1. R ichard Sussk ind
“De crisis heeft een verandering
teweeg gebracht die anders
misschien wel tien jaar zou hebben
geduurd.”
In samenwerking met Sdu Uitgevers en
internetportal Recht.nl organiseert ICT
dienstverlener Nobel op 7 december een
inspirerend seminar over de toekomst van
de commerciële advocatuur in Nederland.
Eén van de sprekers is internationaal erkend
juridisch trendwatcher Richard Susskind.
Als voorproefje op het seminar sprak Rob
Ameerun onlangs met hem.
Rob Ameerun is werkzaam bij ICT dienstverlener Nobel
alwaar hij verantwoordelijk is voor de sector “Juridische
Dienstverlening”. In die hoedanigheid adviseert hij
advocatenkantoren op het gebied van ICT strategie en
ICT management.
Vorige maand verscheen een nieuwe editie van aanpassingen mogelijk te maken?’ Een van de hulpmiddelen is
Susskind’s laatste boek “The End of Lawyers?”. een eenvoudige matrix waarmee advocaten hun werkzaamheden
in een model kunnen plaatsen, zodat ze kunnen zien welke soort
Deze nieuwe paperback biedt een update van
dienstverlening het beste bij hen past. Waar het eigenlijk om
de ontwikkelingen in de juridische markt sinds gaat, is dat mensen even een stapje terug doen, kijken waarmee
de eerste uitgave van het boek, en geeft tevens ze bezig zijn en proberen na te denken over de meest efficiënte
een overzicht van Susskind’s nieuwe ideeën en en effectieve manier om hun dienstverlening aan de man te
zienswijzen met betrekking tot de juridische brengen. Het biedt mensen structuur, een kader waarbinnen ze
hun werkzaamheden analyseren. Dat is al één hulpmiddel.“
dienstverlening.
“Een tweede hulpmiddel is mijn onderverdeling in vier soorten
“Geen nieuwe bevindingen”, stelt Susskind, “Het gaat eerder
advocatenkantoren, vier modellen voor het kantoor van de
om het aanleveren van tools voor advocaten die hun kantoor
toekomst. En dat is niet zo zeer afhankelijk van de kantoren
proberen te veranderen. Zo’n twee, drie jaar geleden was ik vooral
zelf, maar van de verschillende afdelingen binnen het kantoor.
veel tijd kwijt om advocaten ervan te overtuigen dat verandering
Ik ben eigenlijk tot de conclusie gekomen dat de verschillende
nodig was. Als ik nu met advocaten praat, accepteren ze dat
afdelingen binnen een advocatenkantoor totaal verschillende
de juridische sector aan het veranderen is. Nu willen ze eerder
eisen stellen. Vaak zijn advocatenkantoren actief in meerdere
praktische hulp in plaats van theoretische discussies over de
verschillende sectoren en voor elke sector moet een eigen
toekomst. Dus tot op zekere hoogte zit mijn taak als zendeling er
strategie worden uitgewerkt. Samen vormen deze afdelingen één
op. De ideeën die ik in de herziene uitgave van mijn boek beschrijf
kantoor, maar ik denk dat ze onderling vaak heel verschillend zijn.”
