Aardrijkskunde en taal:
Hoe kan je eenvoudig en toch leerrijk met vaktaal bezig zijn?
Aan taal werken in de lessen aardrijkskunde, een haalbare combinatie?
Hoe kunnen we in de lessen aardrijkskunde onze leerlingen de specifieke vaktaal aanleren? Hoe kunnen anderstalige leerlingen, in Brussel of de rand, geholpen worden om de Nederlandse taal duidelijker te verstaan en te gebruiken? Vanuit de drie pijlers van het taalgericht vakonderwijs – context, interactive en taalsteun – worden concrete voorbeelden uit de drie graden meegegeven waarmee je tijdens de lessen aardrijkskunde aan de slag kan gaan.
Spreker:
Anja Decoster is lector aardrijkskunde aan de lerarenopleiding bachelor secundair onderwijs aan de Erasmushogeschool Brussel. Anja is ook vakdidacticus en stagebegeleider geografie in de specifieke lerarenopleiding van de Vrije Universteit Brussel.
Anja.decoster@vub.ac.be
3. 15/03/15 pag. 3
Probleemstelling
• Leid uit het klimatogram van Wladiwostock het klimaatstype af met behulp
van de determinatietabel, beschrijf de karakteristieke vegetatie die hierbij
hoort en situeer deze op de facetkaart van de klimaten in de wereld.
(Bron: onbekend)
• “Alle Latijns-Amerikaanse stadsagglomeraties beleefden de laatste decennia
een bevolkingsexplosie .Door de erbarmelijke levensvoorwaarden en de
werkloosheid is er een sterke plattelandsvlucht. Daarnaast is er ook een
sterke natuurlijke bevolkingsaanwas: Brazilië heeft een geboortecijfer van
18‰ t.o.v. een sterftecijfer van 6‰. (Terranova 4)
4. 15/03/15 pag. 4
Probleemstelling
à Er is heel wat vakjargon
à De teksten die we aanbieden als bronmateriaal
of die we als leertekst meegeven, worden soms
maar ten dele of zelfs helemaal niet begrepen.
5. 15/03/15 pag. 5
Probleemstelling vakjargon
• Homoniemen: de schaal (huistaal versus vaktaal)
• Abstracte begrippen: ecologische voetafdruk, welvaart, enz.
• Begrippen die rekenkundige verhoudingen tussen
verschijnselen weergeven: bevolkingsdichtheid, debiet, enz
(Bron: Taalgericht Vak Onderwijs in Mens & Maatschappijvakken)
6. 15/03/15 pag. 6
Probleemstelling
Soms zit de talige struikelblok in de opdracht zelf:
• “In een landelijk landschap overheersen de
natuurlijke landschapselementen?” Juist /Fout
7. 15/03/15 pag. 7
Probleemstelling
Enkele antwoorden van leerlingen:
Wat betekent ‘irrigatie’?
Lln 1: kunstmatig aanvoeren
Lln 2: kunstmatige meren aanvullen
Lln 3: de kunstmatige water dat wordt aangelegd
Lln 4: het vullen van water
Lln 5: kunstmatig water dat wordt aangelegd
LLn 6: irrigatie is kunstmatige wateraanvoer
(Bron:
Taalgericht
Vak
Onderwijs
in
Mens
&
Maatschappijvakken)
(Bon:
Erica
Lemmens)
8. 15/03/15 pag. 8
Probleemstelling
• Ze moeten gegevens analyseren, interpreteren enz.
• à ook de schooltaal is belangrijk: daardoor, op voorwaarde
dat, mits, als gevolg van, dus, omdat enz.
(Bron: Taalgericht Vak Onderwijs in Mens & Maatschappijvakken)
9. 15/03/15 pag. 9
Gevolg
• Taaldrempels à niet begrijpen à afhaken à
leren niets
frustratie zowel bij lln als lkr!
• Als de vaktaal niet systematisch en
stapsgewijs wordt aangebracht, blijven
leerlingen over deze “moeilijke” woorden
struikelen.
