1. 23
صفحات 23 - 32
نشریه هنرهای زیبا - هنرهای تجسمی شماره 50 تابستان 1391
بررسی طرح تاج شاهان در سکه های ایران
از دوره هخامنشی تا ساسانی
ابوالقاسم دادور* 1،ل یلا مکوندی 2
1 دانشیار گروه پژوهش هنر، دانشگاه الزهرا، تهران، ایران.
2 دانشجوی کارشناسی ارشد هنرهای اسلامی، دانشکده معماری و هنر، دانشگاه کاشان، کاشان، ایران.
)تاریخ دریافت مقاله: 1/ 6/ 90 ، تاریخ پذیرش نهایی: 13 / 12 / 90 (
چکیده
همواره در تاریخ پادشاهی دنیا شاهی بدون تاج قابل تصور نیست. پادشاهان ایرانی نیز از این قاعده مستثنی نبود هاند. تاج شاهان
ایران باستان به عنوان یکی از مظاهر سلطنت و قدرت، در آثار هنری گوناگونی همراه با نقش پادشاه در حالی که وی را از دیگر
اشخاص متمایز م یسازد، نمایان شده است. یکی از آثار هنری مهم که نقش شاهان ایران همراه با نماد قدرتشان یعنی تاج، برروی آنها
توسط هنرمندان خوش ذوق و قریح هی ایرانی حک شده است، سک هها م یباشند. روش تحقیق در این پژوهش توصیفی - تاریخی
است که از طریق گردآوری اطلاعات کتابخان های و اسنادی و نیز مشاهده سک هها در برخی موز هها انجام پذیرفته است؛ ضمن اینکه
مطالعه سیر تحول طرح تاج شاهان دس تیابی به تفاو تها و تشابهات تا جها را امکان پذیر م ینماید. در این جستار تلاش نگارندگان
بر این است که، سیر تحول تاج شاهان نقش شده بر روی سک ههای سه امپراتوری بزرگ ایران باستان)هخامنشی، اشکانی و ساسانی(
را مطالعه نمایند. هدف از بررسی تاج شاهان در ادوار تاریخی ایران باستان شناخت، بازشناسی، تشخیص و تفکیک آنان از یکدیگر از
طریق مطالعه سک هها م یباشد؛ چرا که هر پادشاهی تاج مخصوص به خود را داشته و بعضا علاوه بر طرح تاج نقوش، جنس و نمادهای
مورد استفاده متفاوت بوده است.
واژ ههای کلیدی
تاج، سکه، شاه، نقوش نمادین.
* نویسنده مسئول: تلفن: 09121056731 ، نمابر: 88035801 - .E-mail:ghadadvar@yahoo.com ،021

2. 24
نشریه هنرهای زیبا - هنرهای تجسمی شماره 50 تابستان 1391
س �ک هها از برجس �ت هترین آثار هنری ایران زمین هس �تند که،
گوش � های از راز و رمز دنیای باس �تان را، برای بش �رِ در جستجوی
حقیقت امروز آش �کار م یکنند. س �ک هها بازگو کننده بس �یاری از
حقایق دفن شده در تاری خاند. این آثار فلزی کوچک، سند معتبری
بر رویدادها ی دوران مختلف ایران هستند. گاهی بررسی و آگاهی
از تصاویر حک شده بر روی سکه، م یتواند به انتصاب سکه به شاه
خاص یا دور های خاص یاری برس �اند. یکی از نقوش مهم نقر شده
بر روی س �ک هها که ما را در این راس �تا یاری م یرس �اند و موضوع
اصلی این مقاله قرار گرفته، نقش تاج ش �اهان ایران باستان است.
محققان در بررسی تاج 1 ش �اهان در هر دوره تعدادی از سک ههای
ب هدست آمده را انتخاب نمود هاند. از دوره هخامنشی به علت اندک
بودن تعداد س �ک هها نسبت به ادوار دیگر سعی شده که از هر شاه
این دوره سک های معرفی شود. اما در دور ههای اشکانی وساسانی به
علت تعداد زیاد شاهان و ای نکه از هر شاه چندین سکه یافت شده
اس �ت، و نیز از این جهت که تاج برخی از شاهان شباهت بسیاری
به یکدیگر دارند، بنابراین نگارندگان از ذکر موارد تصویری تکراری
برای خلاصه و مفید بودن مقاله امتناع کرد هاند؛ و از دوره اشکانی
12 سکه و ساسانی 17 سکه معرفی شده است.
پیشینه تحقیق
سکه های پیش از اسلام در ایران موضوع مورد علاقه بسیاری
از محقق �ان برای مطالعه بوده اس �ت. از جمل �ه "پوپ" در کتاب
«س �یری در هنر ایران » به معرفی و بررس �ی سک ههای آن دوران
پرداخت �ه اس �ت. از بین محققان ایرانی بی �ش از همه "مل کزاده
بیانی" مطالعه تخصصی خود را بر س �ک ههای ایران متمرکز کرده
است و در این زمینه کتاب 2 جلدی «تاریخ سکه » را تألیف نموده
اس �ت. از منابع مذکور و دیگر منابعی ک �ه کم و بیش به مطالعه
موردی س �ک هها پرداخت هاند، هیچ کدام به آنالیز طرح تاج شاهان
روی س �که ها)به غیر از تاج شاهان ساسانی( توجه نداشته اند. در
این مقاله سعی شده، تا مطالب و موضوعات جدیدتری نسبت به
منابع مذکور بیان گردد.
