1. Katarzyna Wachowska
Zanik tradycyjnych form architektonicznych na przykładzie miasta Szanghaj
Niniejszy artykuł jest próbą przedstawienia tradycyjnej formy architektonicznej jaką dla
Szanghaju są budynki Shikumen. W artykule scharakteryzowano ten rodzaj zabudowy,
przedstawiono bieżącą sytuację Shikumen w Szanghaju oraz przedstawiono zastosowane w
mieście sposoby ochrony i promocji. Celem artykułu ma być przybliżenie nieopisanej jeszcze w
języku polskim najważniejszej dla Szanghaju, zanikającej formy architektonicznej.
Do zapisu ideograficznego użyto obowiązujących w Chińskiej Republice Ludowej
znaków uproszczonych, natomiast do zapisu fonetycznego autorka użyła systemu transkrypcji
pinyin, z wyjątkiem nazw powszechnie przyjętych w języku polskim, jak na przykład Szanghaj.
Zapis fonetyczny znaków pisany jest kursywą w okrągłych nawiasach z tonami. Poza opisanymi
wyjątkami, zdjęcia zamieszczone w artykule zostały wykonane przez autorkę artykułu w lipcu
2010 roku.
Charakterystyka zabudowy
Od drugiej połowy XIX wieku nastąpił gwałtowny rozwój Shanghaju. Miasto rozrastało
się głównie w kierunku zachodnim. Wzrost zajmowanej powierzchni był
spowodowany dynamicznym przyrostem populacji.
W wyniku gruntownych przemian w strukturze miasta zapoczątkowanych poprzez
utworzenie eksterytorialnych koncesji 1 , pogłębionych poprzez napływ zachodnich
przedsiębiorców i chińskich emigrantów z południowych Chin, powstał nowy, mający
rozwiązać problem gwałtownie zwiększającej się liczby ludności typ zabudowy –
Shikumen (shíkùmén,石库门).
Shikumen to nazwa zabudowy charakterystycznej dla Szanghaju, powstającej od drugiej
połowy XIX w. do końca pierwszej połowy XX wieku. Nazwa Shikumen oznacza
dosłownie „kamienne obramowanie drzwi” - elementu charakterystycznego dla tego
typu budynków. Początkowo zabudowa wznoszona była z drewna, natomiast murowane
Shikumen zaczęły powstawać po ustanowieniu zakazu budowy domów drewnianych,
który obowiązywał od 1870 roku.
Istnieją dwa możliwe źródła pochodzenia nazwy Shikumen. Pierwsze związane ze
słowem gu (gū, 箍 ), które w dialekcie szanghajskim oznacza obramowanie;
1
Tereny przyznane Wielkiej Brytanii, Francji i Stanom Zjednoczonym w wyniku traktatów pokojowych
podpisanych po wojnach opiumowych
1

2. obramowywać, owijać. Shikumen powinny być zatem nazywane „Shigumen”, jednak
przez zbieżność wymowy, nazwa zapisywana była błędnie z użyciem znaku ku (kù, 库),
a z biegiem czasu utrwalił się właśnie błędny zapis2. W przypadku pierwszych, bardzo
skromnych, drewnianych Shikumen, nazwa miała prawdopodobnie dodatkowo
podkreślać solidność wykonania domu3.
Rys. 2 Bramy wejściowa do Shikumen, z lewej Puqingli, ulica Madang, alejka 306
nr 23 (普庆里，马当路 306 弄 23 号), z prawej Jishanli, ulica Shanyin, alejka 310
nr 30 (积善里， 山阴路 310 弄 30 号)
Do najbardziej charakterystycznych cech tego typu zabudowy należy ciężka, czarna
brama otoczona ozdobnym portalem. Shikumen budowane były rzędami, sąsiadujące ze
sobą budynki współdzieliły ściany boczne, dzięki czemu zajmowały mniejszą
powierzchnię (ceny gruntu w zachodnich koncesjach były bardzo wysokie). Alejki, w
których budowane były Shikumen nazywa się longtang (lòngtáng, 弄堂). Cała dzielnica
to natomiast lilong (lǐlòng, 里弄) – oznacza to dosłownie sąsiedztwo.
W latach dwudziestych w Szanghaju Shikumen starszego i nowszego typu
zamieszkiwane były przez 88% ludności miasta 4 . Inne źródła mówią, że dzielnice
Shikumen stanowiły powyżej 60% budynków mieszkalnych5.
2
Feng, 2009: 16
3
Ibid
4
Feng, 2009: 12
5
http://tourschina.com/travel-shanghai/shikumen-buildings.htm [10.03.2011]
2

3. Graficzne przedstawienie położenia starych i nowych zabudowań Shikumen pokazuje
poniższy szkic:
Rys. 3 Umiejscowienie starych i nowych Shikumen w obrębie centrum Szanghaju6
Shikumen starego typu oznaczono symbolem: „ º ”, Shikumen nowego typu
oznaczono symbolem „ • ”
Według danych statystycznych z 1999 roku, teren zajmowany przez budynki typu lilong
stanowił w tym okresie 16,5% powierzchni administracyjnej miasta, zajmując obszar
2881 kilometrów kwadratowych7.
Pod względem architektonicznym, Shikumen czerpią zarówno ze stylu budownictwa
mieszkalnego Zachodu (szczególnie angielskiej zabudowy szeregowej) jak i tradycyjnej
rezydencji mieszkalnej Sanheyuan (sānhéyuàn, 三 合 院 ), charakterystycznej dla
południowych Chin8.
6
Zbiory muzealne The Shikumen Open House Museum
7
Zhang 2006: 407
8
Feng, 2009: 17
3