10. 15/03/15 pag. 10
Oplossing
• Taalgericht vakonderwijs, waarbij
men de taalontwikkeling van
leerlingen bevordert vanuit het
uitgangspunt van de lesonderwerpen
van elk vak.
11. 15/03/15 pag. 11
3 pijlers van TVO
Taalgericht vakonderwijs is
contextrijk vakonderwijs
met taalsteun en vol
interactie
12. 15/03/15 pag. 12
1. Context
• Gebruik beeldmateriaal
• Gebruik concreet materiaal
• Werk met authentieke probleemstellingen
• Linken leggen
• Variatie in tekstsoorten
13. 15/03/15 pag. 13
1A. Contextrijke lessen
Gebruik beeldmateriaal: foto, bewegend beeld, kaart
-> is vaak verplicht (zie bepaalde leerplandoelstellingen)
• (1ste graad) GO!2015/003 lLln benoemen landschapselementen op een
kaart, op beeldmateriaal en op het terrein.
• (2de graad) VVKSO 2012/7841/002 Door analyse van beelden, van
kaarten en van andere informatiebronnen het toeristisch landschap
in een populaire vakantiebestemming uit een ontwikkelingsgebied
beschrijven.
• (3de graad) GO! 2006/35 Lln kunnen uit bodemkaarten de kenmerken
van bodems afleiden en in verband brengen met substraat en reliëf
21. 15/03/15 pag. 21
Films:
• Himalaya
• The Way Back (Siberië)
• Storm
• Animals United
• Licht
• Animatiefilms à vegetatietypes
Cars (woestijn), , Reddertjes in Kangeroeland (vegetatie Australië)
Lion King (savanne, tropisch regenwoud) Ice Age (IJswoestijn toendra)
• Animatiefilms à decor is de grootstad
Aristokatten & Ratatouille (Parijs), Peter Pan (Londen)
1A. Contextrijke lessen: beeldmateriaal
22. 15/03/15 pag. 22
TV programma’s:
• Vlaanderen Vakantieland (databank bij van al hun reportages
http://www.een.be/programmas/vlaanderen-vakantieland/)
• Reizen Waes
• Homo Turisticus (Bv Benidorm) uit het VIEr- programma ‘Is
het nog ver?’
• Beroepen zonder grenzen
• …..
1A. Contextrijke lessen: beeldmateriaal
31. 15/03/15 pag. 31
• Riviertafel
• Mini-planetarium
(Bron: http://www.techniekinjeklas.nl)
• Kleine isomo-wereldbollen en maan
• Draai-aarde voor afbuiging winden
(Bron: https://www.youtube.com/watch?v=7DVL0ugj1O4)
• Riddermannetjes voor bevolkingsdichtheid
1B. Contextrijke lessen: concreet materiaal
32. 15/03/15 pag. 32
1C. Context: authentieke probleemstelling
• Werk vanuit authentieke probleemstellingen, dagelijkse
waarnemingen, levensechte en actuele situaties,
maatschappelijke evoluties.
• Concreet voorbeeld:
“Vandaag zullen we het hebben over de rijstteelt in Moesson-Azië”
is heel wat minder uitdagend dan de les te doen vertrekken vanuit
de vraagstelling “Wordt de rijst die wij hier eten hier in Vlaanderen
geteeld? Waarom niet?” Leerlingen voelen zich hier meer betrokken
bij en zullen vlugger het woord nemen.
33. 15/03/15 pag. 33
1D. Context: linken leggen
Linken
leggen
met
– andere
vakken:
zie
foto
– vorige
les:
herhaling
dmv
mondelinge
vragen
– leefwereld:
kledij
Superdry,
Abercrombie,
I
pad
– actualiteit:
Opdracht
Zoek
een
actueel
voorbeeld
– voorkennis
(woordspin,
placemat):
bekend
–
benieuwd-‐
bewaard:
wat
weten
ze
al
over
het
onderwerp,
wat
willen
ze
weten,
na
de
les:
wat
hebben
ze
bijgeleerd?
