A wibinar conducted by our Dept

1. Skill Development in Panchakarma
Vd Ajit Kumar Ojha
Govt. Ashtang Ayurved College ,
Indore

3. योऽपूर्वर्ैद्याय नमोस्तु तस्मै

4. दक्षता र्र्वन
( Skill Development )
• दक्ष - दक्षममतत अर्ामबुद्धर्म् I च वर् 8/4 टी
• दोषभेषजदेशकालबलशरीराहारसात्म्यसत्त्र्प्रकृ ततर्यसाम
र्स्थान्तराणि, यान्यनुधचन्त्मयमानातन
वर्मलवर्पुलबुद्र्ेरवप बुद्धर्माकु लीकु युवुः ककिं पुनरल्पबुद्र्े
च सू 15/5
• While considering these factors, when even a person
with great intellect and pure knowledge gets
confused, then what will be the condition of a
person with less intellect?

5. मसद्र्ी
• स्यक् प्रकृ तौ स्थापयामुः;
तेषािं नस्तथा कु र्वतामयिं भेषजसमुदायुः कान्ततमो भर्तत|
|
च सू 10 / 6
Natural state of health after purification
सर्वक्षमो ह्यसिंसर्गो रततयुक्तुः स्स्थरेस्न्ियुः|
बलर्ान ् सत्त्र्स्पन्नो वर्ज्ञेयुः प्रकृ ततिं र्गतुः|| च. मस. 12/9

6. पिंचकमव से मसद्र्ी
• पञ्चकमावणि कु र्ीत मात्राकालौ वर्चारयन ् च सू 2/15
(मात्राकालयोर्विचायित्वेन ग्रहणं प्राधान्यात्, तेन दोषभेषजादयोऽर्ि र्वचायित्वेनेह
बोद्धवयााः)
न ह्यमानज्ञो दोषादीनािं मभषर्ग ् व्याधर्तनग्रहसमथो भर्तत|
च वर् 1/3

7. प्रयत्मन
 धचककस्त्मसते त्रयुः पादा यस्माद्र्ैद्यव्यपारयुः|
तस्मात ् प्रयत्मनमाततष्ठेद्मभषक् स्र्र्गुिस्पिद||
च सू 9/25
the other three components are dependent on the physician.
Hence the physician should make all efforts to enrich his
qualities
• स्यक्प्रयोर्गिं सर्ेषािं मसद्धर्राख्यातत कमविाम्| च सू 1/135

8. रुते ियिवदातत्वं
बहुशो दृष्टकमिता
दाक्ष्य
शौच
बहुता
योग्यत्मर्
अनेकवर्र्
कल्पना
स्पत्
उिचारज्नता
दाक्ष्य
अनुराग
शौच
स्मृतत
तनदेशकाररत्मर्
अभीरुत्मर्
ज्ञापकत्
तनदेशकाररत्मर्मातुरर्गुिानािं
मभषक् धचककत्मसाङ्र्गानािं
दृष्टकमवता तनुःसिंशयकरािाम्
प्रर्ृविर्ावतुसा्याथाव
प्रयत्मनमाततष्ठेद्मभषक् स्र्र्गुिस्पिद

9. दक्षता र्र्वन के उपाय
• अध्ययनम ्,अध्यापनिं,तद्वर्द्यस्भाषाचेत्मयुपायाुः|| च वर्
8/6
study, teaching and discussion with authorities

10. दक्ष पिंचकमव र्ैद्य
Skilled Panchakarma Physician
• पयवर्दातरुतता have clear knowledge of the subject
• पररदृष्टकमवता, Practical experience,
• दाक्ष्यिं Be Dexterous
• शौचिं Be Virtuous
• स्जतहस्तता Skilled hand
• उपकरिर्िा Well Equipped
• सर्ेस्न्ियोपपन्नता Possessing all the senses in normal
condition
• प्रकृ ततज्ञता Acquainted with constitutions
• प्रततपविज्ञाता - well- versed in courses of emergency
management and quick actions

11. अध्ययनम ्,अध्यापनिं,तद्वर्द्यस्भाषाचेत्मयुपायाुः|| च वर्
8/6
study, teaching and discussion with authorities

12. Today's Challenges
• Biased Life style
• Fake information through YouTube and other
social media
• Want quick response without giving time
• Misconception of Panchakarma as Spa, Aroma
Therapy, Body Massage etc.

13. Suggestions
• Different Training Program (DTP) of staff in dedicated
Panchakarma Hospital in various field eg. Infertility,
Cosmeto-dermatology, Neuromuscular disorder, Preventive
seasonal disease, Autoimmune disorder,
• Migration Scholar Training (MST) during BAMS, MD
• Pharmacy Section for selective Panchakarma preparation
• Online feedback system of procedure during therapy
(Google form)