1. SECRETARIA DE EDUCACIÓN PÚBLICA DE HIDALGO
SUBSECRETARIA DE EDUCACIÓN BÁSICA Y NORMAL
DIRECCIÓN GENERAL DE FORMACIÓN Y SUPERACIÓN DOCENTE
ESCUELA NORMAL “VALLE DEL MEZQUITAL”
PROGRESO DE OBREGÓN, HGO.
CLAVE CT. 13NDL0003F
“SECUENCIA DIDÁCTICA PARA LA
ENSEÑANZA DE LA LENGUA
INDÍGENA HÑAHÑU COMO L2”
MATERIA: TALLER DE DISEÑO DE PROPUESTAS DIDÁCTICAS
PARA CONTEXTOS DE DIVERSIDAD CULTURAL Y LINGÜÍSTICA
PROFESOR: ADÁN LORA QUEZADA
NOMBRE DE LA ALUMNA: BEATRIZ ROQUE MAYE
6° SEMESTRE
LICENCIATURA EN EDUCACIÓN PRIMARIA INTERCULTURAL
BILINGÜE

2. RA NOTSI YA NT´OFO
Pa ga udi ra Hñähñu ja mudi te ya batsi fädi na zu tuki ra Hñähñu hña ha ra
hnini. Pa ga fats´i ko ya dada n era nana pa ga udi ya Hñähñu.
Nu ya befi nga ehni pa ya batsi pa ga pädi ñä, pa ga ots´e, pa ga ofo de ga
Hñahñu de ha ñoho jäne.
Ngu enä ha ra befi Parámetros Curriculares “ra jäne de n´a hnini ga njutsi k ora
udi de ga hñämfo ngu ñoho jäne, kot´i ra hma´ti ya hmända de yoni n´a udi yoho
jäne n era ndunthi ya jäi, ha de yombi ha ra hoki n´a ra hnini ko ndunthi ya jäi, uni
ya xipi de ga jäni ne te ya yoni ra jäne pa da udi ha ra nguntudi de ga jäne antiua,
ha ra puni te pa du´ti ra befi de ya bätsi ke ga de ga Hñähñu. Nuna pefi ma g aña
de ga Hñähñu de ga ñoho jäne ko ya bätsi de nuna hnini. Ma ga mpefi ko ya befi
de ga Hñähñu pa ga pädi.

3. FUDI
Nuna befi hoki pada udi de ga Hñahñu ne ya bätsi de mudi, ñoho ne ra nhñu
de ga nguntudi. Ko ya befi de ja jeya, pada pädi ñä de ha Hñahñu ko ya hñämfo.
Ra befi de ga hñahñu pada te ya bätsi ñä de ga Hñahñu xa mahotho ne ra jäne
de ga hñämfo. Ka ma ñoho jäne, pada pots´i ne hoki ya pädi, ne ya ñä ko ya jäi de
ra hnihni.
Nepu ge ya bätsi ñä ko nt´emui ne pa ya hoki ya jäne ha ra hnihni, ra pädi ra
ndunthi ya jäne ne nzäni, ya pädi, ya balo ne actitud de ya jäi de ndinthi ya nzudi
ge ngeä pa da bui ko män´a ya jäi. nehe pa da faste ya Jáne de ya hnini.
Pa da guni ya jáne ha ra nguntudi pa da fädi ra jäne de ra Hñahñu. Ra klase de ra
Hñahñu pe´tsi de ñä ndunthi ya Prpgrama de estudio de Hñahñu nehe de ra
Programa de Estudio de español como segunda lengua, po de ra xanathe faste ra
Hñahñu pada ñä ko ya bätsi ha ra nguntudi.

4. PA TE NUNA BEFI
Ra klase de ga Hñahñu fudi ha ra nguntudi pa da ge ya bätsi ñä ha ra nguntudi
pa da hu´tsi de ra jäne ne hanja gi faste ya jäne, nehe pa da ñä ha ra nguntudi.
Nuna befi bui pa da ra bätsi pa da hoki ya hu´tsi de ra jäne ha ra hnini, nehe ra
hai: nehe ra bätsi pädi ya hoki ra jäne ko ra jäi, ñä ko gatho ya jäi.

