Gra o demokracji - przewodnik dla nauczyciela

1. GRA W KARTY
o demokracji
PRZEWODNIK
Poznań 2016
Autorzy: zespół dēmokratía
Ilustracje: www.pixabay.com, www.wikipedia.org, uczniowie z Gimnazjum Dwujęzycznego
im. Dąbrówki w Poznaniu
Licencja: CC-BY-NC-SA (Uznanie autorstwa-Użycie niekomercyjne-Na tych samych
warunkach, więcej: https://creativecommons.org/licenses)
Spis treści:
REGUŁY GRY – str. 2; DODATKOWE ĆWICZENIA – str. 3; OPIS KART– str. 4-32

2. REGUŁY GRY
dēmokratía GRA W KARTY o demokracji 2
Dēmokratía to edukacyjna gra karciana dla młodzieży (i nie tylko) poświęcona szeroko
rozumianej demokracji. Świetnie sprawdzi się w szkole (np. na lekcji historii, wiedzy
o społeczeństwie, lekcji wychowawczej), w ramach edukacji nieformalnej na zajęciach
dodatkowych czy w domu.
Treści gry są zgodne z podstawą programową do gimnazjum, odwołują się do
uniwersalnych wartości oraz symboli i nie zawierają bezpośrednich odwołań do sytuacji
politycznej w Polsce.
Celem gry jest zainteresowanie wiedzą obywatelską, pobudzenie do refleksji, zachęcenie
do samodzielnych poszukiwań informacji, a także do twórczego działania (młodzi ludzie
mogą np. wymyślać nowe reguły gry, przygotować swoje ilustracje do kart).
3-6 graczy  13-113 lat  25 minut
CEL GRY
Talia składa się z 35 kart podzielonych na 7 kategorii (po 5 kart w każdej). Celem
gry jest zgromadzenie większej liczby kompletnych kategorii niż pozostali gracze.
PRZYGOTOWANIE DO GRY
Potasować karty i rozdać po sześć.
Pozostałe karty ułożyć na środku w stosie obrazkiem do dołu.
PRZEBIEG GRY
Najmłodszy z graczy zaczyna. Wybiera dowolną osobę i prosi ją o jedną
z kart z wybranej przez siebie kategorii.
Jeśli wywołana osoba tę kartę posiada, musi ją przekazać
rozgrywającemu, który dokłada ją do swojej talii i gra dalej: wybiera
innego gracza (lub zwraca się do tego samego) i pyta o następną
potrzebną mu kartę.
Rozgrywający traci kolejkę, gdy wywołany gracz nie ma żądanej karty.
Zamiast niej bierze wierzchnią kartę ze stosu, a grę kontynuuje
następna osoba.
Gdy któryś z graczy uzbiera pięć kart z tej samej kategorii, wykłada je.
Gra kończy się, gdy wszystkie karty zostaną wyłożone. Wygrywa osoba,
która uzbierała najwięcej kompletnych kategorii.
WARIANT
Po wyłożeniu szóstej kategorii kart gra się kończy. Osoba, która ma w ręce
najwięcej kart z siódmej, ostatniej kategorii, odejmuje sobie karnie punkt z puli
punktów zdobytych za zebrane kategorie, jeśli takie posiada (w sytuacji gdy np.
dwie osoby mają po dwie karty lub pięć osób ma po jednej karcie z siódmej
kategorii – każda z nich traci punkt).

3. DODATKOWE ĆWICZENIA
dēmokratía GRA W KARTY o demokracji 3
JEDNA KARTA
Karty (wszystkie lub część) są ułożone obrazkiem do góry.
Każda z osób wybiera jedną kartę, która jest dla niej: ważna,
inspirująca, kontrowersyjna, niejasna, nieważna itd. (kategoria do
ustalenia przez prowadzącego).
Uczestnicy ćwiczenia uzasadniają swój wybór.
Można także zaproponować wylosowanie po jednej karcie
i opowiedzenie o swoich skojarzeniach lub narysowanie ilustracji hasła.
DYSKUSJA
Jedna z osób losuje kartę, która będzie przedmiotem dyskusji.
Cała grupa zastanawia się np. nad powiązaniem hasła z karty z życiem
codziennym (temat do wyboru).
Pomysły można zapisać w formie mapy myśli.
W przypadku licznej grupy można podzielić ją na podgrupy, których
członkowie dyskutują i zapisują swoje pomysły. Na końcu
przedstawiciele grup przedstawiają rezultaty pracy na forum ogólnym
i powstaje grupowa mapa myśli.
KIM JESTEŚ?
Jedna z osób ciągnie kartę, nie pokazując jej innym. Hasło z karty staje
się jej nową tożsamością.
Pozostali gracze próbują odgadnąć tę tożsamość, zadając pytania, na
które posiadacz karty może odpowiadać tylko: tak/nie (np. Czy jesteś
instytucją? Czy jesteś osobą? Czy jesteś zagrożeniem?).
Można ustalić limit 10 pytań. Jeśli tożsamość nie zostanie odgadnięta,
punkt dostaje odpowiadający na pytania. Można także grać w dwóch
zespołach, parach itd.
ZGADNIJ!
Gracze (lub grupy) dostają po pięć kart.
Każdy z nich ma po kolei półtorej minuty na opisanie swoich kart (bez
podawania hasła z kart), tak aby pozostałe osoby odgadły hasła.
Zaczyna od pierwszej karty. Gdy zostanie odgadnięta, prezentuje
kolejną itd. aż do upłynięcia czasu.
Otrzymuje tyle punktów, ile kart zostało odgadniętych w wyznaczonym
czasie.
Obowiązuje zasada, że nie można w opisie podawać nazwisk i nazw
własnych.