سک ههای هخامنشی
“هرودوت” در کتاب «تاریخ » خود اشاره م یکند: «تا آنجا که
من اطلاع دارم لیدی ها اولین قومی به ش �مار می روند که س �که
زر و س �یم به کار برد هان �د و به کار خرده فروش �ی پرداخت هاند »
)هرودوت، 1380 ، 57 (. بر اس �اس این گفته م �ردم لیدی موفق
شده بودند، اولین سک ههایی که نزدیک ترین شکل را به سکه های
ح �ال دارد، ض �رب کنن �د و افتخار ای �ن اختراع مهم بش �ری را
نصی �ب خود کنند. بعد از آن س �که در اختیار قدرت پادش �اهان
س �ه امپراتوری ب �زرگ ایران قرار گرفت، همچنی �ن ابزاری برای
تبلیغ فرمانروایان ایران باستان شد. «بدین ترتیب سکه یک بیانیه
رس �می قدرت محسوب می ش �د و به منظور تبلیغ و شناساندن
نظریه های سیاس �ی و یا مفاهیم ایدئول �وژی، ضرب و در جریان
قرار داده می شد » )لوکونین، 86،1389 (.
ایرانیان توانس �تند از طریق تصرف لیدی به یکی از اختراعات
مهم بشری یعنی ضرب س �که دست بیابند. تا زمانیکه سکه های
ش �اهی هخامنشی ضرب شود، مس �کوکاترایج در زمان کروزوس
تصویر 1- سکه ضرب لیدی
که تا زمان ضرب سکه
شاهی دوره هخامنشی در
ایران رایج بوده است.
ماخذ: )شهبازی، 109،1384 (
)آخرین شاه لیدی که مغلوب کوروش شد(، پول متداول در ایران
نیز شد )تصویر 1(.
ضرب س /که در دوره هخامنش /ی: پس از تصرف لیدی و
آش �نایی کوروش با س �که و پی بردن به اهمیت وجود س �که در
ش �کل گیری معاملات تجاری و درک زمینه س �ازی س �که برای
پیش �رفت در اقتصاد، همان س �که های ضرب لی �دی را در ایران
ترویج داد. زمانیکه داریوش بزرگ در س �ال 522 قبل از میلادبه
س �لطنت رس �ید، تلاش کرد تا بر اوضاع اقتصادی و اوزان کشور
سروسامانی بدهد. به موازات این اهداف واحد پول یکسانی توسط
وی تعیین گردید، و به ضرب سکه های شاهی مبادرت ورزید.
تصاویر کلی سکه های هخامنش /ی: تصویراصلی محکوک
ب �رروی س �ک ههای هخامنش �ی 2 عموماً به یک صورت مش �خص
تصویر 2- سکه از خشایارشا، شاه به
صورت کماندار بازنمایی شده است.
ماخذ: )هینلز، 1388 ، 15 (
مقدمه

3. 25
نمایان شده است؛ در روی سکه های دریک )داریوش( تصویر شاه
در حالتی حک ش �ده است که وی پای راس �ت خود را بر زمین
تکیه داده و کمانی را با دس �ت چپ خود نگه داش �ته و با دست
دیگرش نیزه یا خنجری حمل م یکند. در برخی سک هها شاه با دو
دست خود در حال کشیدن زه کمان است. «این سکه را یونانیان
به س �بب بازنمایی شاه به صورت کماندار بر روی آن، «کماندار »3
نامیده اند » )بریان، 1385 ، 637 ( )تصویر 2(.
بر روی س �که های هخامنش �ی غیر از تصویر شاهنش �اه نقش
دیگری حک نشده، و در پشت سکه ها عموماً تصویر خاصی حک
نش �ده اس �ت؛ تنها فرورفتگی های چهارگوش نامنظمی که شاید
نماینده تصویر خاصی باش �د، در پشت مس �کوکات نمایان شده
جدول 1- طرح تاج شاهان هخامنشی.
ردیف
بررسی طرح تاج شاهان در سکه های ایرانا ز دوره هخامنشی تا ساسانی
است.
نقش تاج شاهان هخامنشی بر روی سکه ها: نقش تاج شاهان
هخامنشی که بر روی سکه های این دوره حک شده است ، عموماً
به صورت دندانه ای ظاهر گشت هاند. «پوش �ش س �ر شاه، که تاجی
باکنگر ههای نوک تیز است «کیداریس » خوانده می شود » )پوپ،
1387 ، 508 (. تاج پادش �اهان هخامنشی بسیار ساده و شکیل بر
روی سکه های این دوره نقر گردیده اند و فقط در جزئیات اندکی
همچ �ون ارتفاع تاج، اندازه و فاصله دندانه ها و یا ش �کل ظاهری
دندانه ها با یکدیگر تفاوت دارند.
نگارن �دگان ب �ه منظ �ور بررس �ی دقی قتر طرح تاج ش �اهان
هخامنشی بر روی سک ههای این دوره جدول 1 را تنظیم نموده اند.
نام شاهان تاریخ طرح کلی تاج ویژگی اصلی تاج تصویر سکه ها طرح تاج
1 داریوش اول 521 - 485 ق.م دندانه دار تاج وی نسبتا کوتاه است.دارای پنج دندانه است که به
صورت پیوسته بر روی صفحه مدور تاج قرار گرفته اند.
2 خشایارشا 458 - 465 ق.م دندانه دار
تاج خشایارشا از تاج داریوش کوتاه تر است، تاج پنج
دندان های وی به صورت مجزا و با فاصله روی حلقه مدور
سکه های اشکانی
مورخی �ن اعتقاد دارند ک �ه، فرهنگ و تم �دن ایرانی با روی
کار آمدن اش �کانیان تجدید حیات یافت. پارتیان که نتوانس �تند
در براب �ر بیگان �گان گردن خم کنند، با پیام آزادیخواهی ارش �ک
با هم متحد ش �ده و در س �ال 256 قبل از میلاد به رهبری وی
بر کلیه س �لوکیان طغیان نمودند. «مقارن با س �ال 250 پیش از
میلاد قبایل پارت که از زما نهای قدیم در خراسان اقامت گزیده
تاج نشسته اند.
3 اردشیر اول 465 - 425 ق.م دندانه دار پنج دندانه ی تاج اردشیر اول به حلقه ی زیرین تاج
پیوسته است.
4 کوروش دوم 401 - 400 ق.م صاف و بدون
دندانه
تاج کوروش جوان یگانه تاج بدون دندانه است که بر روی
سک ههای هخامنشی نمایان شده است.
