2 8E4D4A(BB74?4@*! 5 (3(,8(7(4!5151 (3(#(9:(4# (3)(4-#(9:(4 (4A=4A: %4EE4 .4FG #G4F4DGE?EFD *G;G !AF8AEF4E64;4K4 G@?4;L4F @8F8D ?B:D4@ E8BA 4@C8D8 8?HA 4A78?4 @B? @ : E# 67 @B? Sumber: Fundamental s of Physics, 2001 *8?4A FG=G; 58E4D4A CBB E8C8DF C474 $(),2 E858A4DAK4 474
  • 171. 7G4 58E4D4A CBB F4@54;4A K4FG EG7GF 74F4D 78A:4A E4FG4A D474A D47 74A EG7GF DG4A: 78A:4A E4FG4A EF8D474A *D 2. Satuan *4FG4A EF4A74D 474?4; E4FG4A 74D 58E4D4A58E4D4A K4A: 7E8C44F E864D4 G@G@ 4F4GCGA E864D4 AF8DA4EBA4? a. Standar Satuan Panjang 8E4D4A C4A=4A: 74?4@ *! @8@? E4FG4A @8F8D (474 4I4?AK4 EF4A74D C4A=4A: AF8DA4EBA4? 474?4; E85G4; 54F4A: K4A: F8D5G4F 74D 64@CGD4AC?4FA474AD7G@K4A:7E85GF78A:4A@8F8DEF4A74D%8F8D Setiap besaran Fisika memiliki satuan tersendiri, seperti pada Tabel 1.6. Ketika besaran ini digunakan dalam perhitungan maka sebaiknya satuan dioperasikan juga untuk meyakinkan bahwa satuan besaran yang dicari sesuai dengan yang seharusnya.
  • 172. EF4A74DA7E@C4A7*8HD8E784FBF4(4DE(D4A6E*4FG@8F8D7789AE 4A E854:4 =4D4 4AF4D4 7G4 :BD8E4A K4A: F8D74C4F C474 @8F8D EF4A74D C474 EG;G N E8;A::4 =4 7GGD 78A:4A @8F8D EF4A74D =4D4 4AF4D4 #GFG5 ,F4D4 74A 8 ;4FG?EFI4 @8?4?G BF4 (4DE E8=4G; =GF4 @8F8D 745858D4C48?8@4;4A74?4@C8A::GA44A@8F8DEF4A74DF8DE85GF 7 4AF4D4AK4 E854:4 58DGF 4F4A: C?4FA4 D7G@ @G74; 7C8A:4DG; F8@C8D4FGD F8DGF4@4 7 A8:4D4 K4A: @8@? ?@ 58DG54;G54; E8;A::4 44A @8A:4?4@ C8@G44A 4F4G C8AKGEGF4A C4A=4A:
  • 173. *854:4EF4A74DCD@8D=4@8A:4?4@8DGE44AEG4D75G4FG?4A: #8F8?F4A C8A:GGD4AAK4 F74 E8EG4 78A:4A 8@4=G4A F8AB?B: 4D 5858D4C4 8?8@4;4A F8DE85GF 75GFG;4A @8F8D EF4A74D 54DG K4A: @8A::GA44A C4A=4A: :8?B@54A: 64;4K4 74D L4F K4A: @G74; 78F4;G 78A:4A 68C4F 74A F8?F (474 7F8F4C4A 54;I4 @8F8D EF4A74D E4@4 78A:4A 4? C4A=4A: :8?B@54A: EA4D =A::4 K4A: 7C4A64D4A B?8; 4FB@4FB@ #DKCFBA #D 7 74?4@ DG4A: ;4@C48A:4A8@4=G4AF8AB?B:@8F8DEF4A74D@8A:4?4@C8DG54;4A 8@54?8D74E4D4A
  • 174. *)! - ) ) -' .*$. / .0- .8C474 7CGFGE4A54;I4E4FG@8F8D474?4;C4A=4A:=4D4F8@CG;64;4K4 74?4@DG4A:;4@C474?4@E8?4A:I4FG
  • 175. E8BA78A:4ACD87E 54;I4 868C4F4A 64;4K4 74?4@ DG4A: ;4@C4 474?4; F8F4C E858E4D
  • 176. @ E!A@8DGC44A@8F8DEF4A74DK4A:7:GA44A;A::4A b. Standar Satuan Massa %4EE4EG4FG58A74@8AK4F44A=G@?4;@4F8DK4A:F8D4A7GA:74?4@ 58A74F8DE85GF*4FG4A@4EE4EF4A74D74?4@*!474?4;?B:D4@:%4EE4 EF4A74D 7F8F4C4A 74D E85G4; E?A78D C?4FAG@D7G@ K4A: 7E@C4A 7 )/ -)/$*)' 0- 0 *! $#/. ) .0- . $ 1- . (D4A6E ,AFG @8@C8DF4;4A4AAK474DC8A:4DG;?A:GA:4A58A74F8DE85GF7E@C4A 7 74?4@ DG4A: H4G@ E8C8DF C474 (3)(7
  • 177. c. Standar Satuan Waktu *F4A74D E4FG4A I4FG 74?4@ *! 474?4; E8BA 4F4G 78F 74A 7?4@54A:4A 78A:4A . I4?AK4 74E4D C8A8F4C4A E4FG4A I4FG 474?4; C8DCGF4D4A G@ F8D;474C CBDBEAK4 4@GA F8DAK4F4 C8DCGF4D4A G@ Ingatlah Jari-jari rata-rata Bumi, yaitu sekitar 6 × 106 m. Ini hampir dua kali jari-jari Mars, tetapi lebih kecil daripada 1 10 jari-jari Yupiter. Sumber: Physics for Scientist Engineers, 2000 Gambar 1.15 Standar satuan massa 18 Mudah dan Aktif Belajar Fisika untuk Kelas X Aktivitas Fisika 1.2 Manfaat Satuan Standar Tujuan Percobaan Mengetahui manfaat satuan standar. Alat-Alat Percobaan Mistar Langkah-Langkah Percobaan 1. Ukurlah panjang meja di kelas Anda menggunakan tangan (jengkal). Berapa jengkalkah panjang meja? 2. Mintalah teman Anda untuk mengukur meja yang sama. Berapakah hasilnya? Apakah hasil pengukuran Anda dan teman Anda sama? 3. Sekarang, cobalah Anda dan teman Anda mengukur meja tersebut dengan mistar. Apakah hasil pengukurannya sama ketika Anda dan teman Anda menggunakan jengkal? 4. Dari kegiatan tersebut, dapatkah Anda menjelaskan manfaat satuan standar?