4. dēmokratía GRA W KARTY o demokracji 4
Władza
USTAWODAWCZA

5. Władza USTAWODAWCZA
dēmokratía GRA W KARTY o demokracji 5
Parlament
 W państwach demokratycznych parlament jest
najwyższym organem ustawodawczym
i przedstawicielskim.
 W większości krajów europejskich jest dwuizbowy
(zasada bikamiralizmu) i składa się z izby pierwszej
(niższej) i izby drugiej (wyższej), z których większe
kompetencje ma z reguły izba niższa. Wyjątek
stanowią Włochy. W tym państwie obydwie izby
posiadają takie same uprawnienia.
 W naszym kraju parlament był przeważnie dwuizbowy,
z wyjątkiem lat 1919-1922 i 1944-1989.
 Współcześnie Konstytucja RP nie posługuje się
pojęciem parlamentu i w art. 95 stanowi, że władzę
ustawodawczą sprawują Sejm i Senat.
Sejm
 Sejm RP składa się z 460 posłów wybieranych
w pięcioprzymiotnikowych wyborach: powszechnych,
równych, bezpośrednich, proporcjonalnych i tajnych.
 Pierwsze jego posiedzenie zwołuje prezydent,
następne marszałek. Obrady z reguły są jawne.
 Do organów sejmu zalicza się: marszałka sejmu,
Prezydium Sejmu (złożone z marszałka i jego
zastępców), Konwent Seniorów i komisje sejmowe
(stałe, nadzwyczajne i śledcze). W skład Konwentu
wchodzą członkowie Prezydium oraz przewodniczący
klubów parlamentarnych i kół poselskich.
 Kluby parlamentarne grupują posłów należących do
poszczególnych partii mających swoją reprezentację
w sejmie.
 Sejm spełnia funkcję ustrojodawczą (m.in. może
zmieniać konstytucję), ustawodawczą i kreacyjną
(powołuje organy państwowe). Te kompetencje dzieli
z senatem. Samodzielnie pełni funkcje kontrolne.

6. Władza USTAWODAWCZA
dēmokratía GRA W KARTY o demokracji 6
Senat
 Senat RP składa się ze 100 senatorów.
 Ubiegać się o mandat senatora może każdy obywatel
polski, który ukończył 30 lat i ma prawo wyborcze.
 Organizacja wewnętrzna senatu jest taka sama jak
sejmu, z tą różnicą, że senatorowie nie mogą
powoływać komisji śledczych.
 W okresie I Rzeczpospolitej w skład senatu wchodzili
biskupi katoliccy oraz pochodzący z nominacji
królewskiej wyżsi urzędnicy państwowi należący do
najznamienitszych rodów magnackich. W okresie
międzywojennym senatorowie byli wybieralni.
 Po II wojnie światowej izba wyższa została zniesiona.
Do jej reaktywacji doszło w 1989 r. w wyniku umów
„okrągłego stołu”, a pierwsze wybory do senatu były
olbrzymim sukcesem „Solidarności”, która zdobyła 99
mandatów.
 Senat spełnia ważną rolę w procesie legislacyjnym.
Poseł
 Kandydować do tej zaszczytnej funkcji może obywatel
polski, który ukończył 21 lat i nie utracił prawa
wyborczego.
 Kadencja posła trwa 4 lata i rozpoczyna się w dniu
pierwszego posiedzenia nowego składu poselskiego.
 Posłowie mają kierować się interesami ogółu
obywateli oraz powinni być niezależni.
 Posiadają pewne przywileje. Immunitet parlamentarny
chroni ich przed aresztowaniem bez zgody sejmu
i odpowiedzialnością sądową.
 Mandat narzuca im też pewne ograniczenia – nie
wolno im sprawować innych funkcji publicznych
i zajmować niektórych stanowisk, np. sędziego czy
prokuratora.

7. Władza USTAWODAWCZA
dēmokratía GRA W KARTY o demokracji 7
Ustawa
 Sejm i senat spełniają funkcję ustawodawczą.
Procedura uchwalania ustaw jest procesem złożonym
z wielu etapów.
 Inicjatywa ustawodawcza przysługuje co najmniej
15 posłom, komisjom sejmowym, senatowi jako
całości, prezydentowi, Radzie Ministrów i grupie co
najmniej 100 tys. obywateli.
 Droga legislacyjna rozpoczyna się od złożenia
projektu ustawy na ręce marszałka sejmu, który może
ją odrzucić z powodów proceduralnych lub skierować
pod obrady sejmu.
 Po trzech czytaniach i naniesieniu poprawek projekt
trafia do senatu, który może go odrzucić, przyjąć
w całości lub nanieść swoje poprawki.
 Następnie ustawa wraca do sejmu i tam może być
przyjęta w wersji bez poprawek senackich bądź z nimi.
Odrzucenie poprawek posłowie uchwalają
bezwzględną większością głosów. W ten sam sposób
mogą nie przyjąć wniosku senatu o odrzucenie
projektu ustawy.
 Po zakończeniu postępowania ostateczną wersję
ustawy otrzymuje prezydent, który może ją podpisać
lub zawetować, czyli skierować do ponownego
rozpatrzenia przez sejm. Potrzebuje on wówczas
3/5 głosów przynajmniej połowy ustawowej liczby
posłów, by ponownie ją uchwalić.
SPRAWDŹ, CZY PAMIĘTASZ!
1. Jaka zmiana w zakresie władzy ustawodawczej miała miejsce w 1989 roku?
2. Czy każdy może ubiegać się o mandat posła?
3. Jako obywatel RP możesz mieć wpływ na stanowione w państwie prawo?