5 اردشیر دوم 400 - 359 ق.م دندانه دار بر روی سر وی تاجی با چهار دندانه کوتاه با فاصله زیاد از
یکدیگر قرار گرفته است.
6 اردشیر سوم 359 - 337 ق.م دندانه دار تاج اردشیر سوم دارا ی پنج دندانه است.دندان ههای باریک
تاج وی با فاصله زیادی از یکدیگر قرار گرفته اند.
7 داریوش سوم 337 - 330 ق.م دندانه دار
تاج آخرین شاه هخامنشی دارای پنج دندانه است،با این
تفاوت که دندانه ها از حالت مضرس به شکل کنگره بدل
گشته اند.
بودند به تحریک رؤسای خود]ارشک[ بر علیه حکومت سلوکیان
شوریدند » )گدار، 1377 ، 179 (.
تصاویر کلی سکه های اشکانی:تصویر اصلی که روی سکه های
اشکانی حک شده، به طور حتم نقش شاه شاهان می باشد؛ نقش
نیم تنه ش �اه که اغلب به صورت نیم رخ روی س �که ها نمایان
گش �ته است. جهت نگاه ش �اه معمولاً به سمت چپ بود که البته

4. 26
نشریه هنرهای زیبا - هنرهای تجسمی شماره 50 تابستان 1391
استثناهایی در این مورد دیده می شود. عموماً تصاویری که پشت
سکه های اشکانی حک ش �ده، نقش مؤسس این سلسله، ارشک
اول است )تصویر 3(.
نقش تاج ش �اهان اشکانی بر روی سکه ها: با مطالعه و بررسی
طرح تاج پادش �اهان اش �کانی می توان آنها را به س �ه دسته کلی
طبقه بندی کرد. هنگام بررس �ی تاج ش �اهان طبق دس �ته بندی
ذیل می توان به س �یر تحول تاج ش �هریاران اش �کانی پی برد که
جدول 2- طرح تاج شاهان اشکانی.
ردیف
نام شاه تاریخ نوع تاج
تزئینات
مروارید
نشان
تزئینات
حیوانی
تزئینات
شعله سان و
میله ای شکل
تصویر 3- پشت سکه درهم مهرداددوم،
ارشک اول بنیانگذار سلسه اشکانی
برپشت سکه حک شده است.
ماخذ: )امینی، 1389 ، 43 (
تزئینات
گیاهی
نوار
زرین زبانه دار توضیحات تصویر سکه طرح تاج
اول 259 / 248 - 247 ق.م کلاه
1 اشک
باشلق - - x - - - x
2 مهرداد
اول 171 - 138 ق.م نی متاج - - - - - - -
دوم 123 - 88 ق.م گنبدی
3 مهرداد
شکل - x x x - - x
4 سنتروک 70 - 77 ق.م گنبدی
شکل - x x x x - x
سوم 70 - 58 / 57 ق.م گنبدی
5 فرهاد
شکل x x x - x x
نقش گوزن زینت گر تاج
فرهاد سوم است که این
نقش بسیار نادر است.
6 ارد اول 57 - 37 ق.م گنبدی
شکل - x x x - - x
7 ونن دوم 51 م گنبدی
شگل - - x x - - x
8 پاکر دوم 78 - 83 م گنبدی
شکل - x - x - x
تاج وی در بالا دارای
تزئینات حلقه ای شکل
است و نواری که زین تگر
تاج وی شده، به صورت
مخطط است که در
پشت به دو گره تو در تو
ختم می شود.
9 خسرو 109 - 129 / 130 م نی متاج - - - - - - x
دوم 78 - 148 م گنبدی
10 بلاش
شکل - - x x - - x
چهارم 191 - 208 م گنبدی
11 بلاش
شکل - - x x - - x
پنجم 213 - 224 م گنبدی
12 اردوان
شکل - x x x x - x

5. 27
بررسی طرح تاج شاهان در سکه های ایرانا ز دوره هخامنشی تا ساسانی
تصویر 6- طرحی از تاج های مجلل اشکانی
از کلاه نمدی اش �راف زادگان پارت ب �ه تاج های مجلل و مرصع
تحول یافته اند. بنابراین، طبقه بندی تاج ش �اهان اشکانی بدین
ترتیب می باشد:
دس �ته اول: تاجی که فرمانروایان پارت در ابتدا بر س �ر خود
می گذاش �تند و نق �ش آن برروی س �که ها حک ش �ده، به صورت
کلاه ساده ی پارتیان بوده اس �ت. «در آغاز شاهان اشکانی دارای
کلاهی س �اده بودند که به کلاه باش �لق معروف اس �ت » )سرفراز
و آورزمانی، 32،1379 (. به نظر می آید که کلاه باش �لق ش �اهان
اشکانی از جنس پارچه های ضخیم باشد و دارای زبانه هایی بوده
که، روی گوش ها و پش �ت گردن پادشاهان را محافظت م یکرده
است )تصویر 4(.
دس �ته دوم: بعد از مدتی کلاه باشلق به نیم تاج ساده ای بدل
گردید. «از دوران ش �هریاری مهرداد اول، تاج بصورت نوار س �اده
یا مخططی اس �ت که در پش �ت س �ر گره خورده و تا پشت شانه
آویزان شده است » )بیانی، 40،1374 (. مطمئناً نیم تاج پادشاهان
اش �کانی زرین و مطلا بوده است، زیرا اینگونه تاج در خور شاهان
امپراتوری با شکوه اشکانی می باشد)تصویر 5(.
دسته سوم: تاج های مجلل و با شکوه این گروه، که بیانگر کار
هنری و جواهر سازی دوره اشکانی اند، به صورت تاج های گنبدی
ش �کل مزین به انواع جواهرات و دّر های گرانبها بر روی سکه های
مخصوص شاهان اشکانی حکشده اند. نخستین بار مهرداد دوم از
این تاج های با ش �کوه که بدون تردید جزء ش �اهکارهای هنری
عهد باستان محسوب می شوند، بر سر نهاد، و از آن پس بین دیگر
شهریاران پارت رایج گردید)تصویر 6(.