  • 178. William Thomson Kelvin (1824–1907) Sumber: www.allbiographies. com Pengukuran dan Besaran 19 F8D;474C CBDBEAK4 E8?4?G 58DG54; #8@G74A E4FG4A I4FG 7CGFGE4A 58D74E4D4A;4D@4F4;4DD4F4D4F48D74E4D4A8F8AFG4AAE4FGE8BA 7789AE4A E854:4 58DGF E8BA ;4D@4F4;4DD4F4D4F4 *8F8?4; 7?4G4A C8A:4@4F4A K4A: ?85; F8?F 78F4;G 54;I4 E4FG;4DD4F4D4F4%4F4;4D74DF4;GA8F4;GAF74E4@4*F4A74DA @8A:4?4@ C8DG54;4A C474 74A 7?4G4A C8A8F4C4A G?4A: 74D 789AE E8BA EF4A74D E8BA
  • 179. T?4@4AK4F4;GA ,AFGC8A:GGD4AI4FGK4A:?85;F8?FC4747F8F4C4AEF4A74D I4FG K4A: 54DG *4FG E8BA 7789AE4A E854:4 E8?4A: I4FG K4A: 75GFG;4AB?8;4FB@68EG@ GAFG@8?4G4A:8F4D4AD474EE854AK4
  • 180. 4?*F4A74DE4FG4AI4FGA@8@?8F8?F4AK4A:E4A:4F FA::K4FG8@GA:A4A8E4?4;4AI4FGAK4;4AK4E74?4@ F4;GA d. Standar Satuan Suhu *F4A74D EG;G @8@? 7G4 FF F8F4C K4FG FF F8F4C 4F4E 74A FF F8F4C54I4;+FF8F4C4F4E474?4;EG;G4DK4A:E874A:@8A77;C474 EG;G N78A:4AF84A4AG74D4?G4DE858E4D4F@BE98D4F4G6@ : +FF8F4C54I4;474?4;FF?85GD8E@GDAC474EG;G N47EF4A74D E4FG4A EG;G 7F8F4C4A 58D74E4D4A FF ?85GD 8E 74A FF 77; 4D K4A: 7E85GF 78A:4A EF4A74D EG;G 68?6GE B?8; E8BD4A: 4;? EFDBAB@ *I874 4+7,(8 ,28/:8 Q (474 7E8?8A::4D44A BA:D8E B?8; C8D;@CGA4A 9E4I4A AF8DA4EBA4?K4A:@8A:;4E?4AEF4A74DGAFGE4FG4AEG;G474?4;74?4@ #8?HA#(474F84A4AG74D4?G4D4F@F8?4;7F8F4C4A54;I4EG;G FF ?85GD 8E 474?4;
  • 181. # 74A EG;G FF 77; 4D 474?4; # *4FG4A#8?HA7:GA44AGAFG@8A:;BD@4FE8BD4A:4;?E4!A::DE '/22/(3$.53854,2;/4
  • 182. Q e. Awalan untuk Satuan SI 4D ;4E? C8A:GGD4A 474A:474A: 7C8DB?8; 4A:44A:4 K4A: E4A:4F58E4D4F4GE4A:4F86?E8;A:4GAFG@8@C8D@G74;C8AG?E4AAK4 7:GA44A 4I4?4A 78A:4A 5?4A:4A E8CG?G; 58DC4A:4F ) %E4?AK4 E4FG=GF4@8F8DE4@478A:4AE4FG@8:4@8F8D @4F4?85;?8A:4C 74C4F 7?;4F C474 $(),2 $(),2 (8@444AI4?4AI4?4AC474*4FG4A(4A=4A:74?4@*! (2(4 #/3)52 5495. CB A4AB @DB @? 68AF 78E F8D4 ::4 @8:4 ?B ;8FB 784 C A @ 6 7 + % ; 74 4F4G Q
  • 185. 4F4G 4F4G 4F4G 4F4G
  • 186. 4F4G CB@8F8D A4AB@8F8D @DB@8F8D @?@8F8D 68AF@8F8D 78E@8F8D F8D4@8F8D ::4@8F8D @8:4@8F8D ?B@8F8D ;8FB@8F8D 784@8F8D C@ A@ m @@ 6@ 7@ +@ @ %@ @ ;@ 74@ ,2/6(9(4 Tokoh William Thomson Kelvin (1824– 1907), seorang matematikawan dan fisikawan yang dilahirkan di Belfast, Irlandia Utara, kerajaan Inggris. Dia kuliah di Glasglow Cambridge, kemudian menjadi profesor di bidang ilmu alam di Glasglow pada 1946. Dia merancang berbagai perangkat pengukuran listrik, di antaranya alat pengukuran kedalaman air dengan gelombang radio dan kompas. Pada ilmu alam murni, ia membawa penelitiannya tentang termodinamika, membantu mengembangkan Hukum Konservasi Energi, dan skala suhu absolut (namanya diabadikan sebagai skala kelvin).