8. dēmokratía GRA W KARTY o demokracji 8
Władza
WYKONAWCZA

9. Władza WYKONAWCZA
dēmokratía GRA W KARTY o demokracji 9
Prezydent
 W systemie trójpodziału władzy, zgodnie z art. 10
Konstytucji RP, władzę wykonawczą sprawuje
Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej i Rada Ministrów.
 Stanowisko prezydenta istniało w okresie
międzywojennym i zostało zniesione na mocy
konstytucji z 1952 r. Powróciło w wyniku decyzji
„okrągłego stołu” na drodze nowelizacji konstytucji
z 7 kwietnia 1989 r.
 Prezydent nie kieruje państwem, lecz ma pewne
szczegółowe kompetencje w zakresie stosunków
zagranicznych, wewnętrznego i zewnętrznego
bezpieczeństwa państwa oraz obronności. Do
tradycyjnych uprawnień głowy państwa należy
nadawanie obywatelstwa polskiego, orderów
i odznaczeń, tytułów naukowych profesora
i korzystanie z prawa łaski.
 Prezydent wybierany jest na pięcioletnią kadencję.
Może nim zostać obywatel polski, który ukończył 35
lat, korzysta z pełni praw wyborczych oraz uzyskał
poparcie co najmniej 100 tys. obywateli.
 Prezydent za swoją działalność nie ponosi
odpowiedzialności politycznej, jednak za naruszenie
konstytucji lub ustawy ponosi odpowiedzialność przed
Trybunałem Stanu.
Rząd
 Rząd, od początków XIX w. nazywany Radą Ministrów,
jest odpowiedzialny za bieżącą politykę państwa.
 Jest organem kolegialnym. Tworzą go: prezes Rady
Ministrów (premier), wiceprezesi (wicepremierzy),
ministrowie oraz przewodniczący komitetów. Prawem
do powoływania rządu dysponuje prezydent i sejm.
 Utworzona przez premiera Rada Ministrów musi
uzyskać w ciągu 14 dni wotum zaufania sejmu.
Również sejm może ją odwołać poprzez
konstruktywne wotum nieufności.

10. Władza WYKONAWCZA
dēmokratía GRA W KARTY o demokracji 10
 Do zadań Rady Ministrów należy wykonywanie ustaw,
uchwalanie budżetu, kierowanie administracją
państwową, zapewnianie bezpieczeństwa państwa,
ochrona interesów skarbu państwa i wydawanie
rozporządzeń.
Premier
 Premiera rządu, czyli prezesa Rady Ministrów,
desygnuje prezydent. Premier musi wygłosić w sejmie
exposé, w którym przedstawia program działania
rządu.
 Prezes Rady Ministrów przejmuje obowiązki z chwilą
złożenia przysięgi wobec Prezydenta RP. Jej brzmienie
określa art. 151 Konstytucji RP:
Obejmując urząd Prezesa Rady Ministrów […] uroczyście
przysięgam, że dochowam wierności postanowieniom
Konstytucji i innym prawom Rzeczypospolitej Polskiej,
a dobro Ojczyzny i pomyślność obywateli będą zawsze dla
mnie najwyższym nakazem.
 Premier reprezentuje Radę Ministrów i kieruje jej
pracami, decyduje o jej składzie oraz wydaje
rozporządzenia, a także sprawuje nadzór nad
samorządem terytorialnym.
Minister
 Minister jako członek Rady Ministrów jest naczelnym
organem administracji rządowej.
 Stoi na czele ministerstwa, np. edukacji czy spraw
zagranicznych, i jest wybierany przeważnie według
klucza politycznego, chociaż ważne jest, by był
merytorycznie przygotowany do pełnienia swej funkcji.
 Oprócz ministrów resortowych istnieją również tzw.
ministrowie bez teki powoływani przez premiera do
konkretnych zadań.

11. Władza WYKONAWCZA
dēmokratía GRA W KARTY o demokracji 11
Wojewoda
 Nazwa urzędu wywodzi się od średniowiecznego
dowódcy wojskowego („wój” – wojownik, „wodzić” –
prowadzić), który zastępował w tej funkcji monarchę.
 Dziś jest przedstawicielem administracji rządowej
w terenie i sprawuje nadzór nad jednostkami
samorządu terytorialnego.
 Wojewodę powołuje i odwołuje premier. Jest on więc
wyrazicielem i wykonawcą polityki rządu w danym
województwie.
 Organami samorządu wojewódzkiego są: sejmik
wojewódzki działający poprzez uchwały i mający
kompetencje kontrolne oraz zarząd województwa
(organ wykonawczy), na którego czele stoi marszałek.
 Sławnym wojewodą był Karol Stanisław Radziwiłł
o przydomku Panie Kochanku, który zawdzięczał
ulubionemu powiedzonku. Był najzamożniejszym
magnatem Rzeczypospolitej w II połowie XVIII w.,
wojewodą wileńskim, wcieleniem sarmackiego
szlachcica: hulaką i patriotą.
SPRAWDŹ, CZY PAMIĘTASZ!
1. Kto powołuje prezesa Rady Ministrów?
2. Kim jest minister bez teki?
3. Kto sprawuje w Polsce władzę wykonawczą?