36. 15/03/15 pag. 36
1E. Context: Variatie in tekstsoorten
Verhalende teksten: Bv. Onderweg naar morgen
De glazen globe: wordt uitgereikt aan het boek waarin aandacht wordt
geschonken aan een aardrijkskundig onderwerp. (Bron: http://www.knag.nl/201.0.html)
37. 15/03/15 pag. 37
1E. Context: Variatie in tekstsoorten
Strips
Bron:
Kiekeboek
De
Zwarte
zonnekoning,
Jojo
de
eerste
,De
onthoofde
sfinx
38. 15/03/15 pag. 38
2. Taalsteun
Hoe
wordt
de
vaktaal
toegankelijk?
– WoordenschatdidacUek
– Begrippenlijst
– SchrijVaders
ipv
open
vragen
– Mindmap
om
tekst
te
structuren
– Allerlei
taalspelletjes
39. 15/03/15 pag. 39
2. Taalsteun: woordenschatdidactiek
• Vakjargon : stapsgewijs en systematisch aanbrengen
In het woordenschatonderwijs wordt vaak de volgende viertact
aangehouden:
- voorbewerken (activeren van voorkennis)
- semantiseren (uitleggen van de woordbetekenis)
- consolideren (inoefenen van woord en betekenis)
- controleren (nagaan of de woorden zijn onthouden)
40. 15/03/15 pag. 40
2. Taalsteun: woordenschatdidactiek
• Nieuwe begrippen op bord schrijven, zo veel mogelijk
visualiseren
• Max 10 per les
• Deel mee hoe ze het moeten kennen ( interactie)
• Herhaal voldoende
• Laat ze schrijven, geef schema’s of aanzetten tot schema’s
• Maak afspraken dat ze markeren welke woorden ze niet
begrijpen
41. 15/03/15 pag. 41
2. Taalsteun: woorden ontleden
• Geomorfologie
• Les gorges de l’Ardèche
42. 15/03/15 pag. 42
2. Taalsteun: woordenschatdidactiek
Let op met
• homoniemen
woorden die in de verschillende
vakken een andere betekenis hebben
bv. zee‘straat’, golf,
vorst, bekken, …..
(Bron:
WDM3)
43. 15/03/15 pag. 43
2. Taalsteun: begrippenlijst
Ideale begrippenlijst
– Met
lidwoord
(in
het
enk.,
zet
er
ook
mv.
bij)
– Niet
alleen
de
definiUe
of
omschrijving
– Maar
ook
een
synoniem
(indien
mogelijk)
– En
een
voorbeeldzin
45. 15/03/15 pag. 45
2. Taalsteun: begrippenlijst
• Begrippenlijsten bij de verschillende’s methodes
Bv
Zenit
3T:
Archipel:
p.9,
groep
van
eilanden
• Aardrijkskunde Hoe?
46. 15/03/15 pag. 46
2. Taalsteun: begrippenlijst
Voorbeelden
• Het buurland à De buurlanden
=
De
landen
die
aan
bepaald
land
grenzen
Synoniem=
aangrenzend
land
à Duitsland,
Nederland,
G.H.
L
en
Frankrijk
zijn
de
buurlanden
van
België.
• Archipel
(de)
(mv:
archipels)
=
een
eilandengroep
à
Japs
is
een
archipel
48. 15/03/15 pag. 48
2. Taalsteun: Schrijfkaders
Schrijfkader voor het beschrijven van
verschillen
Hoewel … en … allebei … zijn, zijn er ook
een heleboel verschillen.
De … is …., terwijl de ….
Ze zijn ook anders, omdat …
Een ander punt waarop ze verschillen is …
Ten slotte …
Schrij2ader
voor
het
beschrijven
van
een
oorzakelijke
rela7e
Ik
wil
uitleggen
hoe
het
komt
dat
…
Als
…,
dan
…
Hierdoor
…
Dan
…
Dit
veroorzaakt
…
Dus
…
Schrij2ader
voor
het
beschrijven
van
overeenkomsten
Hoewel
….
en
…
verschillend
zijn,
lijken
ze
op
sommige
punten
heel
erg
op
elkaar.
Ze
hebben
bijvoorbeeld
allebei
….