lijken meer op de voorstellen die ik doe aan klanten in mijn rol als
consultant voor de advocatuur. Financiële crisis
Volgens Susskind is het onjuist om te stellen dat de hele De wereldwijde financiële crisis heeft ook advocatenkantoren
beroepsgroep verandering omarmt, maar “er zijn genoeg ertoe gedwongen het management van hun bedrijf eens goed
advocaten die naar me toekomen met een totaal ander soort onder de loep te nemen. Susskind gelooft dat de crisis als een
vragen. Eerst stelden ze zich vragen als: ‘Waarom zouden we katalysator voor verandering heeft gewerkt: “De crisis heeft een
veranderen, wat is de druk vanuit de markt, wat merk je in andere verandering teweeg gebracht die anders misschien wel tien jaar
sectoren, wat is de rol van technologie?’ en dergelijke. Nu zeggen zou hebben geduurd. Nu heeft het zich in nauwelijks 18 maanden
diezelfde mensen: ‘We moeten ons kantoor in de komende voltrokken. En ik behoor tot diegenen die denken dat er geen
vijf jaar echt aanpassen, kun je ons advies geven om deze weg meer terug is, dat de voordelen van de nieuwe manier van

2. werken en de eisen die de klanten stellen, van blijvende aard elkaar kunnen samenwerken, en dat ze over een heel flexibel en
zijn. Ik geloof niet dat als de economie zich wereldwijd herstelt, uitgebreid netwerk beschikken. En toch denken nog heel wat
advocatenkantoren en bedrijfsjuristen simpelweg terug kunnen advocatenkantoren dat het gaat om kinderspelletjes en blijft
naar hun oude en vertrouwde manier van werken. ” men weigeren om gebruik te maken van deze tools. Ik vind dit
behoorlijk ontgoochelend. Dat wil niet zeggen dat het niet alsnog
Ondanks het feit dat advocatenkantoren meestal niet voorop
kan veranderen. Volgens mij is het nog niet te laat om sociale
lopen bij de introductie van nieuwe technologieën, is Susskind
netwerken te gebruiken, het is alleen teleurstellend dat andere
van mening dat het nog niet te laat is om hier alsnog mee
beroepsgroepen wel gebruik maken van deze technologieën en
te beginnen. “In het algemeen denk ik dat het waar is dat de
dat advocaten altijd de boot missen.”
juridische sector, in vergelijking met bijvoorbeeld de accountancy,
slechts heel langzaam nieuwe technologieën omarmt. Maar “Ik twijfel er niet aan dat sociale media binnen vijf jaar een
het is nooit te laat. Het lijkt erop dat een aantal innovatieve belangrijke rol zullen spelen in het dagelijkse leven van
bedrijven net iets eerder investeert en nu al profiteert van advocaten. Misschien heten ze dan geen Facebook of LinkedIn
deze investeringen, en dat andere bedrijven hun achterstand en lijken ze er ook niet op, maar de technieken waarop deze
inhalen. Het is nooit te laat voor verandering, maar zeker in systemen gebaseerd zijn, zullen een wezenlijk onderdeel
Groot-Brittannië is er een deregulering en een liberalisering vormen van de dagelijkse praktijk van advocatenkantoren. Ik
van de markt gaande en zijn er nieuwe spelers op de markt met moet toegeven dat ik twee jaar geleden zelf niet had geloofd
andere bedrijfsvormen waarmee de huidige kantoren moeten dat men slechts twee jaar nodig zouden hebben om dergelijke
concurreren. En ik denk dat hier een echte uitdaging ligt.” technologieën te accepteren. Maar ik had wel op wat meer
enthousiasme gehoopt, ik merk echter nog steeds veel scepsis.”
Maar, gaat Susskind verder, er is nog een andere grote uitdaging:
“De nieuwe manieren waarop juridische werkzaamheden worden “Dat gezegd hebbende, als je kijkt naar veel advocatenkantoren,
uitbesteed, via bijvoorbeeld outsourcing, zorgen ervoor dat de is het probleem dat ze deze systemen nog steeds niet voor hun
uitvoering van vaak voorkomende routinewerkzaamheden in een bedrijfsdoeleinden inzetten. Volgens mij biedt het cliënten de
advocatenkantoor totaal zal veranderen.“ kans om bijvoorbeeld een gesloten gemeenschap te creëren van
advocatenkantoren die hen adviseren, en advocaten en cliënten
S o ciale media
de kans om efficiënter samen te werken. Maar ik zie het allemaal
Hoewel de acceptatie van sociale media door de juridische nog niet snel gebeuren.”
wereld de laatste twee jaar iets is versneld, is er nog een grote
“Ik krijg bijna dagelijks e-mails en brieven van kleine
achterstand in te halen. “En dat maakt me enigszins ongerust”,
advocatenkantoren overal ter wereld die al met sociale media
stelt Susskind. “Volgens mij zijn er ook meer gespecialiseerde
bezig zijn. Ze hebben hun manier van werken aangepast en
systemen zoals ‘Legal OnRamp’ waar een online community van
hebben nieuwe bedrijvenstructuren gecreëerd. De echte
advocaten en hun cliënten ontstaat.”
verandering vindt plaats op het niveau van de kleine kantoren.