5. YA HNINI
Nuna ha ga na pa ya pefi ko ya bätsi ha ra nguntudo “pedro Maria Anaya! Ha ra
hnini de Felipe Angeles, Julian Villagran. Ha ra hnini ya jäi gi mpefi ga ra hudi
(dethä, hogä ndäpo) ne ha ra nt´äxi.
Ra hnini ge Julian Villagran hindi petsi nuna thuhu, bi thuhu Matias Rodriguez, pe
ya jäi de ra hnini hingi jo nuna thuhu ne poni po ra thuthu de Julian Villagran. Nuna
hnini petsi n´a nzaya pe ´na hingi ho nepu bi man´a de ra hnini ko ngea ga nfatsi
de ga befi pa ya hnini mi muntsi nseje ha mä detho ra hnini hanje gra eä ra ya jäi bi
mä´a ge da thoka t¨uka hmuntsi. Nuna bi thogi ra jeya n´a mo gutonthebe ne gutu
r´e t´a ne n´a, m pa ya Julian Villagran mui rato ya t´uka hmuntsi, Ex hacienda,
Deocotsal, La Loma, Loma centro, Independencia, Felipe Angeles ne Centro, ka
da n´a t´uka hnini petsa ra nzaya y ne ra nfatsi y pa gatho ya hnini petsa ra tsutui
de ra hai de gatho Villagran.
Ra Felipe Angeles ge´ä ra tuka hnini de Villagran de ga hioy´a, geu bi ñä de ji de
ga ñhañhu. Ma hamu geu gi mpefi de ga muti ne de ga sumboni ra ya jäi geu gi
pefi tho me mä ra n´a ya jäfo ya dada de ga mui pa xa ma ha ya hnini ya nzubi pa
da umbabi n´a ra nfatsi xañho ja di mui ya bätsi xa m´ä ge xpa mui ha ya jäi ya
nzubi ha ra Nueva York pe ba ne ba pengi ko ya nana y nubye henza ya zi dada bi
y´o nhani bi pentua ra boja pa ya gasta un män´a geu su ya mboni ngu ya ndamfri
ya dethi, ya tsudi ne män´a, ra ndanfri demi ra ma ne di pa pa ko ngeä fatsi di pa di
ñuni. Ra thuhu ra hnini Felipe Angeles gea gi mpefi pa ra danga tsutui de ra hnini
Monda de ya jeya n´a mo ne yato goho ret´a yoto.
Ra hnini petsa ra nguntudi de ga tuka bätsi de ga ñhu goho k´uta njeya neje petsi
ran nguntudi pa ya bätsi paz zeje de n´a ne yonjeya nehe petsi n´a nguntudi
primaria ra thuju Pedro Maria Anaya petsa yoho ya xanate ha goge u xahni gatho
ya bätsi de ra mudi asta ra rato njeya
Un ma ra mudi pa ra befi, ga hande ge ya bätsi petsa ya handi xahño ne faste y
hingi ñä hadondo ne di mpefi xahño gatho n´a ri mpedi na yoho ya dada nuu hindi
nfatsi ya bätsi pa da badi y nubu ya bätsi hingi pefi te bi ziki ngu män´a. un ra

6. Hñahñu zeje ñä un ya danga jäi y nuya bätsi hingo ñä nzeje nuä da zan´hi, ya
xanathe hin tsa ñä ya Hñahñu ha mbo ya nguntudi , numu tseje n´xanate pa xan´a
ra Hñahñu ya bätsi ko ya ntheni pa xa ntunho ya nthudi ne ra ntuni ne män´a.
De mu ran nguntudi ya bätsi hudi ya nambu de ga mudi, ra ñoho ne hñu jeya, ra
xanathe ra bu bi mpefi ra na´yo mefi de nuä mpefi rabu bi mpefi ma hiegi.

7. YA BÄTSI
Ra thuhu Ra jeya Ñä Ofo He´ti Y´ode
Kelly 1°
Hingi padi, pe
ñä na si tuki
Hingi ofo
Pädi ra he´ti pe
na zi tuki
Ode na zi tuki
Uriel 1° Hingi padi Hingi ofo Hingi he´ti Ode na zi tuki
José 1° Hingi padi Hingi ofo Hingi he´ti Ode na zi tuki
Jonathan 1° Hingi padi Hingi ofo Hingi he´ti Hingi ode
Isabel 1° Hingi padi Hingi ofo Hingi he´ti Ode na zi tuki
Enrique 2°
Ñä zi tuki ya
noya
Hingi ofo Hingi he´ti Ode na zi tuki
Dresi 2° Hingi padi Hingi ofo Hingi he´ti Hingi ode
Fernando 2° Hingi padi Hingi ofo Hingi he´ti Hingo ode
Jaqueline 3° Hingi padi Hingi ofo Hingi he´ti Ode na zi tuki
Diego 3° Hingi padi Hingi ofo Hingi he´ti Hingo ode

8. MA BEFI
Thandi de ma befi: Ya batsi gi pädi, ya jäne de ga Hñähñu te ha ra hnini, ko ra thuhu, ya bede, de ha ra hnini, nehe pädi
ya nzudi te ñänthi nehe pädi hanja gi fadi pa da hinji zi ñänthi ha ra nguntudi ne ra nguu.
Klase: Español, matemáticas, expiración de la naturaleza y la sociedad, ciencias naturales, Hñahñu.
Thandi de mudi
Ra mudi jeya Ñoho jeya Nhñu jeya
Español
Befi: hoki ra ya thuhu
Nt´o´ñu de ra ofo: pede.
Mäde: nthundi ya bede.
Pädi gi hoki:
Ra hñäki pa da ñä ne pa da bädi.
Handi ya meti de ra hñäki pa da ñä
Pädi:
Handi ra thuhu hanja gi hoki.
Handi hanja ñä pa da ofo.
Pädi
Hanja gi hoki ya thuhu
Handi hanja ñä pa da pfp ya thuhu.
Español
Befi: hoki ra ya thuhu
Nt´o´ñu de ra ofo: pede.
Mäde: nthundi ya bede.
Pädi gi hoki:
Ra hñäki pa da ñä ne pa da bädi.
Handi ya meti de ra hñäki pa da ñä
Pädi:
Handi ra thuhu hanja gi hoki.
Handi hanja ñä pa da ofo.
Pädi
Hanja gi hoki ya thuhu
Handi hanja ñä pa da pfp ya thuhu.
Español
Befi: hoki ra ya thuhu
Nt´o´ñu de ra ofo: pede.
Mäde: nthundi ya bede.
Pädi gi hoki:
Ra hñäki pa da ñä ne pa da bädi.
Handi ya meti de ra hñäki pa da ñä
Pädi:
Handi ra thuhu hanja gi hoki.
Handi hanja ñä pa da ofo.
Pädi
Hanja gi hoki ya thuhu
Handi hanja ñä pa da pfp ya thuhu.