Een
andere
overeenkomst
is
dat
…
De
…
is
dezelfde
als
…
Ze
lijken
ook
op
elkaar
omdat
…
Ten
slode
zijn
ze
allebei
…
56. 15/03/15 pag. 56
2. Taalsteun: Taalspelletjes
Dmv
van
volgende
spelletjes
kan
je
de
vakterminologie
inoefenen
:
a.
Taboe
g.
Domino
b.
Wat
past
niet
in
het
rijtje?
h.
Memory
c.
Kruiswoordraadsel
i.
Tovervierkant
d.
CombinaUeoef
j.
PicUonary
e.
Kwartet
k.
Waagstuk
f.
Domino
enz.
57. 15/03/15 pag. 57
a. Taboe
Bv. Omschrijf een ‘droge maand’ zonder het woord
‘neerslag’ te gebruiken
Bv. Zie termen landbouw 2de graad
alternatief: met MOETwoorden werken
Geogenie werkt veel met dit taalspelletje
2. Taalsteun: Taalspelletjes
58. 15/03/15 pag. 58
b. Wat past niet in het rijtje?... En waarom?
Opgepast: meerdere opl. mogelijk
Gent-‐
Namen-‐
Brugge
tsunami
–
aardbeving-‐
vulkaan
Alternatief: met foto’s
Geogenie werkt veel met dit taalspelletje
2. Taalsteun: Taalspelletjes
59. 15/03/15 pag. 59
c.
Kruiswoordraadsel
hdp://www.eclipsecrossword.com/
(te
downloaden)
hdp://www.armoredpenguin.com/crossword/
hdp://www.discoveryeducaUon.com/free-‐puzzlemaker/?
CFID=11327963&CFTOKEN=20070355
(ook
andere
puzzels
mogelijk)
• Niet
aan
te
raden
voor
lln
met
dyslexie
• Voorbeeld:
Begrippen
rivierwerking
• AlternaUef:
omgekeerd
werken
2. Taalsteun: Taalspelletjes
60. 15/03/15 pag. 60
d.
CominaUeoefening
• Koppel
het
juiste
begrip
met
de
juiste
verklaring
• AlUjd
1
extra
term
geven
• Zie
voorbeelden
2. Taalsteun: Taalspelletjes
61. 15/03/15 pag. 61
e. Kwartet
• Reliëfvormen (Topos 1)
• Weerelementen (zelfgemaakt)
• Klimaat en Vegetatie (Topos 2)
• Industrie (zelfgemaakt)
• Landbouwtypes (zelfgemaakt)
• Toerisme (les van het jaar VLA)
Andere ideeën?
2. Taalsteun: Taalspelletjes
62. 15/03/15 pag. 62
f. Domino
• Vegetatietype: naam aan foto koppelen
• Begrip aan juiste omschrijving koppelen
• ….
Je kan met start/stop werken of onder de vorm van een gesloten
vierkant
g. Memory
Idem maar met geheugen
2. Taalsteun: Taalspelletjes
63. 15/03/15 pag. 63
h.
Tovervierkant:
Terranova
1
ZIE
VOORBEELDEN
i.
PicUonary
VOORBEELD:
begrippen
wereldgradennet
2. Taalsteun: Taalspelletjes
64. 15/03/15 pag. 64
j. Waagstuk ( Maak een juiste vraag)
2. Taalsteun: Taalspelletjes
(Bron:
Erica
Lemmens)
66. 15/03/15 pag. 66
2. Taalsteun
Misschien logisch:
Gebruik met alle vakcollega’s hetzelfde vakjargon, en gebruik
het voortdurend in de juiste betekenis en context
Concreet voorbeeld:
De begrippen i.v.m. reliëf, voor de eerste maal aangeleerd in de
eerste graad, moeten blijvend gebruikt worden volgens de
omschrijving die ze in de eerste graad meekregen: gebergte,
heuvelland, hoogland, berg, heuvel, laagland, middelland
67. 15/03/15 pag. 67
3. Interactie
A. LLn veel aan bod laten komen
• OLG: geef ze voldoende tijd om na te denken/ te antwoorden!