“Deze technieken en diensten bieden advocaten het voordeel Dit is een belangrijk punt, kijk naar Engeland: zeker 40 procent
dat ze hun kennis met elkaar kunnen delen en dat ze heel van de advocatenkantoren bestaat uit zelfstandig werkende
efficiënt kunnen communiceren, dat ze heel doelbewust met advocatenkantoren en 80 procent van de advocatenkantoren
Mis de verandering niet!
De komende jaren zal het juridische landschap in Nederland grote veranderingen ondergaan.
Economische onzekerheid, kennismanagement, Social Media, standaardisering van de dienstverlening,
en nieuwe technologie. Wat hebben deze termen gemeen en hoe zullen ze de toekomst van de
advocatuur in Nederland beïnvloeden?
In samenwerking met Sdu Uitgevers en internetportal Recht.nl organiseert ICT dienstverlener Nobel een
inspirerend seminar over de toekomst van de commerciële advocatuur in Nederland. Verhelderende
presentaties van Richard Susskind, Jan Loorbach en Rob van Otterlo zullen worden gevolgd door een
paneldiscussie met experts uit de Nederlandse juridische dienstverlening.
Meer informatie en inschrijven: w w w. a d vo c at u u r 2 0 2 0 . n l

3. heeft maximaal vier medewerkers. De veranderingen zijn voor nogal de neiging in hun eigen jargon te praten. Het lijkt me dan
kleine bedrijven dan ook heel wezenlijk. En ik maak me ook ook dat ICT dienstverleners naar advocaten toe moeten gaan en
echt zorgen over advocatenkantoren die nieuwe technologieën praten in de taal van advocaten, in de taal van de markt die ze
afwijzen. Het zal natuurlijk niet in de volgende drie tot zes willen bedienen. Dat zal uiteraard niet altijd even gemakkelijk
maanden gebeuren, maar toch zeker in de komende drie tot zijn.”
zes jaar. Weigering om met nieuwe technologieën om te gaan,
“Eigenlijk is het zo dat men aankomt met technologische
zal hun voortbestaan kunnen bedreigen. Dit werd al in 1996
oplossingen en op zoek zijn naar een probleem. Ik denk dan
voorspeld en het heeft volgens mij slechts twintig jaar geduurd,
ook dat de sector moet proberen om de problemen van de
maar overal ter wereld zullen advocatenkantoren vechten om te
advocatuur te begrijpen en duidelijk moet aantonen welke
overleven, tenzij ze open staan voor nieuwe technologieën die
oplossingen er zijn.”
de juridische dienstverlening een stuk goedkoper, efficiënter en
gemakkelijker maken.” Cloud Computing
Juridische sof t ware Cloud computing wordt in hoog tempo omarmd, vooral door
kleine advocatenkantoren. Cloud computing biedt beginnende
Gevraagd naar de toekomst van juridische softwarebedrijven,
advocatenkantoren heel wat voordelen: een complete IT-
vertelt Susskind eerst iets over juridische uitgevers. “Ik denk dat er
infrastructuur voorzien van juridische applicaties zonder grote
een paar dingen gaande zijn. De grote wereldwijde uitgevers zijn
ongetwijfeld ook de grootste
spelers in de juridische
automatisering, zowel wat
betreft het aantal werknemers,
en dus hun mogelijkheden
voor research en development,
“ D e e c hte ve ra n d e r i n g
als wat betreft hun omzet v i n d t p l a at s o p h e t n i ve a u
en hun invloed op de markt.