9. Matemáticas
43. te, haki ne yombi
Padi gi hoki:
Padi go hoki ya stä
Ra hñäki pa da ñä pa da hoki ya stä.
Padi pa da hoki:
Hoki ya stä de ga tene haki ko yoho
mede
Manjuantho: ya padi hanja hoki ya stä
Ya he´mi
Ra hñäki ya mede
Padi ne hanja gi hoki.
Pehni ya stä ne ya mede.
Exploración de la naturaleza y de la
sociedad
Ra fadi ma hnini
Padi gi hoki:
Pehni ko ra hadi ko ra jäi de ma hnini.
Nxadi pa da hoki
Handi bahu gri y´o ya stä ha ra hnini.
Ehni habu gri y´o ya nzudi
Matemáticas
43. te, haki ne yombi
Padi gi hoki:
Padi go hoki ya stä
Ra hñäki pa da ñä pa da hoki ya stä.
Padi pa da hoki:
Hoki ya stä de ga tene haki ko yoho
mede
Manjuantho: ya padi hanja hoki ya stä
Ya he´mi
Ra hñäki ya mede
Padi ne hanja gi hoki.
Pehni ya stä ne ya mede.
Exploración de la naturaleza y de la
sociedad
Ra fadi ma hnini
Padi gi hoki:
Pehni ko ra hadi ko ra jäi de ma hnini.
Nxadi pa da hoki
Handi bahu gri y´o ya stä ha ra hnini.
Ehni habu gri y´o ya nzudi
Matemáticas
43. te, haki ne yombi
Padi gi hoki:
Padi go hoki ya stä
Ra hñäki pa da ñä pa da hoki ya stä.
Padi pa da hoki:
Hoki ya stä de ga tene haki ko yoho
mede
Manjuantho: ya padi hanja hoki ya stä
Ya he´mi
Ra hñäki ya mede
Padi ne hanja gi hoki.
Pehni ya stä ne ya mede.
Exploración de la naturaleza y de la
sociedad
Ra fadi ma hnini
Padi gi hoki:
Pehni ko ra hadi ko ra jäi de ma hnini.
Nxadi pa da hoki
Handi bahu gri y´o ya stä ha ra hnini.
Ehni habu gri y´o ya nzudi

10. Hñahñu
Mäde: ra hñäki pa da ñä, ne ya ñä ya
jäi.
Thandi: ofo de njohya na ya he´mi
Hñahñu
Mäde: ra hñäki pa da ñä, ne ya ñä ya
jäi.
Thandi: ofo de njohya na ya he´mi
Hñahñu
Mäde: ra hñäki pa da ñä, ne ya ñä ya
jäi.
Thandi: ofo de njohya na ya he´mi

11. YA BEFI
Ra mudi ra klase:
 Pa ga mudi ya befi, ma ga ñä ko ya bätsi hanja ma ga pefi, nepu ma ga nt´ani ya bätsi ge ñä hanja ma ga pefi.
¿Hangu ma ga pefi nuya befi?
 Ma ga befi ko ra hmäbda. Ma ga nt´ani ra hmända, nepu ma ga ofo ya hmända ge ña ya bätsi pa ga mpefi xañho.
 Nepu ma ga he´ti n´a ra bede.
 Nepu ma ga ñ¨s de ra bede. Ya bätsi gi ñä ¿temä honi ha ra hnini? ¿temä ge ra jäne ñä, un ra nana, ra dada, ra
xita? ¿hanja?
 Gi ñä ko gatho pa da hoki män´a ra befi.
Ra mudi jeya Ñoho jeya Nhñu jeya
 Ma nt´ani ya bätsi.
 ¿ge thuhu gi pädi?
 ¿temä gi ho?
 ¿pädi hanja gi honi ya thuhu
gi ho?
 ¿bi ode ya thuhu de ga
Hñahñu?
 ¿habu?
 ¿pädi n´a ra thuhu de ga
Hñahñu?
 ¿temä?
 Ma ga ñä ko ya bätsi ge honi män´a
ya jäne gi ña ha ra hnini ne män´a
ya hnini, ko ya hñämfo. Ma ga pädi
ya thuhu, ya bede.
 Ñä ko gatho, temä ya thuhu ge ya
jäi de ha Hñahñu. Ma ga ofo ha ya
he´mi.
 Nepu ma ga ñä:
 ¿ge män´a jäne gi ñä ha ra
hnini?
 ¿ge noya pädi de ga
 Ko ra bede ge ha´ti ma ga ñä de ya
jäi ge jabye.
 Ya bätsi ofo ya jäi ge jabye ha ra
bede.
 Ñä de ya jäi ya mudi ne ñoho.
 Ma gi thädi:
 Te bi mudi ¿ge jäi gi bui?
¿habu gi bui? ¿he hoki ya jäi
ne hanja?
 Nepu ¿ge jäi gi bui? ¿habu gi
bui ? ¿ge stä gi bui?

12.  Ma gi hoki n´a ra noya de ya thuhu
gi pädi (de ga Hñahñu ne ga
hñämfo)
 Gi huahni ya thuhu, nepu ma gi ofo
ya noya de ya thuhu. Nepu ma ga
huahni n´a ya bätsi pa ga thuhu.
Hñahñu?
 Ma ga ñä ko gatho ya bätsi de ga
noya pädi.
 Nepu ¿hanja gi stä? ¿ge handi
ya jäi?
Ma ga hñeni na ra Blanka.
Ma ha hoki ya befi:
 Ma ga uni ya he´mi ko ya mede pa ga pehni de ra zi notsi ha dangi.
 Ha´mu ha peni, n´a bätsi gi ngsts´i ne män´a ra bätsi peni män´a ya he´mi.
 Ra bätsi ge peni ra he´mi ma ga huts´i ra hemi.
Ra mudi jeya Ñoho jeya Nhñu jeya
 Ma ga neki ya bätsi pa ga hoki n´a
befi:
 Ma neki ma ga mudi ra hñeni ma gi
huts´i mote, ra mudi ha ra hñu.
Nepu pede de ga r´e t´a,
 A) ofo ya mede ge n’a nthebe ka da
n´a.
 Ra Jose huts´i ko ra Lupe ne Beto
kohi ha ra mede yo r’ate ne goho.
Ma ga neki ko yoho ya batsi, ma gi dë
ya stä.
Ha ra dënda de ra hnini ra Enrique gi
pa ya thume ko ya kaho de n’a nthebe
kaho de r´et´a.
Ma ga hoki n´a ra ithe.
Ma gi thädi ko ya k´oi:
¿hangu ra thume gi pa ha ra dënda Ra
Mejor?
Ma ga adi ya bätsi ge handi ya be ge
ma gi notsi ya mede ge ofo.
Ma ga uni ná ra he´mi para ofo ya
notsi ra mede. Ma ga kät´i ya ehni.
Ma ga h eku ko gatho ya batsi.