  • 187. 8D74E4D4A 4FGD4A A ?B:D4@ @8DGC44A 8?C4F4A 74D : 8@4A =G:4 BAH8DE E4FG4AE4FG4A ?4AAK4 @E4?AK4 784:D4@ @8DGC4 4A8?C4F4AE8CG?G;74D : 3. Besaran Turunan 8E4D4AFGDGA4A474?4;58E4D4AK4A:7FGDGA4A74D58E4D4ACBB @E4?AK4 ?G4E HB?G@8 868C4F4A C8D68C4F4A :4K4 @4EE4 =8AE 74A 8A8D:*4FG4A58E4D4AFGDGA4AF8DE85GF58D4E4?74DE4FG4A58E4D4ACBB (8D;4F4A 6BAFB; 58E4D4A FGDGA4A 58DGF 4 *4FG4A 868C4F4A E4@4 78A:4A E4FG4A C8DCA74;4A 754: E4FG4A E8?4A: I4FG *4FG4A 868C4F4A $(),2 8E4D4A+GDGA4A74?4@*! 5
  • 188. (3(,8(7(4 $:7:4(4 #868C4F4A (8D68C4F4A 4K4 $G4E -B?G@8 %4EE4=8AE +84A4A ,E4;4 Informasi untuk Anda Dalam pembahasan cahaya, biasanya satuan yang diterapkan adalah angstrom (Å), 1 Å = 10–10 m. Panjang gelombang cahaya tampak berada pada rentang 4.000 Å sampai 7.500 Å. Information for You When referring to light, usually the length unit is using angstrom (Å), 1 Å=10–10 m. The visible light falls in the wavelength range 4.000 Å to 7.500 Å. Sumber: Physics, 1980 Tantangan untuk Anda 20 Mudah dan Aktif Belajar Fisika untuk Kelas X E4FG4A C8DCA74;4A E4FG4AI4FG @8F8D E8BA m/s 47 E4FG4A *! GAFG 868C4F4A 474?4; @ E 5 *4FG4AHB?G@854?BE4@478A:4AE4FG4AC4A=4A:TE4FG4A?854DTE4FG4A FA:: *4FG4AHB?G@8@8F8DT@8F8DT@8F8D @8F8D 6 *4FG4A @4EE4 =8AE E4@4 78A:4A E4FG4A @4EE4 754: E4FG4A HB?G@8 *4FG4A@4EE4=8AE 47 E4FG4A *! GAFG @4EE4 =8AE 474?4; : @ (3(#(9:(4 (3)(4- #(9:(4 @ E @ E
  • 189. :@ E
  • 190. @
  • 192. :@
  • 193. E
  • 196. @8F8D
  • 199. E8BA
  • 200. (8D?GA748F4;GE8?4AE4FG4A*!474E4FG4AE4FG4AF7454G 4?4@ 8;7GC4A E8;4D;4D E4FG4A F74 54G A E8DA: 7:GA44A 4?4@ @8AK8?8E44A 5858D4C4 C8DEB4?4A A74 C8D?G @8@4;4@ BAH8DE74DE4FGEEF8@E4FG4A8EEF8@E4FG4A?4A*8C8DFC474$(),2 BAH8DEE4FG4AE8A:4=47E4=4AGAFG@8@G74;4AA74@8A:G54; E4FG4A 8 74?4@ E4FG4A *EF8@ !AF8DA4EBA4? *! Perhatikan Tabel 1.8. Buktikan bahwa satuan joule sama dengan kgm2/s2.
  • 201. Ingatlah Pengukuran dan Besaran 21 (4A=4A: -B?G@8 $4=G *G7GF 4K4 A8D: 4K4 #868C4F4AE8BD4A:C8@54?4CE8C874
  • 202. @ E FGA:868C4F4AAK474?4@@ =4@ (() +8?4;78F4;G54;I4 @ Q @74AE Contoh 1.5 %E4?4A868C4F4AE8BD4A:C8?4DE4@478A:4A
  • 203. @? =4@ FGA:?4;868C4F4AAK4 74?4@@ E (() 4DF458?BAH8DE78F4;G @
  • 205.
  • 207. T @
  • 208. E
  • 209. 47 @?
  • 210. =4@ @ E =4@ 8A:4A78@4A7C8DB?8;
  • 211. @ E
  • 214. 6@ 6@ A 9F 6@ @
  • 215. 9F @
  • 216. @? K4D7K7 9F A ?F8D A @ 9F @? ; @ ; @ E @ ;
  • 217. @? ; D474AD47 N N D47 ?5 7KA8
  • 218.