Volgens mij zullen grote va n d e k l e i n e k a nto re n”
uitgevers als Thomson Reuters
en LexisNexis steeds vaker
bedrijven overnemen die
software ontwikkelen voor de
juridische markt.”
“Maar aan de andere kant van de markt is er ook een investeringen. Via cloud computing komen juridische applicaties
grote behoefte aan betrouwbare adviseurs, aan meer die eerst alleen bereikbaar waren voor grote kantoren, nu ook
persoonlijke en gepersonaliseerde dienstverlening. Hier binnen handbereik van kleine advocatenkantoren. Susskind: “Ik
kunnen advocatenkantoren die nog moeite hebben om met ben van mening dat deze kleine kantoren heel belangrijk zijn voor
nieuwe technologieën te werken, op basis van partnerschap de introductie en acceptatie van deze technologie door de hele
samenwerken om zo veranderingen te realiseren. Hoewel de juridische sector. Maar het gaat hier eerder om infrastructurele
grote bedrijven dominant zullen blijven, zie ik aan de andere kant aanpassingen en niet zozeer om belangrijke strategische
ook een belangrijke rol voor kleine en middelgrote bedrijven.” aanpassingen.”
“De allergrootste uitdaging voor aanbieders van juridische “Nieuwe ontwikkelingen, zoals bijvoorbeeld de iPad, zullen
software is echter het verbeteren van hun imago. Veel te lang de manier van werken van advocaten wezenlijk veranderen,
zijn ze ervan uitgegaan dat ze geen deel zijn van de juridische veel meer dan andere ontwikkelingen. Ik denk dat cloud
sector, ze werden altijd als een buitenstaander beschouwd. computing een hele spannende ontwikkeling is waarmee
Maar volgens mij zijn zij het die belangrijke veranderingen ICT dienstverleners de belofte aan advocaten waar kunnen
kunnen teweegbrengen, zij zijn de belangrijkste partners voor maken. Maar waarschijnlijk zal de dagelijkse praktijk van
een wezenlijke transformatie van de beroepsgroep. Zo zijn ze advocaten vooral veranderen door de dingen die advocaten
een belangrijk en betrouwbaar onderdeel van de juridische op hun computerscherm zien. Uiteindelijk willen advocaten
sector geworden, veel meer dan alleen maar leverancier. En gewoon flexibeler zijn, ze willen sneller toegang tot bepaalde
voor sommige bedrijven is dit slechts een subtiele verandering, documenten, gemakkelijker communiceren met hun klanten,
maar voor andere een ware metamorfose. Ze staan allemaal enz.”
veel dichter bij hun klanten. Ze moeten meer waardering zien
Susskind denkt dat cloud computing ook door de grote kantoren
te krijgen, ze moeten leren dezelfde taal te spreken als de
geaccepteerd zal worden. “De bescheiden investering is dan ook
advocatenkantoren. Net als advocaten hebben automatiseerders

4. erg aantrekkelijk. We weten dat elk advocatenkantoor probeert standaard informatietechnologie. De CIO is volgens mij iemand
de productiviteit te verhogen. Als gegevens in je eigen systeem die zich ook bezighoudt met het interne kennismanagement, met
opgeslagen kunnen worden, op een heel betrouwbare en online services en klantgerichte communicatie-technologieën.