جهت بررس �ی و مطالعه دقیق تاج ش �هریاران اشکانی جدول 2
تنظیم ش �ده است. تاج برخی از ش �اهان اشکانی شباهت زیادی به
یکدیگر دارند که در جدول از تکرار آن خودداری م یشود.
تصویر 5-طرحی از
نیم تاج زرین شاهان اشکانی
تصویر 4-طرحی از
کلاه باشلق شاهان پارتی.
سک ههای ساسانی
بنیان گذار سلسه ی ساسانی اردشیر بابکان بود، که توانست از
ضعف دولت مرکزی اش �کانی، مشکلات و درگیری های داخلی و
خارجی آخرین شاه اش �کانی، اردوان پنجم، استفاده کند و با به
راه انداختن شورشی علیه وی مدعی تاج و تخت شود. «در شوش
به سال 224 م جنگی بین اردشیر و سپاه اشکانی درمی گیرد. در
جریان این جنگ ش �اه اشکانی به دست اردشیر کشته م یشود »
)گیریشمن، 1370 ، 123 (.
سکه های ساس �انی نمونه بارزی از هنر فلزکاری ایران باستان
هستند، که در این عهد به اوج خود رسید. از تمامی شاهان ساسانی
سکه هایی یافت شده است؛ از اینرو سکه های این امپراتوری بزرگ
منبع بس �یار موثق و جامعی برای محققان می باش �د. س �که های
ساس �انی به عنوان پول رایج آن روزگار، در دیگر ممالک استفاده
می شده است. «مسکوکات ساسانی -سیمین، مسین- و به ندرت
زرین در مبادلات تجاری در منطق های وسیع جریان داشت ... در
شه رها ، استعمال سکه وسعت یافت و تعداد فراوانی از درهم های
سیمین ساس �انی در ایران یا در ممالک مجاور یافت شده است »
)گیرشمن، 1374 ، 408 (.
تصاویر کلی س �که های ساسانی: مس �کوکات این دوره دارای
نقوش متنوعی هس �تند. نقش اصلی نقر ش �ده بر روی سکه های
ساس �انی تصویر ش �اه ش �اهان اس �ت به صورت نیم تنه سه رخ،
در حالیک �ه س �رش در حالت نیم رخ و جهت نگاهش به س �مت
راس �ت است. تصویر شاهان به صورت واقعگرا توسط هنرمندان و
صنعتگران حکاکی شده اس �ت. با بررسی تصویر شاهان ساسانی
می توان به شناسایی سیمای شهریاران ساسانی، نوع آرایش موی
ایش �ان و زیورآلات مورد اس �تفاد هی هر کدام پی برد. سیاست و
مذهب دو روی س �که های ساس �انی بود. در یک روی سکه نقش
پادش �اه که در رأس مملکت قرار داش �ت، نقر م یگردید و در آن
روی س �که نقش آتش �دان که دو موبد در حال نگهبانی از آتش

6. 28
نشریه هنرهای زیبا - هنرهای تجسمی شماره 50 تابستان 1391
مقدس هستند، نشان داده می شد )تصویر 7(.
نقش تاج شاهان ساسانی بر روی سکه ها: تاج شاهان ساسانی
بسیار متنوع و زیبا بر روی سک ههای این دوره ظاهر گشته اند .در
عهد ساسانی هر پادشاهی که به سلطنت می رسید تاج ویژه خود
را بر سر می نهاد و این امر کمک شایانی است برای، باز شناختن
شاهان از یکدیگر. به طور کلی تاج شاهان ساسانی دارای یک پایه
و اس �اس مشترک بوده اس �ت. پورحقانی این موضوع را ای نگونه
بیان م یکند: «در دوره ساسانیان تاج اصالتی خاص پیدا م یکند.
تاج عموماًدارای هلال گوی داری بوده که در تاج به شکل کنگره
یا بال به همراه دیهیم 4 ق �رار می گیرد » )پورحقانی، 44،1377 (.
تاج های ساسانی نمایانگر باورهای مذهبی و اساطیر رایج ایرانیان
آن عهد هستند. تاج هایی که شاهان آن دوره بر سرمی گذاشتند،
عموماً ب �ه صورت کنگر هدار که همراه تزیین �ات نمادین دیگر بر
روی س �که ها حک شده اند؛ نقوش �ی همچون هلال ماه، ستاره،
گوی، پرنده یا بال های پرنده و گیاهان زین تگر تا جهای ش �اهان
ساس �انی بر روی سکه ها ش �ده اند. هر کدام از این نقوش معنای
س �مبلیکی مختص به خود را دارد، که در اساطیر و مذهب عهد
ساسانی ریشه دوانده اند.
بررسی نمادین نقوش تاج های ساسانی: «سپاس و حق گذاری
نس �بت به چیزهایی که اورم �زد داده از خصوصیات بارز ایرانیان
مزداپرست بوده ... آسمان روشن، زمین نیک، آتش درخشان، گیاه
سرس �بز ... همه برای ادامه زندگی بشر لازم و ضروریست باید به
بهترین صورت مورد احترام وستایش قرار گیرد » )عفیفی، 1374 ،
268 (. فرمانروایان ساس �انی که خود را نماینده اهورامزدا بر روی
زمین م یدانس �تند، هم برای نمایان ساختن این مهم و هم برای
حمد و س �تایش اورمزد، از نمادهای مذکور بر روی تاج هایشان
س �ود م یجس �تند. یکایک نقوش نمادین تاج شاهان ساسانی در
سطور بعدی مورد بررسی قرار م یگیرد:
نقش کنگره:کنگره های تاج های فرمانروایان ساسانی احتمالاً
برگرفته از س �بک تاج هخامنش �یان به خصوص تاج آخرین شاه
آن دوره، داریوش س �وم می باشد. “پوپ” اعتقاد دارد که کنگره ها
نمادی از طبقات سه گانه بهش تاند: «گنبد آسمان محاط است از
حلقه دندانه داری که نش �انۀ طبقات سه گانه بهشت است و کرة
سماوی بر بالای آن قرار دارد » )پوپ، 1380 ، 68 () تصویر 8(.