  • 219. ?5 8D: 9F?5 4? T 8-
  • 220. T Q .; T ;C .I4FF $(),2 #BAH8DE*4FG4A ,8(7(4 54;,78/#(9:(4 Satuan dikali dan dibagi seperti simbol-simbol aljabar biasa. Hal ini memudahkan Anda untuk mengoperasikan besaran dari satuan ke satuan lain. Misalnya, 4 km =
  • 221. = 2,484 mil Sumber: Fundamentals of Physics, 2001
  • 222. 4. Dimensi 74?4@E4C8AG?E4AE4FG4AE85G4;58E4D4A@8@8:4A:C8D4A4A C8AFA:74?4@@8@4;4@4DF9EE58E4D4AF8DE85GF745858D4C458E4D4A E4K4A:@8@??85;74DE4FGE4FG4A#474A:474A:A74E87F 8EG?F4A @8@54K4A:4A 4DF 9EE 58E4D4A F8DE85GF 4D8A4 C8AG?E4AAK4 @8A::GA44A E4FG4A K4A: 58D5874 ,AFG FG 58E4D4A58E4D4A F8DE85GF 7FGDGA4A 74D 58E4D4A CBB a. Dimensi Besaran Pokok @8AEEG4FG58E4D4A@8AGA=G4A64D458E4D4AF8DE85GFF8DEGEGA B?8; 58E4D4A58E4D4A CBBAK4 @8AE 58E4D4A FGDGA4A 7C8DB?8; 78A:4A64D4@8A=454D4A7@8AE58E4D4ACBB@8AE58E4D4ACBB 7AK4F44A 78A:4A ;GDG9 F8DF8AFG 74A 758D GDGA: C8DE8: @8AE 58E4D4A CBB 74C4F 7?;4F C474 $(),2 $(),2 @8AE8E4D4A(BB b. Dimensi Besaran Turunan 8DGF 474?4; 5858D4C4 6BAFB; C8A8AFG4A 7@8AE 74D 58E4D4A FGDGA4A 4 #868C4F4A Tantangan untuk Anda 22 Mudah dan Aktif Belajar Fisika untuk Kelas X C8DCA74;4A I4FG @8AE 868C4F4A
  • 223. 2$3 2+3 2$32+3Q 8A:4A 74E4D C8@D4A K4A: E4@4 7C8DB?8; 7@8AE7@8AE E854:4 58DGF 5 -B?G@8C4A=4A:T?854DTFA:: @8AEHB?G@8 2$32$32$3 2$3 6 (8D68C4F4A @8AE C8D68C4F4A
  • 225. 5
  • 226. (3(,8(7(4!5151 (3)(4-/3,48/ (4A=4A: %4EE4 .4FG #G4F4DGE?EFD *G;G !AF8AEF4E G@?4;L4F 2$3 2%3 2+3 2!3 2 3 23 23 Tentukan dimensi dari besaran energi.
  • 227. Pengukuran dan Besaran 23 7 4K4@4EE4TC8D68C4F4A @8AE:4K47@8AE@4EE4T7@8AEC8D68C4F4A 2%3 T 2$32+3Q
  • 229. $(),2 858D4C4@8AE8E4D4A+GDGA4A 5 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. (3(,8(7(4$:7:4(4 /3,48/ #868C4F4A (8D68C4F4A 4K4 $G4E -B?G@8 %4EE4=8AE +84A4A ,E4;4 2$32+3Q 2$32+3Q
  • 231. 2$3Q
  • 233. 2%32$3
  • 234. 2+3Q
  • 235. c. Analisis Dimensional untuk Mencocokkan Satuan #474A:474A: A74 @8A=G@C4 8D4:G4A 74?4@ @8AK8?8E44A C8DEB4?4AK4A:@8A::GA44ADG@GE(8A::GA44ADG@GEGAFG@8AK8?8E4 4A EB4?EB4? 8D4F 4F4AAK4 78A:4A 58E4D4A 74A E4FG4A (8@54;4E4A F8AF4A: 8E8F4D44A 7@8AE 4AF4D4 58E4D4A58E4D4A K4A: 58D5874 7;4D4C4A 74C4F @8@54AFG 74A @8@C8D@G74; C8@4;4@4A 7@8AE 58E4D4A FGDGA4A K4A: 58D5874 (8A::GA44A 4A4?EE 7@8AEBA4? 4AF4D4 ?4A E854:4 58DGF %8A:GA:4C4A8E8F4D44A4AF4D47G458E4D4AK4A:F4@C458D5874 *854:46BAFB;44A7C8DE48E8F4D44A4AF4D48A8D:A8F74AGE4;4 A8D: A8F
  • 236. ( 1
  • 237. ,E4;4 . @8AE GE4;4 7FGDGA4A E854:4 58DGF :4K4TC8DCA74;4A @8AE %4EE4TC8D68C4F4ATC8DCA74;4A 2%32$32+3Q
  • 239. 2+3Q
  • 241. 2+3Q
  • 242. 4C4F7E@CG?4A54;I4GE4;474A 8A8D: A8F @8DGC44A 58E4D4A K4A: E4@4
  • 243. %8A8AFG4A F8C4F 4F4G F74AK4 EG4FG C8DE4@44A 4D4 868C4F4A T E8?4A: I4FG .1 / 2$3 2$32+3Q2+3 2$32$3 4DC8DE4@44AF8DE85GFDG4EDE4@478A:4ADG4E4A4AE8;A::4 C8DE4@44A.1 / 474?4;58A4D 5. Macam-Macam Ukuran pada Berbagai Objek Alam GDGA: 8?4A: 74A 5GDGA: ;4AFG 474?4; ;8I4A C8A8D54A: C4?A: G4F77GA4*4K4CAK4K4A:A74;@8DGC44AF4A7454;4K454:;8I4A ;8I4A E8C8DF G?4D 86? 74A FGE E854:4 @4A:E4AK4 ,GD4A E4K4C Tugas Anda 1.3 Perhatikan Tabel 1.11. Tabel tersebut memperlihatkan beberapa besaran turunan dan dimensinya. Buktikan bahwa dimensi dari besaran luas, massa jenis, tekanan, dan usaha pada Tabel 1.11 adalah benar.