4. Rys. 4 Przykłady wpływów architektonicznych na architekturę Shikumen; od lewej
wejście do tradycyjnej południowo-chińskiej rezydencji Sanheyuan oraz angielskie
domy szeregowe9.
Główna alejka w lilong przebiegała południkowo, podczas gdy boczne usytuowane były
na linii wschód-zachód. Główne wejście do budynków, prowadzące przez bramę
skierowane było na południe – „dobre wpływy idą z południa, złe zaś z północy”10 .
Taki układ ma jeszcze wytłumaczenie pragmatyczne – budynki skierowane drzwiami i
oknami na południe są lepiej dogrzewane przez promienie słoneczne11.
Rys. 5 Typowe układy dzielnicy lilong12
W typowym układzie dzielnicy domów lilong, od zewnętrznej strony występuje
przestrzeń handlowo-usługowa (obszar nr 5), główne wejście (nr 1) umiejscowione jest
od południa. Alejki w dzielnicy lilong (nr 2 aleja główna, nr 3 alejki poboczne) biegną
południkowo i równoleżnikowo, krzyżując się pod kątem prostym. Alejka główna
prowadzi od bramy do wnętrza, oprócz funkcji komunikacyjnych stanowi miejsce
spotkań mieszkańców i zabaw dzieci, natomiast poboczne, doprowadzające do domów
alejki, w większości ślepe, traktuje się prawie jak przestrzeń domową. Numerem 4
oznaczony jest na rysunku teren zajmowany przez zabudowę mieszkalną. W jednym
rzędzie występuje minimum pięć domów. Dzielnica często otoczona jest sklepami
skierowanymi na zewnątrz, do wnętrza dzielnicy można było się dostać jedynie przez
kilka bram.
9
Zbiory muzealne The Shikumen Open House Museum w Szanghaju
10
Künstler, 1991: 72
11
Ibid
12
Sheng, 1987: 25, dostępne także: http://www.mcgill.ca/files/mchg/li-fig23a.jpg
4

5. Odgrodzenie murem od alejki oraz zwyczaj malowania bram na kolor czarny
powodowało, że wszystkie budynki w rzędzie tworzącym longtang wydawały się
podobne. Zwieńczeniem bramy był rzeźbiony łuk. Nad bramą zamożniejszych domów
wykuwano zwykle chińską sentencję lub ozdobne elementy neobarokowe13.
Rys. 1 Płaskorzeźba barokowa nad wejściem do budynku, Xintiandi (新天地);
Zdobienia nad bramą wejściową, Jishanli, ul. Shanyin alejka 310 (积善里， 山阴
路 310 弄)
14
Shikumen starego typu powstały w latach sześćdziesiątych XIX wieku .
W najwcześniejszym okresie były to budynki drewniane, następnie drewniano-
murowane. Wyraźnie widoczne południowochińskie wpływy architektoniczne
wyrażone są nie tylko poprzez odgrodzenie murem i występowanie dziedzińca, widać je
również w zastosowanych do budowy tradycyjnych materiałach, i rozplanowaniu
wnętrza domu15.
Powstające w początkowym okresie budynki były domami o dużej liczbie pomieszczeń,
przeważnie składały się z pięciu lub sześciu izb na każdej z kondygnacji. Duże, bogate
rodziny często nabywały tego rodzaju rezydencje mieszkalne16.
W tym okresie, oprócz rezydencji, powstawało bardzo dużo prostych zabudowań
przeznaczonych dla imigrantów i biedniejszej ludności. W latach sześćdziesiątych XIX
wieku całkowita liczba drewnianych Shikumen wyniosła ponad 870017, ich budowa była
bardzo opłacalną formą inwestycji dla zagranicznych i miejscowych przedsiębiorców.
13
Zbiory muzealne The Shikumen Open House Museum
14
Feng, 2009: 20
15
Zhang (et al.)2002: 38
16
Feng, 2009: 21
17
Ibidem, 20
5

6. W poszukiwaniu dodatkowego zarobku, zaczęto zmniejszać rozmiar tylnych
dziedzińców, zadaszać dziedzińce, zabudowywać tarasy, dzielić pokoje oraz
nadbudowywać piętra nad pokojami skrzydłowymi i kuchnią (tingzijian, 亭 子 间 ,
tíngzijiān). Zdarzało się, że w budynku, w którym początkowo mieszkała jedna rodzina,
liczba mieszkańców zwiększała się cztero lub pięciokrotnie. Znacznie spadła wtedy
jakość życia w Shikumen, ponieważ obudowa pięter i podział pokoi prowadziły do
pogorszenia systemu wentylacji i powstania ciemnych pokoi, nie mających dostępu do
naturalnego światła.
W latach dwudziestych XX wieku, ze względu na zwiększające się rozwarstwienie
społeczne, zaczęto budować nowy rodzaj lepiej dostosowanych do potrzeb
18
mieszkańców Shikumen . Charakterystyczne dla tego okresu było również
zmniejszanie się wielkości rodzin19. W Shikumen nowego typu inaczej rozplanowywano
rozmieszczenie pomieszczeń, zaczęły dominować budynki trzy kondygnacyjne, często
z oprowadzoną kanalizacją i dopływem gazu 20 . Zachowano podstawowe cechy
charakterystyczne dla zabudowy, rezygnując z pomniejszych elementów, na przykład
wysuniętych naroży dachów – tak zwanych „końskich głów”( m ǎ t ó u , 马 头 ) 21 .
Porównując z Shikumen starego typu, główne różnice polegały na znacznym
zmniejszeniu powierzchni gruntu zajmowanej przez budynek (nawet o 75%),
udogodnieniach, lepszym, bardziej przemyślanym rozplanowaniu powierzchni
zabudowy oraz wykorzystaniu pochodzących spoza Chin materiałów i technik
budowlanych22.
W pierwszej połowie XX wieku oprócz Shikumen w Szanghaju powstawały różnorodne
wille z ogrodami, zamieszkiwane przez najbogatszą ludność w mieście oraz
wielorodzinne bloki mieszkaniowe, pozbawione większości cech charakterystycznych
dla opisywanej w pracy tradycyjnej szanghajskiej zabudowy23.
Ostatecznie, rozwój zabudowy składającej się z dwu-, lub trzykondygnacyjnych
tradycyjnych domów w alejkach został zahamowany na początku lat 40 XX wieku. W
końcu 1941 roku Szanghaj znajdował się pod panowaniem japońskim, nastąpiła
18
Feng, 2009: 24
19
Zhang (et al.)2002: 58
20
Feng, 2009: 25
21
Zhang 2006: 406
22
Zhang (et al.)2002: 61
23
Te formy zabudowy nie będą omawiane
6