نقش گوی: تاج اکثر پادش �اهان امپراتوری ساس �انی به گویی
مزی �ن اس �ت، که به اعتق �اد نگارندگان نمادی از زمین اس �ت و
م یتواند بیانگر این باش �د که، ش �اه بر کل زمی �ن فرمان می راند
«ایرانی �ان باس �تان جهان را گ �رد و هموار مانند بش �قابی تصور
م یکردن �د » )هینل �ز، 1371 ، 27 (. برخی دیگ �ر از صاحبنظران
اعتقاد دارند که، گوی نشس �ته بر تاج ش �اهان ساس �انی نمادی
از خورش �ید اس �ت. «ابوریحان بیرونی در کتاب آث �ار الباقیه می
گوید: «ش �اهان ساسانی تاجی بر سر می گذاشتند که بر آن نقش
گردونه خورشید بود ... »)سرفراز و آورزمانی، 90،1379 (.
نق �ش م �اه: «پ �وپ » در کت �اب ش �اهکارهای هن �ری ایران
می نویس �د: «علائم و نقش تاج فرمانروایان ساس �انی بر اس �اس
مظاهر آس �مانی تعیین می ش �د و آن را با اشکال ستارگان، ماه،
خورش �ید، اجرام آسمانی و زمین می آراس �تند » )پوپ، 1380 ،
68 (. از این گونه نقوش سماوی که به تاج شاهان ساسانی آراسته
گشته می توان به نقش ماه اشاره کرد. بسیاری از محققین همانند
آرتور کریستن سن 5، حمزه اصفهانی 6 و اکرمن 7 معتقدند که هلال
تصویر 7- پشت سکه نقره شاهپور اول،
نقش آتشکده با دو نگهبان در دو طرف
آن قابل مشهود است.
ماخذ: )امینی، 1389 ، 122 (
تصویر 8- سکه شاهپور اول، تاج وی بر
روی سکه دارای کنگر هی سه گانه است
که پوپ به آن اشاره کرد.
ماخذ: )امینی، 1389 ، 122 (
تصویر 9- سکه ای از یزدگرد اول،تاج وی
مزین به نقش ماه است.
ماخذ: )امینی، 1389 ، 128 (
تصویر 10 - سکه ای از بهرام اول،پرتو های
خورشید را به وضوح می توان بر روی تاج
وی مشاهده کرد.
ماخذ: )امینی، 1389 ، 123 (
تصویر 11 -سکه ای از نرسی با نقوشی
گیاهی بر روی تاج وی
ماخذ: )امینی، 1389،124 (

7. 29
م �اه جنبه تقدس و جایگاه اس �طوره ای خاص �ی در بین ایرانیان
باس �تان عهد ساسانی داشته، چرا که بسیاری از شاهان در تزیین
لب �اس، تخت و تاج ش �اهی خود از هلال ماه اس �تفاده کرده اند.
هلال ماه از اواسط قرن پنجم میلادی بر روی تاج شاهان ساسانی
ظاهر ش �ده اس �ت. شاید که هلال ماه نقش ش �ده بر روی تاج ها
مظهر آناهیتا 8، ایزد بانوی محبوب دین زرتش �تی اس �ت. این امر
بدین گونه قابل تفس �یر است، چون در اساطیر ایرانی ماه نمادی
از باروری می باشد، پس پیوند ناگسستنی با آناهیتا، که در مذهب
ایران باس �تان خدای باروری و زیبایی است، دارد. از سوی دیگر،
در مذهب زرتش �تی هلال ماه دارای جای �گاه ویژه ی دیگری نیز
هست، از این جهت که هلال ماه به عنوان برس مدان 9 یا ماهروی
کاربرد مقدس �ی در انجام مراسم و آیین زرتشتی دارد. «ماهروی
از این جهت گویند که قس �مت فوقانی آن که دو انتهای برسم ها
را نگه می دارد، به ش �کل تیغه ماه اس �ت. پادشاهان ساسانی بر
روی مسکوکات خود برس مدان را حک می کردند، چنانکه آتشدان
را نیز بعنوان ش �عار دینی منقوش می س �اختند » )متین دوست،
1384 ، 64 ( )تصویر 9(.
نقش ستاره: نقش ستاره نیز جایگاه رفیعی بین ایرانیان مزداپرست
داشته است، بطوریکه شهریاران ساسانی تاج های خود را با ستارگان
درخش �ان م یآراستند. نقش ستاره بر روی تاج های شاهان ساسانی
نمادی از تیشتر 10 ، یکی از ایزدان مهم و محبوب مذهب ایران باستان
است. از ای نرو پادشاهان ساسانی جهت ستایش و گرامی داشت خدای
تیشتر، تا جهای خود را با نماد او یعنی نقش ستاره م یآراستند.
نقش پرنده: بر روی برخی از تاج های ساسانی محکوک بر سکه
ها، نقش پرنده یا بال های برافراشته آن مشهود است. این نقش زیبا
نمادی از ورثرغنه 11 ، خدای پیروزی م یباش �د. «بهرام)یا ورثرغنه به
معنی در هم شکننده مقاومت( در اساطیر ایران، ب هعنوان خدای جنگ
و پیروزی مورد حمد و ستایش قرار م یگرفت. این ایزد بصور تهای
گوناگونی چون جوان زورمند، گراز و پرنده تیز بال تجسم م ییافت.
«از این تجس مها، دو تجس �م از محبوبیت بیشتری برخوردار است:
یکی به صورت پرنده تیز پرواز )احتمالا باز( و دیگری به صورت گراز
که در ایران باستان نمادی از نیرومندی بود » )آموزگار، 1376 ، 25 (.