13.  Män´a hñeni, ra Lupe ne ra Beto
huts´i män´a ra njä´mi haki k´ut´a ha
nua goho.
 Ofo ya mede zi notsi de ra n’a
nthebe.
 Ra José ñä ge sta mede ha ra goho
ne guto.
 Ha ra nhñu ra hñeni, ra Lupe ne ra
Beto huts´i ya mede: 6, 12, 18, 24,
30…96.
 Ha ra rato, ¿hangu ya noya gi
huts´i?
 Ma ga ñä ko gatho ya batsi.
Ra Carlos ñä ge ra dënda ra Chiquita
ha notsi ya thume hanja ge ha de n’a
nthebe ¿hanja?
Ha ra dënda de Ra Manolo ha nonxi
ya r´et´a ne yoho kaho ne ga r´et´a
¿hangu ya thume ha ha ra dënda?
Ra Jaime bi ma ha ra dënda de ra
Mado de oro ne bi tai hñu´ratemä´ret´a
¿hangu bi kohi ya thume?
Ma gi ña ko gatho ya batsi de ra stä.
Ñoho klase:
Ma ga uni ya he´mi ko ya ehni ko ya batsi pa ga hoki ya äni hoki ya jä´i de ra he´mi.
Nepu ma ga uni ya he´mi ko ya ehni ndunthi ko gatho ya batsi de ra klase.
Nepu ya batsi ma ga hoki ra ehni ko ya:
 N´a ngo.
 Ra nguntudi
 Ra batha
Nepu ma gi hoki ya äni de ya ehni.

14. De ga n´a thogi ha ra mämfots´i para da ñä ko gatho ya batsi pa da äni de huts´i, ýo, nei. Ya batsi hoki.
Ma ga he´ti n´a ra bede.
Ma ha hoki ya befi:
¿hanja bi pädi ra bede?
¿temä gi mä ya jäi?
¿temä nzäi bi nja ya jäi?
Ma ga ñäni ha ya bätsi temä ho
Ra mudi jeya Ñoho jeya Nhñu jeya
Ma ga uni ya thuhu ge handi hanja gi
ho ne hanja bi pehni ya thuhu.
Ma ga ani ya bätsi:
¿hanja bi ofo ya thuthu?
¿peni ya thuhu?
¿mä ya thuhu de ra jäi to´o bi ofo?
Ma ga handi ta thuhu.
Ma ga pati ya thuthu ko gatho.
Ma ga uni ya ofo de ga Hñahñu nehe
de ga män´a ra jäne. Ma ha handi ko
ya hñämfo.
Ma ga pati ya thuhu ge ha mähyegi
nehe män´a.
Ma ga huahni ya ofo xama hoto ne ma
ha hoki ya k´oi.
Pa ga uni ya bede pa da ñä.
Ma ga hoki ya bede ko ya k´oi ko ya
mä ya jäi.
Ma ga ani n´a ra bätsi pa da ñä ya
bede ge hoki.
Ma ga hiando ya bede ge ya hoki.
Ma ga neki ya bätsi ko ya hñu compa.
N´a de ya neki ma ga uni ya he´mi. Ya bätsi ma ga pehni de ra zi notsi ha dangi.
Ha´mu ha peni, n´a bätsi gi ngsts´i ne män´a ra bätsi peni män´a ya he´mi.
Ra bätsi ge peni ra he´mi ma ga huts´i ra hemi.
Ra mudi jeya Ñoho jeya Nhñu jeya

15. Ma ga uni n´a ya hñeni pa da hanja gi
hiandi temä gi mudi, habu bi du, habu
bi ´yo ha ra metho ne hangu bi ´yo ha
ra mote.
Ma ga ofo ya mede ha ra he´mi, hanja
gi ´yo de ga mote, habu bi du, habu bi
´yo ha ra metho.
Ma ha hiandi ya befi ko gatho ya
compa.
Mepu ma ga hädi ya he´mi ha ra n´a
nthebe ñote ne guto.
Ma ha hiandi ya befi ko gatho ya
compa.
Ma ga neki ya bätsi ko ya compa ma
ga uni ya he´mi ko ofo ya thuhu , hanja
bi uni ya bojä.
Ra bojä jabye ha n´a ha ra he´mi.
Nepu ma ga ofo ya stä.
Nda Raul petsi ya bojä yonthebe ne ra
Esperanza n´a bojä n´a nthebe ne ret´
ne yoho de yo ret´a ¿temä gi nthundi
ya bojä? ¿hanja?
Ra Lilia ha hñu ya billete ge n´a nthebe
ret´a ne hñu de ha ret´a ne ret´a ne
kut´a de ga n´a. ¿hangu gi bedi ne
pongi pa ga petsi kut´anthebe?
Ma ha hiandi ya befi ko gatho ya
compa.
Ma ga uni fa he´mi hanja ge bi kät´i ya
notsi ya mede.
Ma ha hiandi ya befi ko gatho ya
compa.
Ma ga adi ya befi nepu ma ga hiandi
para ñä ho gatho.
Ya befi pa da Nhñu jeya: ma da ani ge honi ya befi de ra zänä nege hanja bi ani hanja bi pa ya befi ha ra kati.
Pa da bätsi ge Ñoho jeya, ma ha ani ya jäne ge mä ha ra hnini.
Ra Nhñu klase:
Ma ga mä ha ra hnini pa da hani ya nzudi pa ya jäi ne temä ya jäi bi pefi.
Ra mudi jeya Ñoho jeya Nhñu jeya
Ko ya honi, ya bätsi ma gi hoki ya k´oi Ma ga hani nuya stä: Ma ga adi ya bätsi gi hiandi de ra zänä