7. stagnacja w przemyśle budowlanym. W tym okresie powstało bardzo niewiele nowych
budynków mieszkalnych. Po 1949 roku tradycyjna zabudowa została uznana za mało
efektywną, przestarzałą i zarzucono jej kontynuowanie24.
Shikumen, w zależności od czasu wybudowania, warunków i wyposażenia dzieliły się
na kilka rodzajów. Wśród starszych dominują li (lǐ, 里) oraz long (lòng, 弄), wśród
nowszych występują głównie cun (cūn, 村) i fang (fāng, 坊)25.
Bieżąca sytuacja
Sytuacja lilong pozostawała praktycznie niezmieniona w latach 1949-1978 26 . Często
były one przeludnione i rzadko remontowane. W 1978 roku, Deng Xiaoping ogłaszając
reformy ekonomiczne, wyznaczył dla Szanghaju nowy kierunek rozwoju. Miasto
pełniące znaczącą rolę w chińskim przemyśle miało stać się międzynarodową
metropolią, tak zwaną „głową smoka”27.
Od początku lat osiemdziesiątych do miasta napływała duża liczba imigrantów, w
większości wprowadzali się do domów w alejach. W tym samym okresie, w miejskim
krajobrazie zaczęły zachodzić zmiany urbanizacyjne na coraz większą skalę. Zmiany te
nie dotyczyły jednak Shikumen, w których przeprowadzano jedynie drobne remonty28.
Mimo zwiększającej się ilości mieszkań, przeprowadzona w 1987 roku ankieta wśród
mieszkańców lilong wykazała, że 68,3% osób nie chciałoby zmienić miejsca
zamieszkania, mimo oferowanej większej powierzchni mieszkalnej i nowoczesnego
wyposażenia. Za główną zaletę mieszkania w Shikumen uważano położenie w centrum
miasta29.Osobom, których domy zostały wyburzone oferowano warunki mieszkaniowe
zaprezentowane w tabeli 1:
Powierzchnia na osobę Przesiedlenie do miejsca Przesiedlenie na obrzeża
zburzonego miejsca niedaleko poprzedniego miasta (m2/os)
zamieszkania (m2/os) miejsca zamieszkania (m2/os)
Poniżej 4 Zachowanie poprzedniej 4
powierzchni
24
Qian 1996 [brak strony], dostępne również http://www.mcgill.ca/mchg/student/lilong/
25
Feng, 2009: 27
26
Hammond, 2006: 10
27
Wu, 2000:1359-1377, za Wan-Lin Tsai 2008:14
W późniejszym czasie, na początku lat dziewięddziesiątych rozwinięto to określenie – celem Szanghaju
jest stad się centrum finansowym, centrum handlu i centrum ekonomicznym.
28
Lim Poh Im, 2004: 5
29
Morris 1994, za: Hammond, 2006: 16
7

8. 4-7 4-5 5-6
7-10 5-6 6-7
10-13 6-7 7-8
13-16 7-8 8-9
16-19 8-9 9-10
19-22 9-10 10-11
22-25 10-11 11-12
25-30 11-12 12
Powyżej 30 12 12
Tabela 1 Standardy wymiany mieszkań dla osób, których budynki zostały
wyburzone (1991 rok)30
Zaprezentowane w tabeli dane wskazują warunki oferowane osobom przesiedlonym –
mieszkania te miały znacznie mniejszą powierzchnię. Mieszkańcom pozostawiono
prawo wyboru miejsca zamieszkania – w pobliżu zburzonej dzielnicy lilong lub na
obrzeżach miasta. Przyznawana powierzchnia na osobę jest większa w przypadku
mieszkania położonego na peryferiach, co obrazuje jak władze chciały wpłynąć na
decyzje mieszkańców. Odzyskane w ten sposób grunty w centrum miasta mogły zostać
zagospodarowane w inny, bardziej dochodowy dla miasta sposób - na przykład poprzez
przeznaczenie ich pod działalność komercyjną 31 . Proces wyburzeń starych dzielnic
trwał przez całe lata osiemdziesiąte. W latach dziewięćdziesiątych dążono do
zmniejszenia nierównowagi pomiędzy wyburzeniami a ochroną charakterystycznej dla
Szanghaju zabudowy32.
Z drugiej strony, w 1993 roku, w Szanghaju przeprowadzono reformę otwierającą rynek
33
nieruchomości na zagranicznych inwestorów , co było jednym z powodów
przyspieszających zmian w urbanistycznym krajobrazie miasta. Dwa lata później,
w 1995 roku, wprowadzono przepisy delegujące uprawnienia urbanistyczne ze szczebla
centralnego na szczebel regionalny. Prawo to dało władzom lokalnym realny wpływ na
kształt zmian zachodzących w mieście 34 . Konkurencja w przyciąganiu inwestorów
sięgała nawet szczebla dzielnic, co powodowało stale rosnące zagrożenie dla
35
atrakcyjnie położonych starych alejek w Szanghaju . Jeszcze w latach
30
China:urban land management in an emerging market economy, World Bank, World Bank Publications,
1993 s: 207 także: Shanghai City Housing Demolishing and Relocation Administration Detailed
Implementation Regulation, 19.07.1991
31
Wong [bez daty]:3
32
Ibid
33
Wu 2000: 1359-1377, za: Wan-Lin Tsai 2008:14
34
Wan-Lin Tsai 2008, s. 25-26
35
Ibid 26
8