بررسی طرح تاج شاهان در سکه های ایرانا ز دوره هخامنشی تا ساسانی
ش �هریاران ساسانی با اس �تفاده از نماد ورثرغنه بر روی تاج هایشان
قصد داشت هاند که خود را شاه همیشه پیروز و قدرتمند معرفی کنند.
پرتوهای خورش �ید: بر روی برخی از س �ک ههای ساس �انی تاج
ش �اهان، مزین به اشعه و پرتو های خورش �ید است )تصویر 10 (.
نور و روشنایی از اصول آیین مزدیسنا و زرتشت هستند، چنا نکه
موبدان، نگهبانان آتش مقد ساند و هرگز اجازه ندادند آتش مقدس
خاموش ش �ود تا مظهری باش �د از نور ایزدی، ک �ه بر دل مؤمنان
بتابد. پرتوهای خورش �ید حک ش �ده بر روی تا جهای پادش �اهان
ساسانی نمادی از مهر 12 )میترا( ایزد بانوی ایرانی است. «مهر همراه
خورشید از مشرق و مغرب م یرود و بر پیما نها نظارت م یکند... او
پیش از خورشید ظاهر م یشود و همراهی او با خورشید باعث شده
است که بعدها مهر معنی خورش �ید پیدا کند » )آموزگار، 1376 ،
19 (. پرتوهای زینت ش �ده بر روی تاج شاهان ساسانی مظهری از
ایزد بانوی مهر است.
نقش گیاه �ان: طبیعت و مظاه �ر آن برای ایرانیان باس �تان
معتقد به دین زرتش �تی، قابل احترام و تقدس بوده است. یکی از
عناصر طبیعی مهم و مورد س �تایش ایرانیان درخت و گیاه است.
تقدس گیاهان توسط ایرانیان سبب شده تا قرون متمادی، نقش
وی �ژه ای در هنر ایرانی را ایفا کنند. «در دوره ساس �انی طبیعت
جایگاه خاصی داش �ته و میراث دار همه ی آن س �نت های کهن
است. از جمله می توان به آیین مانی، زرتشتی و مهری اشاره کرد
که در همه ی آن ها درخت نقش محوری داشته است » )دادور و
منصوری، 1385 ، 100 (. شاهان ساسانی مزد اپرست نیز به جهت
تقدس �ی که گیاه نزد ایشان داش �ته است، تا جهای خود را به آن
نقش مزین م یکردند )تصویر 11 (.
از طریق مطالعه سک ههای شاهان این دوره می توان به جزئیات
تصوی �ری دقی قتر آنها پ یبرد؛ بدین منظور و برای آش �کار ش �دن
اینکه کدام یک از شهریاران ساسانی از نقش و نمادهای ذکر شده
در س �طور بالا برای زینت تاج های خود استفاده کرد هاند جدول 3
تنظیم شده است. به دلیل اینکه تعدادی از عناصر تزئینی و نمادی
به کار رفته در تاج برخی از ش �اهان ساس �انی با یکدیگر ش �باهت
دارند، از تکرار آنها در جدول خودداری شده است.
جدول 3- طرح و نقوش نمادین تاج های شاهان ساسانی.
ردیف
نام شاه دوره حکومت تاج
کنگر هدار
تاج
کروی
شکل
گوی
نشان
نقش
هلال
ماه
نقش
خورشید
نقش
گیاه
نقش
پرنده
نقش
ستاره
مروارید
نشان نوار مواج تصویر سکه طرح تاج
1 اردشیر اول 224 - 241 م - X X - - - - - - X
2 شاپور اول 241 - 271 م X X - - - - - X - X
3 بهرام اول 273 - 276 م - X X - - - X - X X

8. 30
نشریه هنرهای زیبا - هنرهای تجسمی شماره 50 تابستان 1391
4 بهرام دوم 276 - 293 م - X X - X - - - X X
5 نرسی 293 - 303 م X X - - X - - X X
6 هرمز دوم 303 - 309 م - X X - X - - - X X
7 شاپور سوم 383 - 388 م - - X X - - X - - X
8 بهرام چهارم 388 - 399 م - X X - X - - - X X
9 یزدگرد اول 399 - 420 م X X - - - - X X X X
10 پیروز 459 - 484 م X X - X - - X X - X
11 قباد اول 488 - 497 م X - - - - - X X - X
12 خسرو اول 531 - 579 م X X X - - - X X X X
13 هرمز چهارم 579 - 590 م - - X X - - X X X X
14 خسرو دوم 591 - 628 م X X X X - - X - - X
15 اردشیر سوم 628 - 630 م X X - X - - X X - X
16 پوراندخت 630 - 631 م - X X X X - - X X X
نتیجه
ت �اج که نمادی از قدرت و برتری ش �هریاران بود، ش �اه را به
عنوان اول شخص کشور و قدرت مطلق حکومت معرفی م یکند.
نقش با اهمیت و مورد توجه در این تحقیق که بر روی س �که ها
حک شده تاج ش �هریاران می باشد، که تلاش شده است در روند
پژوهش به ضرورت شناخت تاج هر شاه پرداخته شود. در نهایت
با ش �ناخت تاج هر پادش �اه می توان به بررس �ی و مطالعه دقیق
تر س �که ها پرداخت. ب �ه دلیل اینکه در هر دوره هر ش �اه برای
خود به طور مس �تقل س �که ضرب م یکرده است، پس با مطالعه
اجزای تصویری س �که، به خصوص تاج ش �اهان، و نیز با اس �تناد
وتطبیق تصاویر حک ش �ده بر روی س �که ها با دیگر آثار هنری
17 یزدگرد
سوم 632 - 651 م X X X X - - X - - X
ردیف
نام شاه دوره حکومت تاج
کنگر هدار
تاج
کروی
شکل
گوی
نشان
نقش
هلال
ماه
نقش
خورشید
نقش
گیاه
نقش
پرنده
نقش
ستاره
مروارید
نشان نوار مواج تصویر سکه طرح تاج

9. 31
پی نوشت ها
1 تاج: افسر یا تاج کلاهی مزین است که شاهان بر روی سر می گذاشتند،
افسر یعنی روی سر، بر سر، به سر)سرفراز و آورزمانی، 90،1379 (.