  • 244. 5GDGA: C8@4A:E4 474 K4A: ?85; 74D @8F8D 78A:4A 644D K4A: @8 ?8A:GA: @8AGA=G4A 6D ;4E 5GDGA: A %4EE4 5GDGA: ;4AFG E8C8DF C474 (3)(7 C474 G@G@AK4 E8F4D E4@C4:E874A:4AGGD4A74@8F8D@4F4AK4D8?4F9?85; 58E4D 74DC474 854AK44A 5GDGA: ?4A E8;A::4 74C4F @8?;4F @4A:E4 ?85;F4=4@!FG?4;E8545AK45GDGA:;4AFG74C4F@8?;4FFGE4F4G474? F8D86? E84?CGA 74D 8FA::4A @8F8D 74?4@ I4FG GD4A: 74D 78FGDGA:A74C4F@8?;4F@4A:E4AK4@8?4?GC8A:?;4F4A87G4 @4F4AK4K4A:9BGEE8;A::474C4F78A:4A@G74;@8A:4@4FC8D:8D44A @4A:E4AK4 #854AK44A5GDGA:K4A:A74?;4F74C4FF8D54A:78A:4A8?4=G4A
  • 245. @ =4@;A::4 @ =4@F8F4C5GDGA:?4K4A:?4K4A:@4@CGF8D54A: C474 868C4F4A @ =4@ 4;4A 5GDGA: D4=4I4? 74A 8?4A: 74C4F F8D54A: @8AG 78A:4A 868C4F4A ?85; 74D @ =4@ ,GD4AGGD4A F8AF4A: @4EE4 I4FG 74A =4A:4G4A C8A:?;4F4A @8DGC44A 58E4D4A 74F4 9E 7 4AF4D4 E8=G@?4; B5=8 58A74 7 4?4@ A a. Ukuran Massa Benda ?EG90GA4AK4A:F8D8A4?,3517/9:8 Q *%@8AK4F44A 54;I4 C4DF8? F8D86? K4A: 7E85GF /*(*. 4 () $( 58D4DF F74 74A / () $( 58D4DF @8@BFBA: 47 4FB@BE 58D4DF F74 74C4F 7CBFBA:4F4G74?4@54;4E4!A::DES$)$1$.$' SF7474C4F754:54: ?4: @8A=47 54:4A K4A: ?85; 86? %8@4EG 4547 8
  • 246. E864D4 C8D?4;4AF8BDAF8D:8E8DB?8;F8BD54;I44FB@78??A:54AK48?8FDBA 74A F4@C4 E8C8DF 4I4A @8AK8?G5GA: AF 4FB@AK4 +8DAK4F4 @4EE4 E85G4;8?8FDBA
  • 247. 4??85;DA:4A74AF8DEGEGA74DC4DF8?C4DF8? K4A: 7E85GF CDBFBA 74A A8GFDBA (DBFBA74AA8GFDBACGA@4E;F8DEGEGA?4:B?8;C4DF8?C4DF8?K4A: 78A4?E854:4,0-.G4D%4EE4E85G4;CDBFBA474?4;T Q
  • 248. : 74A@4EE4E85G4;8?8FDBA474?4; Gambar 1.16 Burung hantu memangsa tikus. untuk Anda Information for You 24 Mudah dan Aktif Belajar Fisika untuk Kelas X
  • 250. : A7474C4F@8@C8DD44A@4EE4E85G4;,0-.K4A:=4G;?85;DA:4A 74DC474 @4EE4 CDBFBA 74A 8?8FDBA 4A7A:4A 78A:4A @4EE4 FG5G; A74K4A:58DE4D4AF4D4 Q :(474;4?74D;4E?C8A:GGD4AF74 ?4A:EGA: 78F4;G 54;I4 F8D74C4F 8@C4F =GF4 FD?GA 4FB@ K4A: 474 7 74?4@ FG5G; @4AGE4 8A:4A @8@C8?4=4D CDBE8E 5B?B:E @4;?G ;7GC A74 74C4F @8@C8DD44A@4EE4E85G4; *34-$*)0' $ $4E4@AG?84F A58D58AFGD4AF4C4A=4A:58DC?AK4A:@8DGC44AF8@C4FC8AK@C4A 4AA9BD@4E :8A8F @4;?G ;7GC @E4?AK4 I4DA4 @4F4 D4@5GF 74A G?F C474 @4AGE4 *8BD4A: ?@GI4A B@CGF8D 74D @8D4 ,54(7+ +2,3(4 @8?4G4A C8A8?F4A K4A: 5E4 @8A:;4E?4A EAF8F GAFG Informasi Pengukuran adalah kegiatan yang biasa Anda jumpai sehari-hari. Mengukur panjang, massa, ataupun suhu setiap hari Anda lakukan. Jika Anda melakukan kegiatan jual beli, pastikan agar timbangan atau ukuran panjang sesuai dengan yang diharapkan. Kalau perlu, tanyakan apakah alat ukur yang digunakan sudah ditera atau dikalibrasikan. Jangan sampai Anda menjadi pelaku ataupun korban penipuan. Measurement is an activity that we can meet everyday. Everyday we can measure length, mass, or even temperature. If you do trading, make sure that the weight or length instruments are well. If necessary, ask him whether the instrument has calibrated. Don’t let you be the deception actors or victims. Sumber: oklwmouse
  • 251. untuk Anda Information for You Pengukuran dan Besaran 25 C8A:8@54A:4A B@CGF8D @4E4 78C4A #B@CGF8D A 74C4F @8?4G4AC8D;FGA:4A=4G;?85;68C4FI4?4GCGA@4EE4:K4A: EG74;78DA:4A@8@?4C4EF4EC8AK@C4AA9BD@4E74?4@=G@?4; K4A:E4@478A:4AFD?GA
  • 252. *(+/ $.(474;4?@4EE4: 8DA: 58DGGD4A ;4AK4 E858E4D 5GFD4A :G?4 C4ED 4:4@4A4 78A:4A @4EE4 58A7458A74 ?4A:F K4A: 58DH4D4E 74D 58A74 E858E4D 785G E4@C4 58A7458A74 ?4A:F K4A: E4A:4F 58E4D 4D ;4E? C8A:GGD4A GG@ !!! #8C?8D 78F4;G 54;I4 @4EE4 %4F4;4D E8F4D 4? @4EE4 G@ 4 @4EE4 G@ 474?4; T
  • 253. : @4EE4 @4F4;4D D4D4 T : E874A:4A @4EE4 E85G4;:4?4EE8F4D478A:4A 4?@4EE4%4F4;4DK4FG
  • 254. T : B54 A74 F8AFG4A D4EB @4EE4 E85G4; :4?4E F8D;474C @4EE4 G@ =4 78F4;G 54;I4 7 =4:4F D4K4 A F8D74C4F @?4D4A :4?4E 74CGA @4EE45G?4AE8F4D
  • 256. T
  • 257.