9. osiemdziesiątych najczęściej stosowana była metoda zhengtao gaizao (zhěngtào gǎizào,
整套改造), czyli wyburzenia całych dzielnic, natomiast w latach dziewięćdziesiątych
starano się chronić zabytkową zabudowę. Mimo tych założeń, ilość relokacji wzrosła o
34% w porównaniu do połowy lat osiemdziesiątych36.
Statystyki pokazują, iż w latach dziewięćdziesiątych odnowiono 3,65 mln metrów
kwadratowych powierzchni mieszkaniowej, poprawiając warunki życia 640 tys.
mieszkańców. W tym samym czasie wyburzono 27,87 mln metrów kwadratowych
powierzchni mieszkaniowej oraz relokowano 1,8 mln osób37. Z innych danych wynika,
że latach 1995-2003 wyburzono 31 mln metrów kwadratowych (odpowiadało to
704423 budynkom mieszkalnym) a około 2 milionów mieszkańców zostało
przesiedlonych38.
Dysproporcja pomiędzy ilością domów odnawianych i chronionych a obiektami
wyburzonymi spowodowana była założeniami polityki miasta. Zdecydowano, że
wyburzenia są konieczne, aby spełnić cel, którym było zwiększenie statystycznej
powierzchni mieszkalna na osobę, mimo stale i szybko przyrastającej liczby
mieszkańców. Dane uzyskane z Szanghajskiego Biura Statystycznego są dowodem na
to, że cel ten został zrealizowany (patrz tabela 2 ):
Rok Powierzchnia Gęstośd populacji
mieszkaniowa per (os/km2)
capita (w m2 )
1978 4.5 1 785
1990 6.6 2 104
2000 11.8 2 536
2008 16.9 2 978
Tabela 2 Porównanie średniej powierzchni mieszkaniowej oraz gęstości populacji
w latach 1978-200839
36
Lim Poh Im 2004: 5
37
ibid
38
Chen, Sun 2007: 5
39
Lim Poh Im 2004: 6; http://www.stats-sh.gov.cn/2003shtj/tjnj/nje07.htm?d1=2007tjnje/e1702.htm,
http://www.stats-sh.gov.cn/2003shtj/tjnj/nje09.htm?d1=2009tjnje/E0304.htm [10.04.2011]
9

10. Aby zwiększyć statystyczną powierzchnię mieszkaniową, przy zwiększającej się liczbie
ludności, w Szanghaju przyjęto politykę efektywnego wykorzystania przestrzeni
poprzez budowę budynków wielokondygnacyjnych. Tereny po wyburzonych
dzielnicach dwu lub trzykondygnacyjnych domów zostają zwykle na przeznaczone pod
inwestycje w budynki wielopiętrowe, co powoduje, że można wielokrotnie zwiększyć
zagęszczenie ludności na danym terenie. W Szanghaju średnia gęstość zaludnienia
wynosi 2158 os/km2 , natomiast największe skupienie ludności występuje w
dzielnicach Huangpu (Huángpǔ, 黃浦), Jing’an (Jìng'ān, 静安)oraz Luwan (Lúwān, 卢
湾 ), wynosząc odpowiednio 48 501 os/km2 , 40 630 os/km2 oraz 38 969 osób na
kilometr kwadratowy40.
W 1999 roku rada miejska uchwaliła nową strategię urbanistyczną mającą na celu
osiągnięcie równowagi pomiędzy „wyburzeniami, polepszaniem warunków i ochroną
budynków” (chāi, g ǎi, liú; 拆、改、留 ). Od tego czasu więcej uwagi poświęcono
41
ochronie zabytkowych zabudowań . Konsekwentnie, budynkom o znaczeniu
historycznym przypisano rangi (budynek o znaczeniu krajowym, budynek o znaczeniu
dla miasta, budynek o znaczeniu dla dzielnicy) i przepisy o ich ochronie uchwalone
przez Miejski Kongres Ludowy Szanghaju42 weszły w życie z początkiem 2003 roku43.
W Szanghaju wydzielono 19 miejsc o znaczeniu narodowym, 113 miejsc o znaczeniu
dla miasta. Chronione budynki zajmują 4 mln m2, obejmując 632 miejsca i ponad dwa
tysiące budynków. Rejestr miejsc chronionych zawiera 144 różnych ulic i alejek44.
Dodatkowo, w maju 2001 roku uchwalono długoterminowy plan urbanistycznego
rozwoju miasta (Shanghai City Master Plan 1999-2020) 45 . W wyznaczonym okresie
Szanghaj ma stać się centrum światowego handlu, finansów i logistyki 46. Zakłada się, że
część mieszkańców zamieszka w obrębie miast-satelit, a aglomeracja szanghajska
przeistoczy się w megalopolis delty rzeki Changjiang 47 . Plany dotyczące ścisłego
centrum zakładają zwiększenie ilości terenów zielonych i przestrzeni otwartych,
40
http://www.stats-sh.gov.cn/2003shtj/tjnj/nje07.htm?d1=2007tjnje/e0302.htm [10.04.2011]
41
Lim Poh Im, 2004: 7
42
ang. Shanghai Municipal People’s Congress, chin. 上海市人大常委会
43
Ibid
44
http://www.shgtj.gov.cn/gtjdoc/english/historic/201001/t20100121_357153.html [10.04.2011]
45
Pan 2000: 12-14
46
ibid
47
Ibidem 11-12
10