2 رضای �ی در کت �اب گنجینه تاریخ ایران اش �اره م یکن �د «که واحد پول
رایج زمان هخامنش �ی کرش �ه ) Karsha ( بوده و این یگانه واژه درس �ت ایرانی
اس �ت)رضایی، 1378 ، 1135 (. اما در بیش �تر منابع سکه طلای هخامنشی به
نام دریک خوانده م یش �ود زیرا «نخس �تین س �که ایرانی که در دست است و
در نوش �ت ههای پیشینیان یاد شده، همان سکه زرین داریوش است...این سکه
را نویس �ندگان یونانی به نام خود داریوش «دریک �وس » خوانده اند » )رضایی،
1378 ، 1133 (. و پوپ در مورد ای نکه چرا نام پارسی جایگزین این واژه نشده
است می گوید: «سکه های طلا را عموماً دریکوی، سک ههای داریوش م یدانند.
کوش �ش های به عمل آمده برای یافتن مأخذ دیگری برای این صفت، احتمالاً
به علت ب یاهمیت بودن آن دنبال نشد » )پوپ، 1378 ، 507 (.
3 س �که ه �ای دوره هخامنش �ی به دلیل نوع نمایش ش �اه بر روی س �که
در یونان با نام س �ازیتاری، به معنای کماندار معروف گش �ته بود )س �رفراز و
آورزمانی، 1379 ، 13 (.
4 ش �کل حلقه ای با نوارهای بلند مواج اس �ت و عموماَ در تصاویر ش �اهان
ساس �انی در بزم و رزم و ش �کار با ش �اه وجود دارد و به وفور در حجاری ها،
سکه ها و ظروف عهد ساسانی دیده می شود )پور حقانی، 1377 ، 44 (.
5 آرتور کریستین سن »Arthur Christensen« ایران شناس معروف دانمارکی
اس �ت. در دانش �گاه کپنهاک به یادگیری و تحصیل زبان های فارس �ی، ترکی،
سانس �کریت و عربی پرداخت. مقاله ها و کتاب های بسیاری با موضوعات تاریخ
بررسی طرح تاج شاهان در سکه های ایرانا ز دوره هخامنشی تا ساسانی
ایران باس �تان تألیف کرده اس �ت؛ از جمله «ایران از زمان ساسانیان « ،» رستم
پهلوان ملی ایران « ،» رمان بهرام چوبین « ،» قباد یکم و رابطه او با مزدک » و...
6 ابوعبدا هللّحمزه ب ن حس ن اصفهانی، ادیب و مورخِ متولد اصفهان که سال
تولد او را حدود 270 هجری بیان کرده اند. نام برخی از آثار وی چنین اس �ت
«التنبیه علی حدوث التصحیف « ،» کتاب الامثال علی افعال »و...
7 فیلیس اکرمن »Phylis Ackerman« مورخ آمریکائی آثار هنری ایران. وی
همس �ر آرتور اپهام پوپ می باشد که همراه او در ایران اقامت داشتند و پس از
مرگشان در اصفهان به خاک سپرده شدند. اکرمن با همسرش در تألیف کتاب
چند جلدی سیری در هنر ایران همکاری داشته است.
8 آناهیتا »Anahita« در پهلوی آناهید و در فارسی ناهید، به معنای ناآلوده
و پاک.
9 این واژه در اوس �تا ب هصورت برس �من »Barasman« و در پهلوی برس �م
»Barsum« آمده و مش �تق از برز »Baraz« به معنی بالیدن و نمو کردن اس �ت
)متین دوست، 1384 ، 64 (.
10 تیشتر »Tishtrya« در پهلوی تیشتر .»Tishtar«
11 ورثرغنه »Verethraghna« در پهلوی ورهرام و در فارسی بهرام.
12 مهر، میثره »Mithra« در پهلوی میترا .»Mitra«
مانند نقش برجس �ته ها، به وقایع تاریخی و رازهای نهفته در دل
تاریخ م یتوان پی برد.
سک ههای طلای هخامنش �ی به نام زریک یا دریک وزنی معادل
8/41 گرم و سکه های نقره با نام سیکل 60 / 5 گرم ضرب م یشد هاند.
از طریق بررس �ی سک ههای این عصر به این نتیجه رسیدیم که تاج
شاهان هخامنشی از فلزات گرانبها همچون طلا و نقره ساخته شدند.
با مقایس هی تاج شاهان دور ههای بعد شاهد این موضوع هستیم که
در تاج ش �اهان اش �کانی و ساس �انی به غیر از فلزات گرانبها از مواد
دیگری نیز استفاده شده است، به عنوان نمونه پارچ ههای ضخیم به
کار رفته در کلاه باشلق شاهان اشکانی یا دیباهای استفاده شده در
تاج های شاهان ساسانی. پادشاهان هخامنشی اهمیت چندانی برای
به کار بردن نقوش نمادین بر روی تاج های خود و حتی سک ههایشان
قائل نبودند، شاهان اشکانی نیز نقوش نمادین خاصی بر روی تا جهای
خود استفاده نم یکردند اما در مقابل شاهان ساسانی علاق هی فراوانی
به استفاده از نماد و بیشتر نمادهای مذهبی) دین زرتشت( بر روی
تاج های خود داشت هاند.
در مقابل یکنواختی فرم تاج های ش �اهان هخامنش �ی، شاهد
تنوع فرمی در ش �کل تاج های ش �اهان پارتی بر روی سکه های
این عصر هستیم. با مطالعه و بررسی سکه های این دوره م یتوان
به س �یر تحول تاج ش �هریاران اش �کانی پی برد، که از کلاه ساده
نمدی بزرگان و اشراف پارت شروع شده، بعد از تبدیل به نیم تاج
زری �ن در زمان مهرداد اول به تاج مجلل و مرصع گنبدی ش �کل
ختم م یش �ود. جنس سک ههای دوره ی اش �کانی از نقره، مس و
برنز می باش �ند. از این دوره سک های از طلا به دست نیامده است.