12. dēmokratía GRA W KARTY o demokracji 12
Władza
SĄDOWNICZA

13. Władza SĄDOWNICZA
dēmokratía GRA W KARTY o demokracji 13
Trybunał Konstytucyjny
 Rozstrzyganie sporów konstytucyjnych w sferze
stanowienia, jak i stosowania prawa zostało
powierzone trybunałom.
 Trybunał Konstytucyjny funkcjonuje w Polsce od
1985 r. Stoi na straży demokracji, praw i wolności
obywatelskich oraz przeciwdziała wypaczeniom
władzy. Orzeka o zgodności ustaw i umów
międzynarodowych z Konstytucją, zgodności ustaw
z umowami międzynarodowymi, bada zgodność
z Konstytucją przepisów wydanych przez centralne
organy państwowe oraz działalności partii
politycznych, rozpatruje też skargi konstytucyjne.
Skargę może wnieść każdy, kto uznał, że zostały
naruszone jego prawa konstytucyjne.
 Z wnioskiem o kontrolę danego aktu prawnego do
Trybunału może wystąpić m. in. prezydent, premier,
prezes Sądu Najwyższego, prezes Najwyższej Izby
Kontroli, Rzecznik Praw Obywatelskich czy grupa
posłów.
 Zgodnie z art. 190 Konstytucji RP orzeczenia
Trybunału są ostateczne i mają moc powszechnie
obowiązującą.
Sędzia
 Sędziowie w sprawowaniu swego urzędu są niezawiśli
i podlegają tylko Konstytucji RP oraz ustawom.
 Gwarancje ich niezawisłości stanowią: zasada
nieusuwalności sędziego ze stanowiska, immunitet,
zakaz przenoszenia sędziego na inne miejsce
służbowe bez jego zgody, zakaz łączenia stanowiska
z funkcją posła czy senatora oraz zakaz
przynależności do partii politycznej, co oznacza
apolityczność sędziów.
 Szczególnym wymogiem kwalifikującym odpowiednio
wykształconego prawnika do podjęcia obowiązków
sędziego jest nieskazitelność etyczna.

14. Władza SĄDOWNICZA
dēmokratía GRA W KARTY o demokracji 14
Sąd
 W Polsce sądownictwo jest niezawisłe zgodnie
z zasadą trójpodziału władzy. Art. 175 Konstytucji
głosi, że „Wymiar sprawiedliwości w RP sprawuje Sąd
Najwyższy, sądy powszechne, sądy administracyjne
oraz sądy wojskowe”. Sądami powszechnymi są sądy
rejonowe, okręgowe i apelacyjne.
 Postępowanie sądowe toczy się na zasadzie równości
stron i podlega instancyjności, dzięki której można
dochodzić sprawiedliwości z wykorzystaniem apelacji
od wyroku sądu pierwszej instancji do sądu
okręgowego.
 Kasacje, czyli odwołania od orzeczeń sądów
okręgowych rozpatrują sądy apelacyjne, ale tylko pod
względem uchybień prawnych. Z kolei kasacje od
orzeczeń sądów apelacyjnych rozpatruje Sąd
Najwyższy.
Adwokat
 Nazwa tego zawodu prawniczego pochodzi od
łacińskiego czasownika „advocare” oznaczającego
„wzywać na pomoc”.
 Adwokat świadczy pomoc prawną polegającą na
udzielaniu porad, redagowaniu dokumentów
prawnych oraz występowaniu przed sądami
i urzędami. Nazywa się go potocznie obrońcą
sądowym.
 Adwokat zapewnia podczas procesu sądowego
realizację prawa oskarżonego do obrony na zasadzie
równości stron.
 Zawodem pokrewnym jest zawód radcy prawnego,
który w stosunku do adwokata nie ma kompetencji do
pełnienia roli obrońcy w procesie karnym.

15. Władza SĄDOWNICZA
dēmokratía GRA W KARTY o demokracji 15
Kodeks cywilny
 Zbiory przepisów prawnych regulujących określoną
dziedzinę stosunków społecznych przeważnie noszą
nazwę kodeksów.
 W Polsce funkcjonuje ich wiele, np. Kodeks karny,
Kodeks pracy czy Kodeks cywilny, który reguluje
stosunki majątkowe i niemajątkowe (np. prawo
autorskie) osób fizycznych i prawnych.
 Obowiązujący dziś Kodeks cywilny został uchwalony
w 1964 roku. Najważniejsza nowelizacja miała
miejsce w roku 1990 w związku z transformacją
ustrojową w kraju.
 W Europie kontynentalnej wspólną tradycją, do której
odwołują się regulacje kodeksów cywilnych, jest
prawo rzymskie.
 Sam termin „prawo cywilne” pochodzi od łacińskiego
„ius civile”. Do dziś starożytne maksymy prawne
stosowane są w praktyce, np. pacta sunt servanda –
umów należy dotrzymywać.
SPRAWDŹ, CZY PAMIĘTASZ!
1. Co może zrobić obywatel, gdy uzna, że zostały naruszone jego prawa
konstytucyjne?
2. W czym wyraża się zasada niezawisłości sędziów?
3. Dlaczego adwokata nazywa się obrońcą sądowym?

16. dēmokratía GRA W KARTY o demokracji 16
KONSTYTUCJA

17. KONSTYTUCJA
dēmokratía GRA W KARTY o demokracji 17
Prawa obywateli
 W hierarchii aktów prawnych konstytucja jest
najwyższym aktem normatywnym, który określa ustrój
polityczny i społeczny danego kraju, strukturę
organów władzy państwowej oraz prawa i obowiązki
obywateli.
 Każde państwo demokratyczne gwarantuje swoim
obywatelom pewien zakres praw i wolności.
 W przypadku wolności konstytucyjnych obowiązuje
zasada, że to, co nie jest zabronione, jest dozwolone.
 W zakres praw obywatelskich wchodzą prawa
i wolności osobiste, do których zalicza się także prawa
polityczne, a ponadto wyróżnia się bardzo ważne
wolności ekonomiczne, socjalne i kulturalne: prawo
własności, dziedziczenia, wolność twórczości i badań
naukowych, prawo do nauki oraz do korzystania
z dóbr kultury.
Obowiązki obywateli
 Obowiązki obywatelskie to ogół konstytucyjnie
ustanowionych nakazów obowiązujących wszystkich
obywateli danego kraju.
 Ważne jest, by wypełniać je ze świadomością, że służą
one tworzeniu dobra wspólnego. W ten sposób
poszanowanie i przestrzeganie prawa, płacenie
podatków, wierność ojczyźnie oraz obrona kraju
urastają do rangi cnót obywatelskich.
 Pojęcie to podlegało zmianom w zależności od epoki.
 Współcześnie, w okresie pokoju ideał walki oznacza
dbałość o dobro społeczne, a wierność ojczyźnie nie
wymaga ślepego posłuszeństwa wobec władzy,
przeciwko której można wystąpić, gdy jest zła i szkodzi
obywatelom. Taką postawą wykazali się na przykład
przeciwnicy reżimu komunistycznego.