goedkope manier door gebruik te maken van cloud computing Een CIO heeft een soort dubbelfunctie. Het is iemand die niet
en vergelijkbare technologieën, kunnen ook de grote kantoren alleen veel kennis heeft van techniek, maar ook iemand die
hier niet omheen. Ze zullen echter omwille van vertrouwelijkheid belangrijk is voor het advocatenkantoor en goed kan omgaan
en veiligheid, wel op hun hoede blijven, maar ik denk dat deze met cliënten. Hij is degene die betrokken is bij de veranderingen
technologieën uiteindelijk ook hun weg zullen vinden naar de binnen het bedrijf. Hij heeft kennis van technologie, maar is
grote kantoren.” ook communicatief sterk en heeft een grote interesse voor het
juridische bedrijf. CIO’s willen de manier waarop advocaten
Video Conferencing
omgaan met hun klanten veranderen en daarbij een belangrijke
“Een totaal andere technologie die volgens mij in de komende rol spelen. Traditionele IT-beheerders van advocatenkantoren
vijf jaar heel belangrijk zal worden, is high definition desktop naar kunnen ook IT-beheerders van ieder ander bedrijf zijn. De nieuwe
desktop video conferencing. Video conferencing bestaat al heel generatie CIO’s moet echter samenwerken op directieniveau van
lang, maar de kwaliteit ervan is de laatste tijd sterk verbeterd. een advocatenkantoor en weten om te gaan met de uitdagingen
Als de kwaliteit op de desktop zo goed is, een soort Skype op van kennismanagement. Iemand die juridische service verleent
eredivisieniveau, kan dit de manier waarop advocaten en cliënten met technologische ondersteuning. Iemand van een ander
met elkaar communiceren radicaal veranderen.” pluimage.”
De vergelijking met
spraakherkenning, welke
toch ook al langer bestaat,
gaat volgens Susskind
niet op. “Volgens mij is het
“E i g e n l i j k i s h e t zo
toch weer wat anders dan d at m e n a a n k o mt
spraakherkenning. Een paar
jaar terug heb ik de totaal m e t te c h n o l o gi s c h e
verkeerde voorspelling gedaan
o p l o s s i n g e n e n o p zo e k
dat spraakherkenning in 2010
heel belangrijk zou zijn in onze z i j n n a a r ee n p ro b l e e m”
omgang met informatie. Ik was
daar toen echt van overtuigd.
Deze technologie is echter al
voorbijgestreefd. Volgens mij
komt dat omdat we onze eigen manier van werken gevonden Het is niet zomaar een verandering van de functie, gaat Susskind
hebben, we kunnen allemaal heel gemakkelijk met tien vingers verder. “Eigenlijk is het een compleet nieuwe rol, en dat is precies
typen. De jonge generatie, en ook de iets oudere generatie, heeft mijn punt. Ik denk niet dat de IT-beheerder zal verdwijnen, er
geleerd om blind te typen. En ook al is spraakherkenning erg staat echter een totaal andere leidinggevende boven hem. Een
handig voor de meeste mensen, de kosten ervan zijn gewoon leidinggevende die midden in de dagelijkse praktijk staat, het
veel te hoog. Video conferencing is toch iets anders. Ik durf echt kantoor wil veranderen, aansturen en differentiëren. Iemand die
te beweren dat het de manier waarop we via de computer met bij grotere kantoren bijvoorbeeld bij de acquisitie een belangrijke
elkaar communiceren, zal veranderen.” rol speelt, die meegaat naar besprekingen met de klant en
deze ervan overtuigt dat dit het moderne kantoor is waarmee
IT-M anagement hij of zij graag wil samenwerken. Het gaat er mij niet om de
De juridische markt is momenteel erg aan verandering traditionele IT-beheerder te bekritiseren, maar als hoofd IT moet
onderhevig en dat geldt ook voor de rol van het IT-management. je bereid zijn om een grote stap te maken en nieuwe talenten en
Wat zal over een jaar de rol zijn van CIO’s, IT-beheerders of IT- vaardigheden aan te leren, anders zal een compleet ander soort
managers? Susskind: “Ik denk niet dat de rol van een IT-beheerder persoonlijkheid verantwoordelijk worden voor de technologie
dezelfde zal zijn als die van een CIO. Dit kun je terugvinden in van het advocatenkantoor.”
een van de schema’s uit mijn boek over in-house bedrijfsjuristen.
Volgens mij houdt de traditionele IT-beheerder zich vooral
bezig met de backoffice-technologie, dus eigenlijk vooral met