11. zmniejszając gęstość i wprowadzając ograniczenia wysokości zabudowy 48 . Jednym
z ważnych założeń dotyczących gospodarowania ścisłym centrum jest uwzględnienie
tradycyjnej zabudowy Shikumen jako ważnego elementu związanego z wartościami
49
historyczno-kulturowymi . Shikumen uwzględnione są w wizualizacji
zrewitalizowanego centrum miasta (patrz rys.7):
Rys. 7 wizualizacja zrewitalizowanego centrum Szanghaju, po wprowadzeniu
założeń planu rozwoju na lata 1999-202050
Dane z 2005 roku, wskazują, że znajdujące się na terenie miasta budynki mieszkalne
o wartości historycznej i kulturowej zajmują powierzchnię równą 12 mln m2 .
Powierzchniowo największą część stanowią dzielnice lilong starego typu, zajmując 6,17
mln m2 . Shikumen znajdujące się w dzielnicach alejek nowego typu zajmują 3,35 mln
m2 . W grupie zachowanych budynków mieszkalnych znajdują się również budynki
nowsze - rezydencje z ogrodem (huāyuán zhùzhái, 花园 住宅 ), (ich powierzchnia
wynosi 1,47 mln m2 ) jak i budynki przypominające bloki mieszkalne (gōngyùlèide,公
寓类的), które wypierały Shikumen ze względu na możliwość zasiedlenia przez większą
ilość mieszkańców (powierzchnia 1,79 mln m2 )51.
48
Ibid
49
Lim Poh Im, 2004: 7
50
http://www.except.nl/design/shanghaiurbanplan/index.html [10.04.2011]
51
http://www.shgtj.gov.cn/gtzyzw/ldft/200812/t20081225_175089.htm [10.04.2011]
11

12. Znalezienie dokładnych danych dotyczących ilości niewyburzonych i objętych ochroną
budynków jest bardzo trudne. Być może władze nie prowadzą tak dokładnych statystyk
ze względu na stale zmieniającą się sytuację lub też nie udostępniają takich danych. Na
stronach miejskiego Urzędu do spraw Planowania i Zagospodarowania Terenem (Shà
nghǎishì guīhuà hã guótǔ zīyuán guǎnlǐjú, 上海市规划和国土资源管理局 ) znajduje
się informacja mówiąca, że wśród budynków prawnie chronionych w Szanghaju ponad
50% stanowią: rezydencje z ogrodem (huayuan zhuzhai), Shikumen starego i nowego
typu, budynki przypominające bloki mieszkalne (gongyuleide) oraz sześć typów
budynków przemysłowych52.
Na stronach Szanghajskiego Biura Statystycznego znajdują się dane dotyczące
powierzchni wyburzeń budynków mieszkalnych. Nie znajdziemy w tych danych
podziału na konkretne typy budynków mieszkalnych. Pokazują one jednak, że
wyburzenia są prowadzone na bardzo dużą skalę, a w ostatnich latach wielkość
wyburzanych powierzchni znacząco wzrosła.
20
Powierzchnia w mln m2
15
10
5
0
1995 1997 1999 2001 2003 2005 2007
lata
Wykres 1 Wyburzenia budynków mieszkalnych w latach 1995-200853
Koncepcje ochrony Shikumen
Występują dwie główne koncepcje ochrony zabudowy Shikumen. Jedna, dość
powszechna, polega na renowacji budynków z równoczesną zmianą funkcji
52
http://www.shgtj.gov.cn/gtzyzw/ldft/200812/t20081225_175089.htm [10.04.2011]
53
http://www.stats-sh.gov.cn/2003shtj/tjnj/nje09.htm?d1=2009tjnje/E1707.htm [10.04.2011]
12

13. z dotychczasowej – mieszkalnej na komercyjną. Druga to odnowienie i poprawa
warunków mieszkaniowych bez zmiany funkcji spełnianej przez budynki54.
Najbardziej znanym przykładem odnowionej dzielnicy Shikumen jest szanghajskie
Xintiandi (Xīntiāndì, 新 天 地 ). Prace renowacyjne trwały od 1997 do 2002 roku
i polegały na gruntownej przebudowie alejek obejmujących teren około 52 hektarów
dystryktu Taiping Qiao (Tàipíngqiáo, 太平桥), znajdującego się w dzielnicy Luwan55.
Alejki te były bardzo gęsto zaludnione, teren Taiping Qiao zamieszkany był przez
siedemdziesiąt tysięcy osób.56 Założono, że miejsce ma zachować najistotniejsze cechy
tradycyjnej szanghajskiej architektury, które zestawione zostaną z elementami
nowoczesnymi57.
Rys. 7 Przebieg prac renowacyjnych w Taiping Qiao58
Przebieg prac renowacyjnych polegał głównie na zburzeniu oryginalnych budynków,
z wyjątkiem pozostawienia części fasad59. Firma zajmująca się inwestycją tłumaczyła,
że wyburzenia były konieczne ze względu na osłabioną konstrukcję przeludnionych
domów. Budynki odbudowano zachowując główne cechy szanghajskiej zabudowy.
Dotychczasowi mieszkańcy musieli wyprowadzić się z zajmowanych domów.
W pierwszym etapie relokacji (w 1997 roku) rodzinom przysługiwało średnio 15,6
54
Wan-Lin Tsai 2008: 25
55
http://www.xintiandi.com/english/aboutus_taipingqiao.asp [10.04.2011]
56
Wan-Lin Tsai 2008: 37
57
ibid
58
Fotografie wykonane przez autorkę w szanghajskim the Shikumen Open House Museum
59
Wan-Lin Tsai Master 2008: 40
13