  • 258. : b. Ukuran Panjang (8DA4;4; A74 @8@8D;4F4A 8FA::4A FG@5G;FG@5G;4A 7 E88??A: A74 ?;4F 74D GGD4AAK4 F8D74C4F 58D@464@@464@ FG@5G;4A @G?4 74D FG@5G;4A 58DGGD4A 86? E8C8DF ?G@GF ;A::4 FG@5G;4A 58DGGD4A 58E4D E8C8DF 58DA:A #4?9BDA4@8D4*8D4FF8D74C4FCB;BAK4A:74@8F8D54F4A: AK4 @74AFA::AK4 @?85;(B;BAA74C4F;7GC;A::4 F4;GA?85;B54A7454A7A:4A78A:4AC4A=4A:?4C4A:4AE8C45B?4 ;4@CD E4@4 5G4A (8D;4F4A 74@8F8D D4@5GF A74 4@8F8D E8;8?4 D4@5GF K4FG E8F4D T Q @ 4F4G @DB@8F8D 4F4G A@ 5858D4C4 4? ?85; 58E4D 74DC474 74@8F8D 4FB@ F8D86? K4FG Q @ E87F ?85; 58E4D 74D 74@8F8D 4FB@ ;8?G@ (474F4;GA
  • 259. E8BD4A:?@GI4A74D.8L@4A!AEFFGFB9*68A68 .:+ #.(6/75@8A74C4F4AC4F8A4F4EB@CGF8DK4A:75G4FAK4 #B@CGF8D AK4 E8F4D4 78A:4A 74@8F8D F8F8E 4D #B@CGF8D EGC8D @AA@8@?868C4F4A 4??85;68C4F74DC474B@CGF8D BAH8AEBA4? F8D64A::; E44F A 4:4@4A4 78A:4A 74@8F8D 58A74 C?4A8F E4@C4 :4?4E K4A: @8DGC44A G@CG?4A CG?4G 5AF4A: 7 =4:47 D4K4 +458? 58DGF @8@C8D?;4F4A 74F4 C?4A8FC?4A8F 74?4@ F4F4 EGDK4 $(),2 4F4(?4A8F(?4A8F74?4@*EF8@+4F4*GDK4
  • 260.
  • 261. Sumber: Planetary Sytem, 1996 (3( (7/8 $,4-(.13 (88( 1- !,7/5+, 59(8/ %8DGDGE -8AGE G@ %4DE 0GCF8D *4FGDAGE ,D4AGE 8CFGAGE ;4D
  • 262. ;4D ;4D ;4D ;4D ;4D ;4D ;4D !,7/5+, ,;52:8/
  • 263. F4;GA
  • 266. F4;GA (7(1(9((9(1, (9(.(7/0:9(13 Informasi Kamis, 24 Agustus 2006, Uni Astronomi Internasional (IAU) akhirnya menetapkan secara voting: Planet-planet: Merkurius sampai Neptunus Planet kerdil: Pluto dan objek lain yang bidang orbitnya dipakai bersama-sama serta bukan menjadi satelit objek lain. Benda kecil tata surya: Seluruh objek lainnya yang mengorbit Matahari. Thursday, August 24 th 2006, the International Astronomy Union (IAU) finally appointed by voting: Planets: Mercury to Neptune Small planets: Pluto and other circular objects that its plane orbit used together and wasn’t a satellites of other object. Little objects of solar system: all other objects that orbit to the sun. Sumber: Koran Tempo, 28 Agustus 2006
  • 268. Q G@ 0GCF8D *4FGDAGE ,D4AGE 8CFGAGE G?4A 4A@878 4??EFB !B GDBC4 +F4A );84 !4C8FGE BA8 +8FE +F4A4 '58DBA ,@5D8? D8? +DFBA
  • 269. '?8;4D8A4GGD4A74@8F8DAK4E4A:4F58E4D74@8F8D:4?4E54E4 7GGD 74?4@ E4FG4A F4;GA 64;4K4 K4FG E85G4; ?AF4E4A =4 7F8@CG; 78A:4A58A7458D868C4F4AE4@478A:4A868C4F4A64;4K4 T @ E E8?4@4 E4FG F4;GA *85G4;6BAFB;:4?4E@4*4FK4A:58D58AFG64D4@@8@? :4DEF8A:4; F4;GA64;4K44F4G C4DE8%4F4;4DF8D?8F4 7F8CAK4K4FGE8F4D F4;GA64;4K474DCGE4F:4?4E8A:4A @8A:8F4;G=4D4%4F4;4D8CGE4F:4?4E74A74EG@E4A54;I4=4D4 %4F4;4D @8A:F4D CGE4F :4?4E 58D58AFG ?A:4D4A 7C8DD44A 75GFG;4AI4FGE8?4@4
