Η οχύρωση του διδυμοτείχου...
•
1 like•638 views
Η εργασία ερευνά την ιστορία της οχύρωσης του Διδυμοτείχου. Πρόκειται για έργο που οφείλεται στον Ιουστινιανό τον Α΄. Ανακατασκευάστηκε, συντηρήθηκε, τροποποιήθηκε ή συμπληρώθηκε κατά τον 7ο/8ο, 8ο/9ο, 10ο/11ο, 12ο, 13ο, 14ο, 18ο/19ο αιώνα, διατηρώντας την αρχική όδευση. Στα μέσα του 13ου αιώνα οικοδομήθηκε η ποτάμια οχύρωση, ενώ στα εξηκοστά έτη του 14ου αιώνα κατασκευάστηκε ένας πρόσθετος περίβολος μπροστά από την πύλη ΠΛ10. Πρόκειται για ενδιαφέρον έργο φρουριακής αρχιτεκτονικής, στο οποίο πάντως δεν εμφανίζονται καινοτομίες ή πρωτοτυπίες και δεν εισάγονται νεωτερισμοί· μορφές, τύποι, κλίμακες και υλικά είναι συνηθισμένα και τρέχοντα για την εποχή τους. Σχεδιάστηκε αρκετά προσεκτικά και επιτέλεσε το ρόλο του μάλλον ικανοποιητικά. Οσάκις απαιτήθηκαν τροποποιήσεις, προσθήκες, επισκευές, αυτές πραγματοποιήθηκαν κανονικά και χωρίς προβλήματα, αλλά όχι πάντοτε στην ώρα τους.
![[2] Κώστας Τσουρής
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Ο Κώστας Τσουρής γεννήθηκε στην Καβάλα το 1952.
Τελείωσε το εξατάξιο Γυμνάσιο της ίδιας πόλης
(1970). Σπούδασε στη Φιλοσοφική Σχολή του Εθνικού
και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών (1971–
1974). Διδακτορικό δίπλωμα έλαβε από το Τμήμα
Ιστορίας και Αρχαιολογίας του Αριστοτελείου
Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης (1988).
Εργάστηκε από το 1977 στην Αρχαιολογική Υπηρεσία
του Υπουργείου Πολιτισμού. Διορίστηκε ως
Επιμελητής των Αρχαιοτήτων το 1979 μετά από
εισαγωγικό διαγωνισμό το Φεβρουάριο του 1979.
Υπηρέτησε στην 8η
Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων
(Ιωάννινα – Ήπειρος, Αιτωλοακαρνανία, Κέρκυρα και
Λευκάδα) και στη 12η
Εφορεία Βυζαντινών
Αρχαιοτήτων (Καβάλα – Ανατολική Μακεδονία και
Θράκη). Πραγματοποίησε σωστικές ή συστηματικές
ανασκαφές στα Γιάννενα, την Άρτα, τον Παράδεισο
Νέστου, τους Φιλίππους, τις Σέρρες, την Καβάλα, τα
Φέραι, το Ορμένιο και το Διδυμότειχο. Συμμετείχε ή
διηύθυνε αναστηλωτικές επεμβάσεις στην Καβάλα,
τον Παράδεισο Νέστου, την Κομοτηνή, τα Φέρραι, το
Διδυμότειχο και το Πύθιο.
Από το 2004 μέχρι σήμερα εργάζεται ως Αναπληρωτής
Καθηγητής στο Τμήμα Ελληνικής Φιλολογίας του
Δημοκριτείου Πανεπιστημίου Θράκης. Διδάσκει
Βυζαντινή Αρχαιολογία, Βυζαντινή Ιστορία,
Καθημερινή Ζωή στο Βυζάντιο, Μνημειακή
Τοπογραφία και Στοιχεία Ελληνικών Επιγραφών 4ου
–
19ου
αιώνα.