16. ge ya nguu de ga ha ra hnini. Nepu ma
gi hiandi ya gnuu.
Nepu ma gi honi ya bätsi hanha bi nha
ya nts´uni ha ra hnini ne ya jäi.
Ya bätsi ma ga hoki ya k´oi de ra hnini
pa da honi ya nts´uni nge de ra
nguntudi, ne ha ra nguu ne gatho de
ya jäi.
Ra Enrique bi nxaha po ra nxui. Nepu
bi tot´e ra dehe.
Ra Enrique bi mä ha ri nana ¿nana ra
dehe xi ra pa?
Nepu ma ha ofo
¿hanja gi padi ge ra dehe xi ra pa?
¿ge honi ra Enrique nxaha ko ra dehe
xapa?
Ma ga hiandi ya befi ko gatho ya
compa.
Nepu ma ga hädi ya he´mi ha ra n´a
nthebe ne goho.
ne hanja nege hanja bi ani hanja bi pa
ya befi ha ra kati.
Nepu ma ga hoki ya befi de hara he´mi
n´a nthebe hñu ret´a ne hñu.
Ma ga ofo ya äni
Nepu ma ha hiandi ya befi ko gatho ya
compa.
Ma ga he´ti n´a ra bede.
Nepu ma ga ani ne hanja bi stä ne hanha bi ñä.
Ra mudi jeya Ñoho jeya Nhñu jeya
Ko ya thuhu de ya thuhu. Ya bätsi ma
ga huahni ya thuhu ge mi ho. Ma ga
ofo ha ra he´mi; n´a ofo, män´a ñä,
män´a nzofo.
Ko ma ya adi ya bätsi ne bi handi ge bi
ñä de ga män´a jäne ne habu, ne un
män´a ñä män´a jäne ne habu.
Ma ga ñä ko gatho ya compa de ya
noya gi pädi.
Gi ofo ya thuhu , ko ya mudi de ra
Ma ga adi män´a ya bede habu ya
bätsi hiandi hanja gi ofo.
Ma ga hädi ya bätsi ge ndunthi ya
bede, ya umfeni hiandi ha ra jäi.
Ma ga hegi ya befi pa ra nguu ma ha
adi.

17. thuhu.
Ya bätsi ma ga ñä ne ma ga ofo ya
thuhu ne ofo ko ra kolo de ga theni.
Ma ga he´ti ya ofo ne ya bätsi ofo ya
bede.
Ma ga he´ti ya bädibede de ga Hñahñu
ne da hñämfo. Ma ga ofo ha ra he´mi.
Rängoho ntudi
Ma ga neki ya bätsi ko ya hñu compa.
N´a de ya neki ma ga uni ya he´mi. Ya bätsi ma ga pehni de ra zi notsi ha dangi.
Ha´mu ha peni, n´a bätsi gi ngsts´i ne män´a ra bätsi peni män´a ya he´mi.
Ra bätsi ge peni ra he´mi ma ga huts´i ra hemi.
Ra mudi jeya Ñoho jeya Nhñu jeya
Ma ga uni n´a ya hñeni pa da hanja gi
hiandi temä gi mudi, habu bi du, habu
bi ´yo ha ra metho ne hangu bi ´yo ha
ra mote.
Ma ga ofo ya mede ha ra he´mi, hanja
gi ´yo de ga mote, habu bi du, habu bi
´yo ha ra metho.
Ma ha hiandi ya befi ko gatho ya
Ma ga neki ya bätsi ko ya compa ma
ga uni ya he´mi ko ofo ya thuhu , hanja
bi uni ya bojä.
Ra bojä jabye ha n´a ha ra he´mi.
Nepu ma ga ofo ya stä.
Nda Raul petsi ya bojä yonthebe ne ra
Esperanza n´a bojä n´a nthebe ne ret´
ne yoho de yo ret´a ¿temä gi nthundi
Ma ga uni fa he´mi hanja ge bi kät´i ya
notsi ya mede.
Ma ha hiandi ya befi ko gatho ya
compa.
Ma ga adi ya befi nepu ma ga hiandi
para ñä ho gatho.

18. compa.
Mepu ma ga hädi ya he´mi ha ra n´a
nthebe ñote ne guto.
Ma ha hiandi ya befi ko gatho ya
compa.
ya bojä? ¿hanja?
Ra Lilia ha hñu ya billete ge n´a nthebe
ret´a ne hñu de ha ret´a ne ret´a ne
kut´a de ga n´a. ¿hangu gi bedi ne
pongi pa ga petsi kut´anthebe?
Ma ha hiandi ya befi ko gatho ya
compa.
Nda Raul petsi ya bojä yonthebe ne ra
Esperanza n´a bojä n´a nthebe ne ret´
ne yoho de yo ret´a ¿temä gi nthundi
ya bojä? ¿hanja?
Ra Lilia ha hñu ya billete ge n´a nthebe
ret´a ne hñu de ha ret´a ne ret´a ne
kut´a de ga n´a. ¿hangu gi bedi ne
pongi pa ga petsi kut´anthebe?
Ma ha hiandi ya befi ko gatho ya
compa.
Ra mudi jeya Ñoho jeya Nhñu jeya
Ya befi hoka ya yoho ya jeya:
Ma ga hiandi n´a k´oi de ga pa da honi ya nts´uni nge de ra nguntudi, ne ha ra
nguu ne gatho de ya jäi.
Ra mudi ra klase:
 Pa ga mudi ya befi, ma ga ñä ko ya bätsi hanja ma ga pefi, nepu ma ga nt´ani ya bätsi ge ñä hanja ma ga pefi.
¿Hangu ma ga pefi nuya befi?
 Ma ga befi ko ra hmäbda. Ma ga nt´ani ra hmända, nepu ma ga ofo ya hmända ge ña ya bätsi pa ga mpefi xañho.