  • 270. =GF4F4;GA54:%4F4;4DGAFG@8A:F4D CGE4F :4?4E c. Ukuran Waktu A748F4;G54;I4E8?GDG;8;7GC4A74?4@AF8D7D4F4E4FB@ 4D5BA =G@?4; A8GFDBA 74?4@ 4FB@ 4D5BA @8A8AFG4A 4C44; L4F F8DE85GF @8A:4A7GA: D47B4F9 4F4G F74 4 E4FG AF 4D5BA F8D7D 4F4EA8GFDBA74ACDBFBA74F44AL4FF8DE85GF@8@?E94FEF45? 4A F8F4C =4 =G@?4; A8GFDBAAK4 F74 E8EG4 4F4G ?85; AF 4D5BA A 44A @8A=47 D47B4F9 !AF4D5BA74C4F@8@C8DF4;4A4A84744AE8?4@4
  • 271. @8AF @8@58?4; 74?4@ I4FG E8BA 74A ;4AK4 74?4@ I4FG Ingatlah 26 Mudah dan Aktif Belajar Fisika untuk Kelas X E8BA A74 =G:4 74C4F @8A:8F4;G =G@?4; EG4FG L4F D47B4F9 44A @8?GDG; (8D;FGA:4A A 774E4D4A C474 I4FG C4DG; L4F D47B4F9 .4FG C4DG; 474?4; I4FG K4A: 7C8D?G4A EG4FG L4F D47B4F9 GAFG @8?GDG; E854AK4 E8F8A:4; 54:4A 74D =G@?4; E8@G?4%E4?AK4 I4FG C4DG; 74D EG?9GD D47G@
  • 272.
  • 273. 4D5BA 58DFGDGFFGDGF 474?4; =4@ ;4D 74A F4;GA 54;4A L4F D47B4F9 E4@4DG@ @8@? I4FG C4DG; @?4D F4;GA Perhatikan kembali Tabel 1.12, data perbandingan antarplanet Anda dapat mengamati dari pemanfaatan penetapan waktu suatu fenomena alam di antaranya adalah periode rotasi dan revolusi anggota tata surya. Sumber: Planetary Sytem, 1996
  • 274. Kata Kunci • Sistem Satuan Internasional • besaran pokok • besaran turunan • satuan standar • dimensi • atom • proton • neutron • elektron Pengukuran dan Besaran 27 !FG?4;E8545AK4@8FB78C8A74F44AI4FGC4DG;L4FD47B4F974 C4F @8A8AFG4A G@GD C4A::GA: D6;IBB7 C474 L4@4A (68DA: 7 0BDE;D8K4A:58DG@GD5G?4A4F4GGD4A:?85; F4;GA74CGA G4 $4E64GJ 7 BD7BA8 (D4A6E K4A: F8D8A4? 78A:4A ?GE4A 58DI4DA4AK4 7C8DD44A 58DG@GD E8F4D F4;GA 4 GE4 8D4=44A)B@4IGAB474?4;?85;74D
  • 275. F4;GA54A7A:4A78A:4A GE4 5G@ F8@C4F A74 58DC=4 K4A: EG74; @8A64C4 F4;GA 4F4G @?4DF4;GA *8?4A FG F8D74C4F =G:4 GG@ G55?8 E854:4 C8AKBBA: GF4@4 F8BD =4:47 D4K4 K4A: ?4L@ 7E85GF $) %8AGDGFAK4 4?4@ E8@8EF4 F8D58AFGE8F4DT F4;GAK4A:?4?G4AF8F4C4C4AF8D58AFG AK4 4?4@ E8@8EF4 E864D4 4GD4F ;4AK4 +G;4A 04A: %4;4 #G4E4 K4A: @8A:8F4;G 78A:4A E8:4?4 C8D;FGA:4AAK4 Tes Kompetensi Subbab C ,70(1(42(.+(2(3):1:2(9/.(4 !E?4;FFFF58DGFA 4 @?@ 5
  • 278. 8 @ E@? =4@ 9 : @ : 6@
  • 280. 58D:8D478A:4A868C4F4A ABF 8D4C44; 868C4F4A C8E4I4F FG =4 7AK4F44A74?4@@ =4@ABF@? =4@ 4A58D?4D@8A8@CG;=4D4
  • 283. K4D774?4@ I4FGK4A:E4@4(8?4D@4A44;K4A:?85;68C4F *8BD4A:FG4A:C4DD@8A7BDBA:@B5?74AGE4;4 K4A:7?4G4AAK4
  • 285. E
  • 287. @E874A:4A5874I4FG4AF4D487G4BF4FG =4@8D4C4@8??A:G@=474A::4C87G4 BF4 F8DE85GF F8D?8F4 C474 ?AF4A: K4A: E4@4 (8FGA=G
  • 288. FF K4A: @8@? 5874 5G=GD N 58D5874I4FG
  • 289. =4@ +8AFG4A7@8AE74D58E4D4A58E4D4A58DGF 4 ?G4E 6 GE4;4 5 74K4 7 F84A4A A8D:CBF8AE4?74C4F7FG?E4A78A:4AC8DE4@44A +(#(@4EE4C8D68C4F4A:D4HF4E74A #FA::58A74+8AFG4A7@8AE8A8D:CBF8AE4? Rangkuman (8A:GGD4A474?4;@8@54A7A:4AA?458E4D4A K4A:7GGD78A:4A58E4D4AE8=8AEK4A:7F8F4C4A E854:4E4FG4A