14. tysiąca dolarów rekompensaty. Następnie kwotę odszkodowania zwiększono do 20
tysięcy dolarów, ze względu na gwałtowny wzrost cen nieruchomości w mieście. Nie
była to kwota wystarczająca na zakup mieszkania, a przyjęte warunki kompensaty nie
były korzystne dla mieszkańców, szczególnie dla rodzin wieloosobowych, ponieważ
opierały się na zajmowanej powierzchni mieszkalnej a nie kwocie kompensaty na
osobę60.
Obecnie Xintiandi jest głównie miejscem rozrywki, butików oraz ekskluzywnych
restauracji, nierzadko zachodnich. Spośród 79 odnowionych budynków, 41 stanowią
luksusowe restauracje, bary, kluby nocne i kawiarnie; 27 to sklepy z pamiątkami,
galerie sztuki i galerie mody. Pozostałe to hotele, kompleks odnowy biologicznej oraz
kino61. W odnowionym kompleksie znajduje się także muzeum poświęcone Shikumen –
dom urządzony w stylu lat trzydziestych XX wieku oraz tablica upamiętniająca
Pierwszy Kongres Komunistycznej Partii Chin62, który odbył się w alejkach Taiping
Qiao (patrz rys. 8).
Rys. 8 Odnowione Xintiandi
Ze względu na sposób przeprowadzonej rewitalizacji, polegającej częściowo na
wyburzeniu oryginalnych form i zastąpieniu ich replikami, autorka pracy często
spotykała się z opiniami mieszkańców Szanghaju, że Xintiandi to nie mająca wiele
wspólnego z tradycyjną zabudową makieta.
60
Lan Feng, The 4th IACP Conference, Shanghai June 19-20, 2010
61
Ren [brak daty]: 37
62
Zhōngguó Gòngchǎndǎng dìyīcì quánguó dàibiǎo dàhuì中国共产党第一次全国代表大会
14

15. Podobne opinie przytoczone zostały w artykule Forward to the Past: Historical
Preservation in Globalizing Shanghai autorstwa Xuefei Ren. Autor, w czasie
przebudowy części Taiping Qiao na Xintiandi miał okazję prowadzić badania,
rozmawiać z architektami, urzędnikami a także mieszkańcami przebudowywanych
obszarów. Poniżej przytoczono wypowiedź mieszkańca, którego dom znajdował się w
sąsiedztwie nowopowstałego Xintiandi: “Vincent Lo 63 mieszka dokładnie po drugiej
stronie ulicy. Nigdy nas nie odwiedził. Zbudował park, ale nie dla nas. Tam odbywają
się koncerty i inne wydarzenia, ale nie stać nas na bilet. Oni blokują dostęp do parku w
czasie imprez… Shikumen zachowane w formie Xintiandi to nie są prawdziwe
Shikumen. To są drogie sklepy dla bogatych. Tu (wskazuje palcem), to są prawdziwe
Shikumen”. Zamieszczone w artykule pozostałe wypowiedzi mieszkańców również
odnoszą się negatywnie do kwestii renowacji i konieczności opuszczenia domu64.
Dla innych Xintiandi jest przykładem nowoczesnego podejścia do ochrony
charakterystycznej zabudowy. Argumentują oni, iż stare, niszczejące budynki zostały
wykorzystane w atrakcyjny sposób, a mieszkające w niedogodnych warunkach osoby
mogły przenieść się do domów o wyższym standardzie. Dodatkowo inwestycja
zwiększyła zainteresowanie tą tradycyjną formą architektoniczną ważnym aspektem są
korzyści finansowe osiągane przez miasto po przekształceniu na ekskluzywną dzielnicę
turystyczno–rozrywkową 65 . Władze miejskie utrzymują stanowisko, że renowacja
Xintiandi jest nowoczesnym sposobem na zapewnienie harmonii w mieście66.
Według Xuefei Ren, która badała ten obszar latem 2005 roku, na terenie
przeznaczonym do wyburzenia nadal mieszkało 300 rodzin. Mieszkańcy ci nie przystali
na oferowaną wysokość kompensaty. Negocjacje z rodzinami które nie godziły się na
przeprowadzkę lub chciały zamieszkać w odnowionych budynkach były
przeprowadzane indywidualnie i oferowano różne dodatkowe korzyści na przykład
ubezpieczenie medyczne czy oferty pracy. Po roku w tym miejscu mieszkało jeszcze 30
rodzin, w otoczeniu nieuporządkowanych gruzów wyburzonego sąsiedztwa. Jeśli
członkowie tych rodzin zatrudnieni byli w przedsiębiorstwach publicznych lub
miejskich jednostkach administracyjnych, stosowano nacisk również w miejscu pracy.
63
Prezes korporacji Shui On Land, która przebudowywała Xintiandi
64
Ren [bez daty]: 39
65
Lan Feng: The 4th IACP Conference, Shanghai June 19-20, 2010, The Redevelopment And
Preservation Of Historic Lilong Housing In Shanghai; Wan-Lin Tsai 2008: 39-43;
66
http://www.shgtj.gov.cn/gtzyzw/ldft/200812/t20081225_175089.htm [10.04.2011]
15