19.  Nepu ma ga he´ti n´a ra bede.
 Nepu ma ga ñ¨s de ra bede. Ya bätsi gi ñä ¿temä honi ha ra hnini? ¿temä ge ra jäne ñä, un ra nana, ra dada, ra
xita? ¿hanja?
 Gi ñä ko gatho pa da hoki män´a ra befi.
Ra mudi jeya Ñoho jeya Nhñu jeya
 Ma nt´ani ya bätsi.
 ¿ge thuhu gi pädi?
 ¿temä gi ho?
 ¿pädi hanja gi honi ya thuhu
gi ho?
 ¿bi ode ya thuhu de ga
Hñahñu?
 ¿habu?
 ¿pädi n´a ra thuhu de ga
Hñahñu?
 ¿temä?
 Ma gi hoki n´a ra noya de ya thuhu
gi pädi (de ga Hñahñu ne ga
hñämfo)
 Gi huahni ya thuhu, nepu ma gi ofo
ya noya de ya thuhu. Nepu ma ga
 Ma ga ñä ko ya bätsi ge honi män´a
ya jäne gi ña ha ra hnini ne män´a
ya hnini, ko ya hñämfo. Ma ga pädi
ya thuhu, ya bede.
 Ñä ko gatho, temä ya thuhu ge ya
jäi de ha Hñahñu. Ma ga ofo ha ya
he´mi.
 Nepu ma ga ñä:
 ¿ge män´a jäne gi ñä ha ra
hnini?
 ¿ge noya pädi de ga
Hñahñu?
 Ma ga ñä ko gatho ya bätsi de ga
noya pädi.
 Ko ra bede ge ha´ti ma ga ñä de ya
jäi ge jabye.
 Ya bätsi ofo ya jäi ge jabye ha ra
bede.
 Ñä de ya jäi ya mudi ne ñoho.
 Ma gi thädi:
 Te bi mudi ¿ge jäi gi bui?
¿habu gi bui? ¿he hoki ya jäi
ne hanja?
 Nepu ¿ge jäi gi bui? ¿habu gi
bui ? ¿ge stä gi bui?
 Nepu ¿hanja gi stä? ¿ge handi
ya jäi?

20. huahni n´a ya bätsi pa ga thuhu.
Ma ga hñeni na ra Blanka.
Ma ha hoki ya befi:
 Ma ga uni ya he´mi ko ya mede pa ga pehni de ra zi notsi ha dangi.
 Ha´mu ha peni, n´a bätsi gi ngsts´i ne män´a ra bätsi peni män´a ya he´mi.
 Ra bätsi ge peni ra he´mi ma ga huts´i ra hemi.
Ra mudi jeya Ñoho jeya Nhñu jeya
 Ma ga neki ya bätsi pa ga hoki n´a
befi:
 Ma neki ma ga mudi ra hñeni ma gi
huts´i mote, ra mudi ha ra hñu.
Nepu pede de ga r´e t´a,
 A) ofo ya mede ge n’a nthebe ka da
n´a.
 Ra Jose huts´i ko ra Lupe ne Beto
kohi ha ra mede yo r’ate ne goho.
 Män´a hñeni, ra Lupe ne ra Beto
huts´i män´a ra njä´mi haki k´ut´a ha
nua goho.
 Ofo ya mede zi notsi de ra n’a
nthebe.
Ma ga neki ko yoho ya batsi, ma gi dë
ya stä.
Ha ra dënda de ra hnini ra Enrique gi
pa ya thume ko ya kaho de n’a nthebe
kaho de r´et´a.
Ma ga hoki n´a ra ithe.
Ma gi thädi ko ya k´oi:
¿hangu ra thume gi pa ha ra dënda Ra
Mejor?
Ra Carlos ñä ge ra dënda ra Chiquita
ha notsi ya thume hanja ge ha de n’a
nthebe ¿hanja?
Ha ra dënda de Ra Manolo ha nonxi
ya r´et´a ne yoho kaho ne ga r´et´a
Ma ga adi ya bätsi ge handi ya be ge
ma gi notsi ya mede ge ofo.
Ma ga uni ná ra he´mi para ofo ya
notsi ra mede. Ma ga kät´i ya ehni.
Ma ga h eku ko gatho ya batsi.

21.  Ra José ñä ge sta mede ha ra goho
ne guto.
 Ha ra nhñu ra hñeni, ra Lupe ne ra
Beto huts´i ya mede: 6, 12, 18, 24,
30…96.
 Ha ra rato, ¿hangu ya noya gi
huts´i?
 Ma ga ñä ko gatho ya batsi.
¿hangu ya thume ha ha ra dënda?
Ra Jaime bi ma ha ra dënda de ra
Mado de oro ne bi tai hñu´ratemä´ret´a
¿hangu bi kohi ya thume?
Ma gi ña ko gatho ya batsi de ra stä.
Ñoho klase:
Ma ga uni ya he´mi ko ya ehni ko ya batsi pa ga hoki ya äni hoki ya jä´i de ra he´mi.
Nepu ma ga uni ya he´mi ko ya ehni ndunthi ko gatho ya batsi de ra klase.
Nepu ya batsi ma ga hoki ra ehni ko ya:
 N´a ngo.
 Ra nguntudi
 Ra batha
Nepu ma gi hoki ya äni de ya ehni.
De ga n´a thogi ha ra mämfots´i para da ñä ko gatho ya batsi pa da äni de huts´i, ýo, nei. Ya batsi hoki.
Ma ga he´ti n´a ra bede.
Ma ha hoki ya befi:
¿hanja bi pädi ra bede?
¿temä gi mä ya jäi?