18. KONSTYTUCJA
dēmokratía GRA W KARTY o demokracji 18
Równość
 Zasada równości znalazła unormowanie w art. 32
Konstytucji RP. Ma charakter uniwersalny, to znaczy
że dotyczy każdego.
 Zgodnie z tym przepisem wszyscy są równi wobec
prawa i nikt nie może być dyskryminowany w życiu
społecznym, politycznym czy gospodarczym i to
z jakiejkolwiek przyczyny. Wszyscy mają też prawo do
równego traktowania przez władze publiczne.
 Zasada równości pociąga za sobą zakaz dyskryminacji
lub wprowadzania specjalnych uprawnień ze względu
na płeć, urodzenie, rasę, narodowość, wykształcenie,
zawód i wyznanie. Już Voltaire dostrzegł, że praktyka
życia społecznego nie zawsze realizuje ideę równości:
„Wszyscy ludzie byliby sobie równi, gdyby nie mieli
potrzeb”.
Rozdział państwa od kościoła
 W Polsce, jak w większości krajów europejskich,
Konstytucja nie gwarantuje świeckości państwa, lecz
głosi w art. 25, że władze RP „zachowują
bezstronność w sprawach przekonań religijnych,
światopoglądowych i filozoficznych, zapewniając
swobodę ich wyrażania w życiu publicznym”.
 Umożliwia zatem obecność religii zarówno w wymiarze
życia prywatnego, jak i publicznego.
 Pluralizm światopoglądowy oznacza również, że,
w myśl art. 53 Konstytucji gwarantującego wolność
sumienia, takie same prawa mają wierzący i ateiści.
 Istotnymi zasadami w tej sferze, obok bezstronności
państwa, są niezależność i autonomia państwa
i Kościoła.
 Formą regulacji stosunków między Polską
a Kościołem katolickim jest umowa międzynarodowa
(Watykan jest państwem) zwana konkordatem. Status
innych Kościołów i związków wyznaniowych określają
ustawy.

19. KONSTYTUCJA
dēmokratía GRA W KARTY o demokracji 19
2 kwietnia 1997
 Konstytucja aktualnie obowiązująca w Polsce została
uchwalona przez Zgromadzenie Narodowe 2 kwietnia
1997 r.
 W maju społeczeństwo zaakceptowało i poparło taki
jej kształt w ogólnopolskim referendum.
 Prace nad nią rozpoczęły się 1993 r. i zakończyły 17
października 1997 r. podpisaniem najważniejszego
aktu prawnego przez prezydenta.
 Konstytucja określa ustrój polityczny Rzeczypospolitej
Polskiej jako republikański. Suwerenem jest mający
prawa i obowiązki naród, tzn. że od niego wywodzi się
władza, którą naród sprawuje przez wybranych
przedstawicieli. Obowiązuje trójpodział władzy
i pluralizm polityczny. Sądy są niezawisłe. Państwo
urzeczywistnia sprawiedliwość społeczną i działa
zgodnie z nadrzędną wartością jaką jest prawo.
 Zmiany konstytucji może dokonać Sejm większością
co najmniej 2/3 głosów oraz Senat bezwzględną
większością głosów w obecności co najmniej połowy
ustawowej liczby posłów i senatorów.
SPRAWDŹ, CZY PAMIĘTASZ!
1. Kto jest suwerenem w Polsce i co to oznacza?
2. Jak zdefiniować cnoty obywatelskie?
3. Czy Konstytucja gwarantuje państwu świeckość?

20. dēmokratía GRA W KARTY o demokracji 20
Wolności
OBYWATELSKIE

21. Wolności OBYWATELSKIE
dēmokratía GRA W KARTY o demokracji 21
Wolność słowa
 Konstytucja Rzeczpospolitej Polskiej określa
i gwarantuje prawa i wolności człowieka.
 Wśród nich wyróżnia się wolności i prawa osobiste:
prawo do życia, wolności i prywatności, a także
wolność sumienia, religii i wypowiedzi.
 Wolność słowa oznacza swobodę wyrażania własnego
zdania i poglądów, którą powinni uszanować inni.
 W systemie demokratycznym wolność wypowiedzi
należy do standardów, choć nigdy nie jest
nieograniczona. Przy wypowiadaniu krytycznych opinii
i sądów należy więc pamiętać o odpowiedzialności za
słowa, również karnej. W Polsce zabrania się
publicznego znieważania prezydenta i innych
konstytucyjnych organów RP. Przestępstwem jest też
pomówienie i zniesławienie.
 Wolność wypowiedzi gwarantuje zakaz cenzury
w środkach masowego przekazu, prasie i innych
mediach.
Wolność wyznania
 Art. 53 Konstytucji gwarantuje „Każdemu […] wolność
słowa i religii”. Obejmuje ona wolność wyznawania lub
przyjmowania religii według własnego wyboru oraz
uzewnętrzniania jej indywidualnie lub z innymi,
publicznie lub prywatnie przez uprawianie kultu,
modlitwę, uczestniczenie w obrzędach, praktykowanie
i nauczanie.
 Wolność religii obejmuje także posiadanie świątyń
i innych miejsc kultu w zależności od potrzeb ludzi
wierzących oraz prawo osób do korzystania z pomocy
religijnej tam, gdzie się znajdują.
 Art. 48 stanowi, że rodzice mają prawo do
wychowania dzieci zgodnie z własnymi prze-
konaniami. Wychowanie to powinno uwzględniać
stopień dojrzałości dziecka, a także wolność jego
sumienia i wyznania oraz jego przekonania.