16. Niekiedy odcinano mieszkańcom prąd lub wodę. Ostatecznie rodziny zostały
poinformowane, że w grudniu 2006 roku zostaną relokowane przymusowo67.
Inny model rewitalizacji starych alejek przyjęto w Shikumen Tianzifang (Tiánzifāng, 田
子 坊 ). Początkowo, w latach dziewięćdziesiątych przeznaczono ten obszar do
wyburzenia, jednak dzięki projektowi Wu Meisen (Wú Méisēn, 吴梅森), który stworzył
wizję kreatywnego wykorzystania starej dzielnicy trzypiętrowych Shikumen, władze
Szanghaju odstąpiły od planu wyburzeń68. W 1998 roku stworzono enklawę, w której
wystawiać mogli swoje prace lokalni artyści. Obecnie jest to miejsce bardzo turystyczne
i komercyjne, galerie i wystawy prac fotografów zostały zdominowane przez sklepy
z pamiątkami oraz restauracje (działa około 400 miejsc handlowo-usługowych).
Odmienność Tianzifang od Xintiandi polega głównie na zachowaniu części terenu dla
dotychczasowych mieszkańców. Podczas prowadzonych prac Tianzifang opuściło
większość mieszkańców (1,4 tysięcy rodzin). Dzięki temu, że część górnych
kondygnacji budynków zachowało funkcje mieszkalne, w Tianzifang nadal mieszka
około 300 osób69.
Niektóre prace renowacyjne przybierają zaskakujący wymiar. Przykładem takiego
działania może być lilong Fukangli (F ú k ā ngl ǐ , 福 康 里 ). Według planów, lilong
Fukangli miał zostać odnowiony wraz z zachowaniem funkcji mieszkalnych. Skutkiem
„procesu odnowy” budynki zostały wyburzone a następnie odbudowane na planie
oryginalnego dystryktu. Dodatkowo na terenie longtang zwiększono ilość zieleni. Po
zakończeniu prac 50% mieszkańców powróciło na dotychczasowe miejsce
zamieszkania70. Przypadek ten potwierdza tezę postawioną w artykule „Preserving the
past” opublikowanym w czasopiśmie Shanghai Spotlight: „przekonanie, że nowe jest
lepsze nadal dominuje w lokalnej społeczności”71.
W Szanghaju chronione są także miejsca o znaczeniu historycznym. Najważniejszym,
zabytkiem o znaczeniu narodowym jest miejsce Pierwszego Kongresu Partii
Komunistycznej, znajdującym się obecnie w obrębie Xintiandi. Znaczący udział
w budynkach chronionych mają miejsca związane z politykami i działaczami
67
Ren [bez daty]:38-39
68
“Heritage on the hammer, urban preservation under pressure”, Shanghai Daily 19.05 2010
69
ibid
70
Wan-Lin Tsai 2008: 25
71
Lim Hui Sin, “Preserving the past” Shanghai Spotlight, 03.2008
16

17. Komunistycznej Partii Chin. W lilong Jiaxiu Li (Ji ǎ xi ù l ǐ 甲 秀 里 ) znajduje się
Shikumen będący jedną z rezydencji Przewodniczącego Mao Zedonga (Máo Zédōng,
毛泽东). W 1977 roku budynek wpisano na miejską listę chronionych zabytków 72, a po
pracach renowacyjnych w 2008 roku udostępniono zwiedzającym. Z zewnątrz
zachowane zostały cechy architektoniczne Shikumen, w środku stworzono wystawę
obrazującą warunki życia Przewodniczącego Mao w Szanghaju. Odnowiona i
udostępniona do zwiedzania została również była rezydencja Lu Xun (Lǔ Xùn, 鲁迅).
Znajduje się ona na ulicy Shanyin (Shānyīnlù, 山阴路). Ze względów polityczno-
historycznych odnowiona jest również cała aleja Yuyang Li (Yúyánglǐ, 渔阳里) w
którym miała siedzibę Liga Młodzieży Socjalistycznej (Zhōngguó Shâhuìzhǔyì Qī
ngniántuán, 中国社会主义青年团).
Rys. 9 Odrestaurowane Shikumen obejmują dawne rezydencje znanych i
cenionych osób – po lewej woskowa figura Mao Zedonga w dawnej rezydencji, po
prawej u góry miejsce pierwszego Plenum Komunistycznej Partii Chin; na dole
dawna rezydencja Lu Xun
Promocja kultury Shikumen
W ostatnich latach, ze względu na zainteresowanie architekturą i kulturą szanghajskich
longtang, prowadzone są działania promujące tą formę zabudowy i tradycji z nią
związanych. Inicjatywy podejmowane są na różnych szczeblach. W ostatnim czasie,
Pawilon Szanghajski w czasie trwania światowej wystawy EXPO został
72
http://shanghai.cultural-china.com/html/Travel/Former-Residences-of-Celebrities/200811/13-
1372.html [10.04.2011]
17

18. zaprojektowany na kształt budynku Shikumen. „Zachowując formy i jednorodność,
mieszając historię i nowoczesność, doprowadzając do spotkania Wschodu i Zachodu”73
Shikumen wpisywało się w hasła przewodnie Wystawy EXPO. Wewnątrz pawilonu
znajdowała się wystawa nawiązująca do sposobu życia mieszkańców starych alejek74.
Ponadto, w trakcie trwania wystawy EXPO, w czasie której ruch turystyczny w
Szanghaju był wzmożony, organizowano między innymi bezpłatne wycieczki
autobusowe po szanghajskich atrakcjach turystycznych. Inicjatywa podjęta przez
dzielnicę Luwan obejmowała okres 19.05-12.06 (wycieczki co pół godziny, pomiędzy
10-17, również z pilotem posługującym się językiem angielskim). Zwiedzanie
obejmowało między innymi Tianzifang oraz Xintiandi 75 . W kwietniu, na terenie
Xintiandi zorganizowany został Tydzień Kultury Shikumen 76 . Podobne wydarzenie
miało miejsce w lipcu na szanghajskim starym mieście – prezentowano obyczaje
związane z życiem w alejkach, w makiecie alejki prezentowano tradycyjne zawody a
turyści mogli wysłuchać wykładów siedząc w stylizowanej herbaciarni. Opisywane
wydarzenie przedstawione jest na poniższej fotografii:
Rys. 10 Makieta alejki podczas święta kultury lilong, Szanghaj lipiec 2010 roku
73
http://en.expo2010.cn/c/en_dq_tpl_271.htm [10.04.2011]
74
ibid
75
“Free tour buses prowl Luwan” Shanghai Daily 19.05.2010
76
“Shanghai Xintiandi Model Unit for Expo 2010 Tourism and Shanghai Shikumen Cultural Week”
Shanghai Daily [bez daty]
18