22. ¿temä nzäi bi nja ya jäi?
Ma ga ñäni ha ya bätsi temä ho
Ra mudi jeya Ñoho jeya Nhñu jeya
Ma ga uni ya thuhu ge handi hanja gi
ho ne hanja bi pehni ya thuhu.
Ma ga ani ya bätsi:
¿hanja bi ofo ya thuthu?
¿peni ya thuhu?
¿mä ya thuhu de ra jäi to´o bi ofo?
Ma ga handi ta thuhu.
Ma ga pati ya thuthu ko gatho.
Ma ga uni ya ofo de ga Hñahñu nehe
de ga män´a ra jäne. Ma ha handi ko
ya hñämfo.
Ma ga pati ya thuhu ge ha mähyegi
nehe män´a.
Ma ga huahni ya ofo xama hoto ne ma
ha hoki ya k´oi.
Pa ga uni ya bede pa da ñä.
Ma ga hoki ya bede ko ya k´oi ko ya
mä ya jäi.
Ma ga ani n´a ra bätsi pa da ñä ya
bede ge hoki.
Ma ga hiando ya bede ge ya hoki.
Ma ga neki ya bätsi ko ya hñu compa.
N´a de ya neki ma ga uni ya he´mi. Ya bätsi ma ga pehni de ra zi notsi ha dangi.
Ha´mu ha peni, n´a bätsi gi ngsts´i ne män´a ra bätsi peni män´a ya he´mi.
Ra bätsi ge peni ra he´mi ma ga huts´i ra hemi.
Ra mudi jeya Ñoho jeya Nhñu jeya
Ma ga uni n´a ya hñeni pa da hanja gi
hiandi temä gi mudi, habu bi du, habu
bi ´yo ha ra metho ne hangu bi ´yo ha
ra mote.
Ma ga ofo ya mede ha ra he´mi, hanja
Ma ga neki ya bätsi ko ya compa ma
ga uni ya he´mi ko ofo ya thuhu , hanja
bi uni ya bojä.
Ra bojä jabye ha n´a ha ra he´mi.
Nepu ma ga ofo ya stä.
Ma ga uni fa he´mi hanja ge bi kät´i ya
notsi ya mede.
Ma ha hiandi ya befi ko gatho ya
compa.
Ma ga adi ya befi nepu ma ga hiandi

23. gi ´yo de ga mote, habu bi du, habu bi
´yo ha ra metho.
Ma ha hiandi ya befi ko gatho ya
compa.
Mepu ma ga hädi ya he´mi ha ra n´a
nthebe ñote ne guto.
Ma ha hiandi ya befi ko gatho ya
compa.
Nda Raul petsi ya bojä yonthebe ne ra
Esperanza n´a bojä n´a nthebe ne ret´
ne yoho de yo ret´a ¿temä gi nthundi
ya bojä? ¿hanja?
Ra Lilia ha hñu ya billete ge n´a nthebe
ret´a ne hñu de ha ret´a ne ret´a ne
kut´a de ga n´a. ¿hangu gi bedi ne
pongi pa ga petsi kut´anthebe?
Ma ha hiandi ya befi ko gatho ya
compa.
para ñä ho gatho.
Ya befi pa da Nhñu jeya: ma da ani ge honi ya befi de ra zänä nege hanja bi ani hanja bi pa ya befi ha ra kati.
Pa da bätsi ge Ñoho jeya, ma ha ani ya jäne ge mä ha ra hnini.
Ra Nhñu klase:
Ma ga mä ha ra hnini pa da hani ya nzudi pa ya jäi ne temä ya jäi bi pefi.
Ra mudi jeya Ñoho jeya Nhñu jeya
Ko ya honi, ya bätsi ma gi hoki ya k´oi
ge ya nguu de ga ha ra hnini. Nepu ma
gi hiandi ya gnuu.
Nepu ma gi honi ya bätsi hanha bi nha
ya nts´uni ha ra hnini ne ya jäi.
Ya bätsi ma ga hoki ya k´oi de ra hnini
Ma ga hani nuya stä:
Ra Enrique bi nxaha po ra nxui. Nepu
bi tot´e ra dehe.
Ra Enrique bi mä ha ri nana ¿nana ra
dehe xi ra pa?
Nepu ma ha ofo
Ma ga adi ya bätsi gi hiandi de ra zänä
ne hanja nege hanja bi ani hanja bi pa
ya befi ha ra kati.
Nepu ma ga hoki ya befi de hara he´mi
n´a nthebe hñu ret´a ne hñu.
Ma ga ofo ya äni