سکه های نقره که 5/ 16 گرم داشته اند، درهم نامیده می شدند.
س �که های طلای ساسانی را دینار و نقره را درهم می نامیدند.
هما نگونه که قبلاً ذکر شد و در جدول 3 مشهود است، تا جهای
ش �اهان ساس �انی دارای تنوع در فرم، طرح و نق �وش نمادین و
تزئینی هستند. هر کدام از شاهان این عصر تاج مخصوص به خود
و گاهی دو یا چند تاج داشت هاند. تعدد تاج ها به سبب دست یابی
شاهان به موفقیت های سیاسی و یا پیروزی در جنگ ها است، به
طوری که هر زمان شاهی به موفقیتی دست می یافت تاج جدیدی
برای خود در نظر می گرفت. طرح کلی تاج شاهان ساسانی کنگره
دار اس �ت ک �ه مطمئناً این فرم را از تاج ش �اهان هخامنش �ی به
خصوص تاج داریوش س �وم گرفته اند، ب �ا این تفاوت که تا جهای
ساس �انی بسیار پر آرایه و مجلل تر از تاج های شاهان هخامنشی
بوده اند. موض �وع قابل توجه در تاج های ساس �انی جنبه نمادین
بودن آن هاس �ت. نقوش نمادین روی تاج ه �ا، آ نها را در جایگاه
اسطوره ای قرار داده است. نماد و اسطوره ها ناشی از اعتقادات و
مذاهب مرس �وم در هر دوره هستند، به طوری که نقوش نمادین
به کار رفته در تاج های ش �اهان ساسانی نیز کاملاً جنبه مذهبی
و در جایگاه حمد و س �تایش دین زرتشت و آیین مزدیسنا است.
در روند پژوهش تاج های حک شده بر روی سکه های شاهان سه
امپراتوری ایران باستان، از لحاظ فرم، نقوش به کاررفته روی آنها
در نهایت ش �باهت و تفاوت های آنها مورد مطالعه و بررسی قرار
گرفته شد.

10. 32
نشریه هنرهای زیبا - هنرهای تجسمی شماره 50 تابستان 1391
فهرست منابع
آموزگار، ژاله ) 1376 (، تاریخ اساطیر ایران، چاپ دوم، انتشارات سمت، تهران.
امین �ی، امین ) 1389 (، س �که های ایران قبل از اس �لام، مؤسس �ه فرهنگی
انتشاراتی پازینه، تهران.
بریان، پیر ) 1385 (، امپراتوری هخامنشی، جلد اول، ترجمه: ناهید فروغیان،
نشر قطره، تهران.
بیانی، ملکزاده ) 1374 (، تاریخ س �که، جلد اول، مؤسس �ه انتشارات و چاپ
دانشگاه تهران، تهران.
پ �وپ، آرتور اپه �ام ) 1380 (، ش �اهکارهای هنر ایران، ترجم �ه: پرویز ناتل
خانلری، چاپ دوم، انتشارات علمی و فرهنگی، تهران.
پوپ، آرتور اپهام و فیلیس، اکرمن ) 1387 ( س �یری در هنر ایران، جلد اول،
انتشارات علمی و فرهنگی، تهران.
پ �ور حقانی، محمدرضا ) 1377 (، روح بالدار، انتش �ارات مؤسس �ه فرهنگی
هنری ضریح، تهران.
دادور، ابوالقاسم و الهام، منصوری ) 1385 (، درآمدی بر اسطوره ها و نمادهای
ایران و هند در عهد باستان، انتشارات دانشگاه الزهرا و انتشارات کلهر، تهران.
رضائی، عبدالعظی �م ) 1378 (، گنجینه تاریخ ایران، جلد پنجم، انتش �ارات
اطلس، تهران.
س �رفراز، علی اکبر و فریدون، آورزمانی ) 1379 (، سکه های ایران، انتشارات
سمت، تهران.
شاپور ش �هبازی، علیرضا ) 1389 (، راهنمای مس �تند تخت جمشید، چاپ
دوم، انتشارات سفیران، تهران.
عفیفی، رحیم ) 1374 (، اس �اطیر و فرهنگ ایرانی در نوش �ته های پهلوی،
انتشارات توس، تهران.
گدار، آندره ) 1377 (، هنر ایران، ترجمه: بهروز حبیبی، چاپ سوم، انتشارات
دانشگاه شهید بهشتی، تهران.
گیریش �من، رومان ) 1374 (، ایران از آغاز تا اس �لام، ترجمه: محمد معین،
چاپ پانزدهم، انتشارات علمی و فرهنگی، تهران.
گیریش �من، رومان ) 1370 (، هنر ایران در دوره پارتی و ساس �انی، ترجمه:
انتشارات بهرام فره وشی، چاپ دوم، انتشارات علمی و فرهنگی، تهران.
لوکونین، ولادیمیرگ ) 1389 (، ایران 2، ترجمه: مس �عود گلزاری، مهردخت
وزیر پور کشمیری، نشر کتابدار، تهران.
متین دوست، احمد ) 1384 (، باورهای آریائیان، انتشارات چهار باغ، اصفهان.
هرودوت ) 1380 (، تواریخ، ترجمه: ع.وحید مازندرانی، چاپ دوم، انتش �ارات
افراسیاب، تهران.
هینلز، جان راسل ) 1371 (، ش �ناخت اساطیر ایران، ترجمه: ژاله آموزگار و
احمد افضلی، چاپ سوم، انتشارات کتابسرای بابل و نشر، تهران.
هینلز، جان راس �ل ) 1388 (، اسطوره های ایرانی، ترجمه: مهناز شایسته فر،
انتشارات مؤسسه مطالعات هنر اسلامی، تهران.