22. Wolności OBYWATELSKIE
dēmokratía GRA W KARTY o demokracji 22
Prawo do życia
 W Konstytucji RP art. 38 „zapewnia każdemu
człowiekowi prawną ochronę życia”.
 Prawu temu przypisuje się pierwotność, tzn. że jest
prawem naturalnym, o którego słuszności bądź
niesłuszności nie może decydować prawodawca
i niezbywalność, co oznacza że nikomu nie można
powierzyć prawa decydowania o życiu drugiego
człowieka.
 Prawo do życia w Konstytucji znalazło się wśród
wolności i praw osobistych. Należy zatem do takich,
które stwarzają jednostce przestrzeń wolną od
ingerencji państwa, w ramach której może się ona
swobodnie realizować. Z jej punktu widzenia prawo to
stanowi wartość najwyższą, ponieważ życie utracone
nie może zostać w żaden sposób przywrócone.
 W obowiązujących konwencjach nie określa się jasno
początku i końca życia człowieka, stąd kwestiami
etycznymi szeroko dyskutowanymi są eutanazja
i aborcja.
Prawo wyborcze
 Do praw i wolności osobistych obywatela zalicza się
też prawa polityczne, do których należą wolność
zgromadzeń, zrzeszania się oraz prawa wyborcze.
 Art. 62 Konstytucji głosi, że „Obywatel polski ma
prawo udziału w referendum oraz prawo wybierania
Prezydenta Rzeczypospolitej, posłów, senatorów
i przedstawicieli do organów samorządu
terytorialnego, jeżeli najpóźniej w dniu głosowania
kończy 18 lat”.
 Prawa wyborcze dzieli się na czynne oznaczające
zdolność do wybierania i bierne, czyli zdolność do
bycia wybranym. Aby zostać posłem na sejm należy
mieć 21 lat, senatorem może zostać osoba mająca
ukończone 30 lat, a o urząd prezydenta RP można się
ubiegać, ukończywszy 35 rok życia.

23. Wolności OBYWATELSKIE
dēmokratía GRA W KARTY o demokracji 23
 Praw wyborczych nie posiadają osoby
ubezwłasnowolnione z powodu choroby psychicznej
czy niedorozwoju lub skazane prawomocnym
orzeczeniem sądu na pozbawienie praw publicznych
albo praw wyborczych.
Prawo do nauki
 Art. 70 Konstytucji mówi, że każdy ma prawo do
nauki, która do 18 roku życia jest obowiązkowa.
 Nauka w szkołach publicznych jest bezpłatna.
 Rodzice mają wolność wyboru dla swoich dzieci szkół
innych niż publiczne, a obywatele i instytucje mają
prawo do ich zakładania.
 Władze publiczne zapewniają obywatelom
powszechny i równy dostęp do wykształcenia, którego
dodatkowo strzeże Konwencja o Prawach Dziecka.
 Podstawowym aktem prawnym regulującym
kształcenie na poziomie podstawowym,
gimnazjalnym, zawodowym i średnim jest ustawa
o systemie oświaty.
 Jej preambuła stanowi, że nauczanie i wychowanie,
respektując chrześcijański system wartości, za
podstawę przyjmuje uniwersalne zasady etyki, zaś
szkoła winna zapewnić każdemu uczniowi warunki
niezbędne do jego rozwoju w oparciu o zasady
solidarności, demokracji, tolerancji, sprawiedliwości
i wolności.
SPRAWDŹ, CZY PAMIĘTASZ!
1. Czy wolność słowa ma ograniczenia?
2. Jakie prawo naturalne zapewnia obywatelom polskim Konstytucja?
3. Jakie uniwersalne zasady etyki obowiązują w oświacie?

24. dēmokratía GRA W KARTY o demokracji 24
Historia
DEMOKRACJI

25. Historia DEMOKRACJI
dēmokratía GRA W KARTY o demokracji 25
Demokracja ateńska
 Termin „demokracja” pochodzi od greckich słów:
„demos” (lud) i „kratos” (władza). Jest zatem formą
ustroju państwa, w którym obywatele sprawują
władzę w sposób bezpośredni lub poprzez wybranych
przedstawicieli.
 Ustrój demokratyczny wywodzi się ze starożytnej
Grecji, gdzie najpełniej wyraził się w Atenach między
VI i IV w. p. n. e.
 Wszyscy wolni dorośli mężczyźni mający obywatelstwo
polis posiadali prawo głosu bezpośredniego podczas
zwoływanego kilka razy w miesiącu Zgromadzenia
Ludowego. Stanowiło ono władzę ustawodawczą
i wybierało oraz kontrolowało władzę wykonawczą,
czyli Radę Pięciuset.
 Wielką zdobyczą demokracji ateńskiej był Trybunał
Ludowy dbający o ochronę praw politycznych. Sędziów
wybierano, jak i pozostałych urzędników, na roczną
kadencję spośród zgłaszających się obywateli.
 Ustrój Aten miał też swoich przeciwników.
Arystokracja wskazywała na niekompetencję niższych
warstw społecznych i naruszanie tradycyjnych zasad
życia oraz moralności. Lud nazywano pogardliwie
motłochem („ochlos”). Herodot napisał: „Od tłumu
bezużytecznego nie masz nic mniej mądrego ani
bardziej butnego”.
Republika rzymska
 W starożytnym Rzymie (od 509 do 27 r. p. n. e.) istniał
ustrój republikański, w którym władza była podzielona
między lud, Senat i urzędników. Faktycznie jednak
sprawowała ją arystokracja, ponieważ członkowie
starych rodów patrycjuszowskich wchodzili w skład
Senatu i obejmowali główne urzędy („magistratus”).
 Pełnienie funkcji państwowych nie wiązało się
z korzyściami finansowymi. Pośród urzędników ważną