4 à 8 seconden
– Groepswerken
/
Spreekbeurten
– Klasgesprek
over
sociale-‐
economische
onderwerpen
– Zelf
een
tekstje
luidop
laten
lezen
(bv.
Metro)
– Foto’s
,
grafieken
en
kaarten
laten
beschrijven
à
gebruik
eventueel
kijkwijzers
of
schrijVaders
70. 15/03/15 pag. 70
3. Interactie
B. Actieve werkvormen
bv. Stellingenspel; Niet enkel Juist of Fout?
Maar laat maar ze ook verwoorden waarom het
juist of fout is!
Juist of fout?
In
de
winter
zal
de
temperatuur
normaal
gezien
aan
de
kust
hoger
zijn
dan
in
het
binnenland.
Je
kan
ook
de
lln.
zelf
stellingen
laten
bedenken
bij
de
geziene
leerstof.
71. 15/03/15 pag. 71
3. Interactie
B. Actieve werkvormen
* Placemat:
Schrijf per groep zoveel mogelijke factoren op
die de bevolkingsevolutie beïnvloeden.
* Partner zoeken:
Omschrijving (A) en begrip /beeld/foto (B) door
vragen , de juiste partner zoeken.
Opdracht: Bij welke onderwerpen is dit
mogelijk
74. 15/03/15 pag. 74
3. Interactie: hulp van leerkracht
Waak erover dat ook de leerlingen de juiste woorden en
begrippen gebruiken.
-Geef direct reactie op onvolledige, onduidelijke of incorrecte
taaluitingen van deleerlingen. Keur een formulering niet af,
maar vraag het antwoord te herformuleren of herhaal zelf het
antwoord in de juiste formulering.
-Gebruik het bord voor het noteren van de structuur van de les,
de moeilijke vakwoorden,…
-Help leerlingen de vakinhouden te verwoorden.
75. 15/03/15 pag. 75
Evaluatie
• Tracht ook contextrijk te toetsen
Concreet voorbeeld:
“Zal een gebied waarvan je de neerslag en de temperatuur kunt
aflezen op dit klimatogram aantrekkelijk zijn voor een nieuwe
vestiging van Club Med?” is een contextrijke vraag, in
tegenstelling tot “beschrijf temperatuur en neerslag zoals
getoond wordt in dit klimatogram
79. 3. Taalsteun
Let
op
met
• Schrijfwijzen
van
geografische
namen
zie
voorblad
atlas
zie
‘Wijzer
van
geografische
namen’
hdp://taaladvies.net/taal/
aardrijkskundige_namen/
79
80. 15/03/15 pag. 80
Referentielijst
• Bots. R, & Veen, M, Het gebruik van schrijfkaders (writing frames) in
taalgerichte van lessenseries, Het Projectbureau, jaartal onbekend
• Casier A., Himpe S. (2013) Een activerende werkvorm in de lessen
aardrijkskunde? Concept Cartoons!, bachelorproef o.l.v. Coppenholle J.,
Arteveldehogeschool, Gent à les van het jaar 2014
• Hajer, M.,(2009); Handboek taalgericht vakonderwijs, Coutinho, 2009
• Meestringa,T., Kijkwijzer voor taalgericht vakonderwijs, Stichting
leerplanontwikkeling (SLO) 2006
• Van Drie, J. (Red.), Taalgericht vakonderwijs in de Mens & Maatschappij
vakken, Landelijk expertisecentrum mens & maatschappij, 2012
• Vankan, L. & Van der Schee, J., Leren denken met aardrijkskunde, Stichting
Omgeving en Educatie, 2004
• Van Elsäcker, W., ea., Zaakvakken en taal: twee vliegen in één klap!,
Expertisecentrum Nederlands, 2013
• Werken aan taalbeleid in de lessen aardrijkskunde, GO!bijscholing 2009
• Uitwisselen van examenvragen, WAB bijscholing 2012
• http://www.taalgerichtvakonderwijs.nl
• http://www.steunpuntgok.be/secundair_onderwijs/materiaal/start.aspx