24. pa da honi ya nts´uni nge de ra
nguntudi, ne ha ra nguu ne gatho de
ya jäi.
¿hanja gi padi ge ra dehe xi ra pa?
¿ge honi ra Enrique nxaha ko ra dehe
xapa?
Ma ga hiandi ya befi ko gatho ya
compa.
Nepu ma ga hädi ya he´mi ha ra n´a
nthebe ne goho.
Nepu ma ha hiandi ya befi ko gatho ya
compa.
Ma ga he´ti n´a ra bede.
Nepu ma ga ani ne hanja bi stä ne hanha bi ñä.
Ra mudi jeya Ñoho jeya Nhñu jeya
Ko ya thuhu de ya thuhu. Ya bätsi ma
ga huahni ya thuhu ge mi ho. Ma ga
ofo ha ra he´mi; n´a ofo, män´a ñä,
män´a nzofo.
Ko ma ya adi ya bätsi ne bi handi ge bi
ñä de ga män´a jäne ne habu, ne un
män´a ñä män´a jäne ne habu.
Ma ga ñä ko gatho ya compa de ya
noya gi pädi.
Gi ofo ya thuhu , ko ya mudi de ra
thuhu.
Ya bätsi ma ga ñä ne ma ga ofo ya
thuhu ne ofo ko ra kolo de ga theni.
Ma ga he´ti ya ofo ne ya bätsi ofo ya
bede.
Ma ga adi män´a ya bede habu ya
bätsi hiandi hanja gi ofo.
Ma ga hädi ya bätsi ge ndunthi ya
bede, ya umfeni hiandi ha ra jäi.
Ma ga hegi ya befi pa ra nguu ma ha
adi.

25. Ma ga he´ti ya bädibede de ga Hñahñu
ne da hñämfo. Ma ga ofo ha ra he´mi.
Rängoho ntudi
Ma ga neki ya bätsi ko ya hñu compa.
N´a de ya neki ma ga uni ya he´mi. Ya bätsi ma ga pehni de ra zi notsi ha dangi.
Ha´mu ha peni, n´a bätsi gi ngsts´i ne män´a ra bätsi peni män´a ya he´mi.
Ra bätsi ge peni ra he´mi ma ga huts´i ra hemi.
Ra mudi jeya Ñoho jeya Nhñu jeya
Ma ga uni n´a ya hñeni pa da hanja gi
hiandi temä gi mudi, habu bi du, habu
bi ´yo ha ra metho ne hangu bi ´yo ha
ra mote.
Ma ga ofo ya mede ha ra he´mi, hanja
gi ´yo de ga mote, habu bi du, habu bi
´yo ha ra metho.
Ma ha hiandi ya befi ko gatho ya
compa.
Mepu ma ga hädi ya he´mi ha ra n´a
nthebe ñote ne guto.
Ma ha hiandi ya befi ko gatho ya
compa.
Ma ga neki ya bätsi ko ya compa ma
ga uni ya he´mi ko ofo ya thuhu , hanja
bi uni ya bojä.
Ra bojä jabye ha n´a ha ra he´mi.
Nepu ma ga ofo ya stä.
Nda Raul petsi ya bojä yonthebe ne ra
Esperanza n´a bojä n´a nthebe ne ret´
ne yoho de yo ret´a ¿temä gi nthundi
ya bojä? ¿Hanja?
Ra Lilia ha hñu ya billete ge n´a nthebe
ret´a ne hñu de ha ret´a ne ret´a ne
kut´a de ga n´a. ¿hangu gi bedi ne
pongi pa ga petsi kut´anthebe?
Ma ga uni fa he´mi hanja ge bi kät´i ya
notsi ya mede.
Ma ha hiandi ya befi ko gatho ya
compa.
Ma ga adi ya befi nepu ma ga hiandi
para ñä ho gatho.
Nda Raul petsi ya bojä yonthebe ne ra
Esperanza n´a bojä n´a nthebe ne ret´
ne yoho de yo ret´a ¿temä gi nthundi

26. Ma ha hiandi ya befi ko gatho ya
compa.
ya bojä? ¿Hanja?
Ra Lilia ha hñu ya billete ge n´a nthebe
ret´a ne hñu de ha ret´a ne ret´a ne
kut´a de ga n´a. ¿hangu gi bedi ne
pongi pa ga petsi kut´anthebe?
Ma ha hiandi ya befi ko gatho ya
compa.

27. YA HUATI RA BEFI
Pefi ko nuya befi te bi hoki pa ya bätsi, pa da nxadi ya Hñahñu de ha ra hnini.
Pe ya befi hina bi mpedi xahño. Puesto ke ya bätsi hingo ho ya befi ne ya bätsi bi
hñeni ko ya compa ne hina gi hoki ya befi te bi petsi.
Ya befi hingo huati ra klase de ga Hñahñu ne Español ne he Nepu ge ya bätsi ñä
ko nt´emui ne pa ya hoki ya jäne ha ra hnihni, ra pädi ra ndunthi ya jäne ne nzäni,
ya pädi, ya balo ne actitud de ya jäi de ndinthi ya nzudi ge ngeä pa da bui ko
män´a ya jäi. nehe pa da faste ya Jáne de ya hnini.
Pa da guni ya jáne ha ra nguntudi pa da fädi ra jäne de ra Hñahñu. Ra klase de ra
Hñahñu pe´tsi de ñä ndunthi ya Prpgrama de estudio de Hñahñu nehe de ra
Programa de Estudio de español como segunda lengua, po de ra xanathe faste ra
Hñahñu pada ñä ko ya bätsi ha ra nguntudi.
Nuna befi bui pa da ra bätsi pa da hoki ya hu´tsi de ra jäne ha ra hnini, nehe ra hai:
nehe ra bätsi pädi ya hoki ra jäne ko ra jäi, ñä ko gatho ya jäi.

28. YA BEFI

30. BIBLIOGRAFÍA
 Educación Básica. Primaria Indígena. Parámetros Curriculares de la
Asignatura de Lengua Indígena.
 Lineamientos Generales Para La Educación Intercultural Bilingüe.
 Galdámez, Viviana y Aida Walki, “Principios Pedagógicos”, en Ense anza
del castellano como segunda lengua. Pp.39.
 Libro para el Maestro. Educación Básica. Primer Ciclo.