19. Podsumowanie
„Teraźniejszość” Shikumen trwa z pewną dozą sentymentu nie tylko wśród najstarszych
mieszkańców. Mieszkańcy Szanghaju, bez względu na wiek, pamiętają o tradycji miasta
i w większości pragną jej zachowania. Ich obecność zagrożona jest jednak przez
niektóre uchwały miasta, skutkujące pojawieniem się na ścianach budynków znaku „do
rozbiórki” – chai (拆). Z drugiej strony, należy przyznać, że władze miasta starają się
zachęcić mieszkańców i turystów do zwrócenia uwagi na zabudowę oraz kulturę
„starego Szanghaju”.
Optymistycznym faktem jest zawarcie zabudowy Shikumen w długoterminowym planie
urbanistycznym rozwoju miasta na lata 1999-2020. Autorka pracy pragnie wyrazić
subiektywną nadzieję, iż dzięki tego rodzaju działaniom czerpiąca z tradycji
architektonicznej Wschodu i Zachodu forma zabudowy nie zostanie zapomniana.
19

20. Bibliografia:
Chen, Xiangming, Jiaming Sun 2007. Untangling a global - local nexus: sorting out residential
sorting in Shanghai, Environment and Planning A 2007 [bez miejsca]
Shikumen: Experiencing Civil Residence and Alleys of Shanghai Style. 上海：上海人民出版社
Feng, Shaoting (red.) 2009. Shikumen, Shanghai tese minju yu longtang fengqing. Shikumen:
Experiencing Civil Residence and Alleys of Shanghai Style . Shanghai: Shanghai Renmin
Chubanshe. 冯绍霆 2009 编著. 石库门，上海特色民居与弄堂风情.
Hammond, Paul H. 2006 Community Eclipse And Shanghai’s Lilong A Thesis presented to the
Faculty of the Graduate School University of Missouri [bez miejsca]
Künstler, Mieczysław Jerzy 1991. Sztuka Chin. Warszawa: Wiedza Powszechna
Lan, Feng 2010. Adaptive Reuse of Historic Residential Housing for Commercial Development-
A case study of Xintiandi redevelopment project in Shanghai, China materiały konferencyjne
The 4th IACP Conference, Shanghai
Lim, Poh Im 2004. Urban Renewal In A Fast Growing Metropolis: Case Study Of Shanghai,
China. Socio-Economic & Environmental Research Institute (SERI) Penang, Malaysia
Lü, Junhua, Luo Bide, Zhang Jie (red.) 2002 Zhongguo xiandai chengshi zhuzhai. Modern
urban housing in China 1840-2000. 吕俊华、罗彼得、张杰 编著 2002。中国现代城市住
宅。Modern urban housing in China 1840-2000. 北京：清华大学出版社。
Pan, Haixiao 2000. Shanghai from Dense Mono-center to Organic Poly-Center Urban
Expansion Department of Urban Planning, Tongji University, Szanghaj
Ren, Xuefei 2008. Forward to the Past: Historical Preservation in Globalizing Shanghai,
Michigan State University
Wan-Lin, Tsai 2008. The Redevelopment And Preservation Of Historic Lilong Housing In
Shanghai, University of Pennsylvania
Wong, Raymond W. M. [bez daty]. Preservation of Traditional Buildings with Heritage Value
in Asian Cities with Colonial Background – Shanghai, Guangzhou and Hong Kong cases,
Division of Building Science and Technology, City University of Hong Kong, Hong Kong,
China
Zhang, Fuhe 2006. Zhongguo jindai zianzhu yanjiu yu baohu. Beijing: Qinghua Daxue
Chubanshe 张复合 2006.中国近代建筑研究与保护.北京:清华大学出版社
Lim Hui Sin, 2008 “Preserving the past” Shanghai Spotlight, nr 3
“Heritage on the hammer, urban preservation under pressure”, Shanghai Daily, 19.05 2010
20

21. http://www.stats-sh.gov.cn/2003shtj/tjnj/nje07.htm?d1=2007tjnje/e1702.htm [10.04.2011]
http://www.stats-sh.gov.cn/2003shtj/tjnj/nje09.htm?d1=2009tjnje/E0304.htm [10.04.2011]
http://www.stats-sh.gov.cn/2003shtj/tjnj/nje07.htm?d1=2007tjnje/e0302.htm [10.04.2011]
http://www.shgtj.gov.cn/gtjdoc/english/historic/201001/t20100121_357153.html [10.04.2011]
http://www.shgtj.gov.cn/gtzyzw/ldft/200812/t20081225_175089.htm [10.04.2011]
http://tourschina.com/travel-shanghai/shikumen-buildings.htm [10.04.2011]
http://sharound.lotour.com/s/20091202/n409063.shtml [10.04.2011]
http://www.mcgill.ca/files/mchg/li-fig23a.jpg [10.04.2011]
http://www.mcgill.ca/mchg/student/lilong/ [10.04.2011]
http://en.expo2010.cn/c/en_dq_tpl_271.htm [10.04.2011]
http://www.xintiandi.com/english/aboutus_taipingqiao.asp [10.04.2011]
http://shanghai.cultural-china.com/html/Travel/Former-Residences-of-Celebrities/200811/13-
1372.html [10.04.2011]
The Shikumen Open Mouse Museum, Szanghaj ulica Taicang alejka 181 numer 25
21