26. Historia DEMOKRACJI
dēmokratía GRA W KARTY o demokracji 26
rolę spełniał trybun ludowy – starożytny rzecznik praw
obywatelskich.
 Najwyższą władzę ustawodawczą i sądowniczą
stanowił mimo wszystko lud, który podczas
zgromadzeń mógł przyjmować lub odrzucać projekty
senatorów i urzędników.
 Mimo iż republika rzymska nigdy nie była w pełni
demokratyczna, przeszła do historii jako państwo,
w którym wszyscy obywatele mieli na celu dobro
publiczne i działali w granicach ustanowionego prawa.
Świadczy o tym ówczesna sentencja: „Republika jest
mi droższa od mojego życia” („Res publica mihi carior
est quam vita mea”).
Rzeczpospolita
 „Rzeczpospolita” to staropolskie określenie państwa
o ustroju republikańskim. Nazwa pochodzi od
łacińskiego „res publica”.
 Mianem tym określa się system państwowy panujący
w Polsce od drugiej połowy XV w.
 Rzeczpospolita szlachecka charakteryzowała się
dominacją w życiu politycznym, gospodarczym
i kulturalnym tylko jednego stanu społecznego.
Mieszczaństwo odgrywało rolę drugorzędną, a chłopi
służebną.
 Przywileje szlacheckie zebrane zostały w tzw.
artykułach henrykowskich z 1573 r. Pozycja króla
uległa ograniczeniu – władca wybierany był w drodze
wolnej elekcji.
 W historii Polski wyróżnia się trzy okresy nazwane rzeczpospolitymi:
 I Rzeczpospolita trwa od XV w. do ostatniego rozbioru w 1795 r.;
 II Rzeczpospolita to okres od odzyskania niepodległości w 1918 r.
do roku 1945, kiedy społeczność międzynarodowa odmówiła uznania
rządowi RP na uchodźstwie;
 III Rzeczpospolita jest użytym w Konstytucji RP z 1997 r.
określeniem Polski po przemianach ustrojowych z 1989 r. i aktualnym
do dziś.

27. Historia DEMOKRACJI
dēmokratía GRA W KARTY o demokracji 27
Deklaracja Praw Człowieka i Obywatela
 Dokument rewolucji francuskiej z 26.08.1789 r.
znoszący we Francji ustrój feudalny i wprowadzający
republikański.
 Suwerenem stał się naród, z którego woli
i przyzwolenia pochodziła wszelka władza. Podzielono
ją na ustawodawczą, wykonawczą i sądowniczą.
 Deklaracja gwarantowała nienaruszalność praw
i wolności obywatelskich, między innymi nietykalności
osobistej, wolności słowa i wyznania, prawa własności
i równości wobec sądów.
 Jednak dokument zrównywał w prawach tylko mężczyzn, więc
w 1791 r. Olimpia de Gouges opublikowała „Deklarację Praw Kobiety
i Obywatelki”, w której napisała: „Skoro kobieta może zgodnie
z prawem zawisnąć na szubienicy, winna również mieć prawo stanąć
na mównicy".
Powszechna Deklaracja Praw Człowieka
 Dokument uchwalony przez Zgromadzenie Ogólne
Organizacji Narodów Zjednoczonych (ONZ) rezolucją
217/III A w dniu 10 grudnia 1948 r. w Paryżu.
 Zawiera zbiór praw przynależnych każdemu
człowiekowi i zasad ich stosowania.
 Państwa członkowskie przyjęły ją bez głosów
sprzeciwu, przy 8 głosach wstrzymujących się: RPA,
w której panował system segregacji rasowej, Arabii
Saudyjskiej nieuznającej równości kobiet i mężczyzn
oraz krajów komunistycznych. Jemen i Honduras
w ogóle nie przystąpiły do głosowania.
 Na podstawie Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka, która sama nie
tworzyła nowego prawa, uchwalono Międzynarodowe Pakty Praw
Człowieka. Były one uboższe o dwa punkty: prawo do własności i azylu.
 Pakty przedstawiły ideał wolności istoty ludzkiej „wyzwolonej od lęku
i niedostatku” możliwy do osiągnięcia, jeśli zapewni się każdemu
warunki korzystania z pełni praw obywatelskich, politycznych,
gospodarczych, społecznych i kulturalnych.
SPRAWDŹ, CZY PAMIĘTASZ! – str. 32

28. dēmokratía GRA W KARTY o demokracji 28
Zagrożenia
DEMOKRACJI

29. Zagrożenia DEMOKRACJI
dēmokratía GRA W KARTY o demokracji 29
Nietolerancja
 Termin pochodzi od łacińskiegoczasownika „tolerare”,
czyli „wytrzymywać, znosić”, zatem nietolerancja to
brak wyrozumiałości dla cudzych poglądów i niezgoda
na odmienne upodobania innych osób.
 Zjawisko prowadzi do ograniczania praw i wolności
człowieka. Dotyczy np. wyznawanej wiary, poglądów
politycznych, preferencji seksualnych czy modelu
życia.
 Nieufność lub nienawiść do osób o orientacji
seksualnej odmiennej od heteroseksualnej nazywa
się homofobią.
 Negatywne stereotypy dotyczące kobiet znajdują
w życiu społecznym wyraz w postawach seksisto-
wskich i oznaczają przekonanie o wyższości mężczyzn
wobec kobiet, co prowadzi do dyskryminacji.
Dyskryminacja
 Dyskryminacja bezpośrednia jest postawą będącą
konsekwencją nietolerancji i oznacza nieprzychylne, w
rezultacie jakiejś odmienności, traktowanie danej
osoby w porównaniu do innej będącej w takiej samej
lub podobnej sytuacji.
 Dyskryminacja pośrednia pojawia się w życiu
społecznym wówczas, gdy pozornie neutralne kryteria
i zasady wykluczają jednak jakąś grupę ludzi.
 Szczególnymi przejawami dyskryminacji są rasizm
i nacjonalizm (czy wręcz szowinizm).
 Rasiści głoszą tezę o nierówności ludzi, którą
wywodzą z przekonania, iż różnice zewnętrzne między
przedstawicielami różnych ras lub grup etnicznych
mają swoje konsekwencje w różnicach
intelektualnych oraz osobowościowych. Rasizm nie
ma oparcia w badaniach naukowych i został
potępiony przez UNESCO i ONZ.
 Nacjonalizm jako ideologia uznająca własny naród za
wartość nadrzędną może służyć dobrym i złym celom.