  • 290. #8F74C4EF4A74?4@C8A:GGD4A7C8A:4DG;7G4 ;4? K4FG 8E4?4;4A 74?4@ @8@5464 4?4F 74A 8F8D54F4E4AE4?4C4744?4F ?4FGGDK4A:7:GA44AGAFG@8A:GGDC4A=4A: 74AF4D4AK4@EF4D=4A:4EBDBA:74A@DB@8F8D E8DGC ?4FGGDK4A:7:GA44AGAFG@8A:GGD@4EE4 74AF4D4AK4A8D464';4GE ?4F GGD K4A: 7:GA44A @8A:GGD I4FG 7 4AF4D4AK4=4@F4A:4A74AEFBCI4F6; ?4FGGDK4A:7:GA44AGAFG@8A:GGD4DGE ?EFDK4FG4@C8D8@8F8D $4CBD4A;4E?C8A:GGD4A58DG?4A:7FG?E4AE854:4 58DGF
  • 291. Q $ $ 3 3 3 3 ) ) ) #8E4?4;4A 74?4@ C8A:GGD4A 74C4F 58DGC4 8E4?4;4AEEF8@4FE.4./ (/$' --*-74A8E4?4; 4A464 A:4C8AFA:474?4;E8@G44A:4K4A:7C8DB?8; 74D;4E?C8A:GGD4A@8A::GA44A4?4FGGD4F4G ;4E?C8D;FGA:4A 8E4D4A 758744A @8A=47 58E4D4A CBB 74A 58E4D4AFGDGA4A @8AEEG4FG58E4D4A@8AGA=G4A64D458E4D4A F8DE85GFF8DEGEGAB?8;58E4D4A58E4D4ACBBAK4
  • 292. #8E4?4;4A *EF8@4FE #8E4?4;4A 64 #8E4?4;4A74?4@ (8A:GGD4A (8A:GGD4A (D8EE74A GD4E GAFG @8A:GGD Refleksi 28 Mudah dan Aktif Belajar Fisika untuk Kelas X ?4F,GD F8D7D 4F4E @8@? @8A::GA44A ,8(7(4 F8D7D 4F4E 8E4D4A(BB 8E4D4A+GDGA4A O (4A=4A: O %4EE4 O .4FG O G@?4;14F O #G4FDGE$EFD O !AF8AEF4E4;4K4 6BAFB; 6BAFB; O #868C4F4A O (8D68C4F4A O %B@8AFG@ O $G4E O ,E4;4 O 4K4 @8@? *4FG4A @8AE Setelah mempelajari bab ini, tentu Anda mem-peroleh manfaat, di antaranya Anda mengetahui manfaat pengukuran dan cara menuliskan laporan dari suatu pengukuran. Sebutkan manfaat lain yang dirasa-kan setelah Anda mempelajari bab ini. Dalam mempelajari materi pada bab ini, apakah Anda menemukan kesulitan memahami materi tersebut? Jika ada, coba diskusikan dengan teman atau guru Anda. Selain itu, materi apa dari bab ini yang paling Anda sukai, serta bagian mana yang kurang Anda sukai? Peta Konsep
  • 293. Tes Kompetensi Bab 1 !/2/.2(.8(2(.8(9:0(()(4=(4-6(2/4-9,6(9+(41,70(1(42(.6(+():1:2(9/.(4 Pengukuran dan Besaran 29 %8@54A7A:4AA?458E4D4AK4A:7GGD78A:4A58 E4D4AE8=8AEK4A:7F8F4C4AE854:4E4FG4A7E85GF 4 C8A:GGD4A 7 8E4?4;4A 5 AF8DCD8F4E 8 @8A:B5E8DH4E 6 8F74C4EF4A
  • 294. 8DGFAK4A:5G4A@8DGC44A58E4D4AK4A:74C4F 7GGDE864D4?4A:EGA:474?4; 4 C4A=4A: 7 4DGE?EFD 5 @4EE4 8 74K4 6 I4FG 0 1 2 3 40 35 30 25 20 4 (8D;4F4A:4@54D58DGF 8DGFAC8DAK4F44AK4A:58A4D474?4; 4 =4A:4EBDBA:?85;F8?F74DC474@DB@8F8D E8DGC 5 8F74C4EF4A 4?4F GGD 474?4;
  • 295. 4? E4?4 F8D86?4?4E 6 ./*+2/#7:F4??85;F8?F74DC474./*+2/# 4A4?B: 7 ./*+2/#7:GA44AGAFG@8A:GGD868C4F4A 8 A8D464';4GE474?4;4?4FGGD:4K4 *8@4A54AK474F4K4A:7C8DB?8;@44 4 A?48F74C4EF4AAK4E8@4A86? 5 A?48F74C4EF4AAK4E8@4A58E4D 6 F7458DC8A:4DG;8C474A?48F74C4EF4A 7 8F8?F4A4?4F44AE8@4A54 8 8F8?F4A4?4F44A58DGD4A: #8E4?4;4A@8A:4?5D4E4?4FF8D@4EG8E4?4;4A 4 EEF8@4FE 7 AF8DCD8F4E 5 464 8 C4D4?4E 6 CDBE87GD4? #8784F4A;4E?C8A:GGD4A78A:4A;4E?E858A4DAK4 7E85GF 4 4GD4E 5 CD8EE 6 EEF8@4FE 7 8E4?4;4AC4D4?4E 8 8E4?4;4A464 (474 C8A:GGD4A C4A=4A: 58A74 7C8DB?8; ;4E? C8A:GGD4A @4AK4AK44A:4C8AFA:;4E? C8A:GGD4AF8DE85GF474?4; 4 7G4 7 ?@4 5 F:4 8 8A4@ 6 8@C4F