30. Zagrożenia DEMOKRACJI
dēmokratía GRA W KARTY o demokracji 30
Oprócz tego że jest w stanie wspomagać dążenia
niepodległościowe, może też propagować poczucie
wyższości narodowej, a w konsekwencji uspra-
wiedliwiać i prowokować agresję wobec innych nacji
oraz ksenofobię, czyli lęk i wrogość wobec obcych.
 Skrajną postacią nacjonalizmu jest szowinizm –
bezkrytyczny stosunek do swojego narodu objawiający
się jego idealizacją i nieuzasadnioną pogardą wobec
mniejszości etnicznych czy innych narodów. Pojęcie
ma też szersze znaczenie i definiuje bezkrytyczne
przywiązanie do jakiejś grupy, przywódcy lub płci
połączone z niedocenianiem i dyskryminacją innych.
Ideologie i postawy tego rodzaju prowadzą do
konfliktów i wyzysku.
Cenzura
 Cenzura jest przeważnie instytucjonalną formą
ograniczania przez władzę wolności wypowiedzi.
 Już w republice rzymskiej istniał urzędnik nadzorujący
moralność obywateli i dokonujący spisu ludności oraz
szacujący jej majątki.
 Kontrolowanie informacji przekazywanych przez
media i inne formy komunikowania się społe-
czeństwa, np. film, teatr i książkę, szczególnie
charakteryzuje rządy autorytarne i totalitarne.
 Pewna forma cenzury występuje również w państwach
demokratycznych i pojawia się tam, gdzie chodzi
o interesy grup, np. partii, które dysponują formami
nacisku lub gdy w grę wchodzą kwestie moralne, co
pozwala wprowadzać w kinach ograniczenia wieku
widzów dla części filmów.
 Ciekawym zjawiskiem jest autocenzura, którą stosują
twórcy wobec własnej aktywności artystycznej.
Przyczyną jest nieuświadomiona lub świadoma chęć
dostosowania się do panujących wymogów
politycznych czy etycznych, a także niekiedy potrzeba
akceptacji lub uniknięcia krytyki.

31. Zagrożenia DEMOKRACJI
dēmokratía GRA W KARTY o demokracji 31
Korupcja
 Korupcja należy do patologii społecznych i jest
przejawem naruszania praw jednostki. Łamie zasadę
równego dostępu obywateli do instytucji publicznych
i blokuje realizację jego praw i wolności.
 Korupcja przejawia się na wiele sposobów, a dotyczy
szczególnie funkcjonariuszy publicznych wykorzystu-
jących swoją pozycję, by osiągnąć korzyści materialne
w zamian za niezgodne z prawem świadczenia.
 Do zjawisk korupcyjnych należy przekupstwo
(łapownictwo), płatna protekcja czy nepotyzm, czyli
faworyzowanie krewnych i znajomych podczas
przydzielania stanowisk. Zatem wszystkie te
zachowania sprzeciwiają się zasadzie sprawiedliwości
społecznej rozumianej jako równość szans.
 Funkcjonariuszami publicznymi są wszyscy urzędnicy
państwowi: prezydent, poseł, sędzia, osoba zajmująca
kierownicze stanowisko w instytucji państwowej czy
lekarz w przychodni rodzinnej.
 Korupcja podlega karze zgodnie z Kodeksem karnym
i należy do najgroźniejszych patologii władzy.
Bezrobocie
 Bezrobotnym jest ten, kto nie jest nigdzie zatrudniony
i sam nie prowadzi działalności zarobkowej, mimo iż
deklaruje chęć podjęcia pracy.
 Rozmiar bezrobocia zależy od czynników
wewnętrznych, np. systemu gospodarczego
i aktualnej polityki, ale i zewnętrznych – recesji
(kryzysu) w krajach, które są partnerami gospo-
darczym Polski.
 Rynek pracy we współczesnym świecie, pod wpływem
rozwoju nowych technologii, preferuje wysoko
wykwalifikowanych specjalistów kosztem robotników
niemających wykształcenia. Zatem edukacja jest
ważnym czynnikiem przeciwdziałającym bezrobociu.

32. Zagrożenia DEMOKRACJI
dēmokratía GRA W KARTY o demokracji 32
 Ważne społecznie są skutki bezrobocia. Jeśli wynosi
ono powyżej 5%, wpływa znacząco na PKB (Produkt
Krajowy Brutto) i oznacza marnotrawienie możliwości
potencjału gospodarczego, a w każdym przypadku
oznacza indywidualne cierpienie i problemy rodzinne
osoby pozbawionej możliwości pracy.
 Istnieją również pozytywne skutki bezrobocia, np.
wzrost konkurencyjności na rynku pracy, jednak
ważnym zadaniem państwa jest przeciwdziałanie
temu zjawisku w życiu społecznym.
Historia DEMOKRACJI
SPRAWDŹ, CZY PAMIĘTASZ!
1. Gdzie lud miał większe kompetencje: w Atenach czy w Rzymie?
2. Co oznacza termin „Rzeczpospolita”?
3. Jaki dokument wprowadził trójpodział władzy?
Zagrożenia DEMOKRACJI
SPRAWDŹ, CZY PAMIĘTASZ!
1. Przejawami jakiego ogólnego zjawiska są rasizm i nacjonalizm?
2. Jakie formy rządów szczególnie ograniczają wolność wypowiedzi?
3. Dlaczego bezrobocie jest zjawiskiem niepożądanym społecznie?