Ασχολήθηκε επιστημονικά με ζητήματα ναοδομίας 5ου
– 14ου
αιώνα, καθημερινής ζωής στο Βυζάντιο 9ου
–
15ου
αιώνα και φρουριακής αρχιτεκτονικής στο
Βυζάντιο 9ου
– 15ου
. Δημοσίευε σειρά μελετών,
εισηγήσεων, ανακοινώσεων, λημμάτων και εκθέσεων
εργασιών και συμμετείχε σε συλλογικούς τόμους
σχετικούς με τα ανωτέρω ζητήματα.]()
Recommended
More Related Content
More from Άγγελος Χουβαρδάς
More from Άγγελος Χουβαρδάς (20)
Recently uploaded
Recently uploaded (14)
Η οχύρωση του διδυμοτείχου...
- 1. Η ΟΧΥΡΩΣΗ ΤΟΥ ΔΙΔΥΜΟΤΕΙΧΟΥ Κώστας Τσουρής
- 2. [2] Κώστας Τσουρής ____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ Ο Κώστας Τσουρής γεννήθηκε στην Καβάλα το 1952. Τελείωσε το εξατάξιο Γυμνάσιο της ίδιας πόλης (1970). Σπούδασε στη Φιλοσοφική Σχολή του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών (1971– 1974). Διδακτορικό δίπλωμα έλαβε από το Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης (1988). Εργάστηκε από το 1977 στην Αρχαιολογική Υπηρεσία του Υπουργείου Πολιτισμού. Διορίστηκε ως Επιμελητής των Αρχαιοτήτων το 1979 μετά από εισαγωγικό διαγωνισμό το Φεβρουάριο του 1979. Υπηρέτησε στην 8η Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων (Ιωάννινα – Ήπειρος, Αιτωλοακαρνανία, Κέρκυρα και Λευκάδα) και στη 12η Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων (Καβάλα – Ανατολική Μακεδονία και Θράκη). Πραγματοποίησε σωστικές ή συστηματικές ανασκαφές στα Γιάννενα, την Άρτα, τον Παράδεισο Νέστου, τους Φιλίππους, τις Σέρρες, την Καβάλα, τα Φέραι, το Ορμένιο και το Διδυμότειχο. Συμμετείχε ή διηύθυνε αναστηλωτικές επεμβάσεις στην Καβάλα, τον Παράδεισο Νέστου, την Κομοτηνή, τα Φέρραι, το Διδυμότειχο και το Πύθιο. Από το 2004 μέχρι σήμερα εργάζεται ως Αναπληρωτής Καθηγητής στο Τμήμα Ελληνικής Φιλολογίας του Δημοκριτείου Πανεπιστημίου Θράκης. Διδάσκει Βυζαντινή Αρχαιολογία, Βυζαντινή Ιστορία, Καθημερινή Ζωή στο Βυζάντιο, Μνημειακή Τοπογραφία και Στοιχεία Ελληνικών Επιγραφών 4ου – 19ου αιώνα. Ασχολήθηκε επιστημονικά με ζητήματα ναοδομίας 5ου – 14ου αιώνα, καθημερινής ζωής στο Βυζάντιο 9ου – 15ου αιώνα και φρουριακής αρχιτεκτονικής στο Βυζάντιο 9ου – 15ου . Δημοσίευε σειρά μελετών, εισηγήσεων, ανακοινώσεων, λημμάτων και εκθέσεων εργασιών και συμμετείχε σε συλλογικούς τόμους σχετικούς με τα ανωτέρω ζητήματα.
- 3. Η οχύρωση του Διδυμοτείχου [3] ____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ ΚΩΣΤΑΣ ΤΣΟΥΡΗΣ Η ΟΧΥΡΩΣΗ ΤΟΥ ΔΙΔΥΜΟΤΕΙΧΟΥ
- 4. [4] Κώστας Τσουρής ____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ Κώστας Τσουρής, Η οχύρωση του Διδυμοτείχου ISBN: 978-618-5147-67-9 Σεπτέμβριος 2015 Σελιδοποίηση: Ηρακλής Λαμπαδαρίου www.lampadariou.eu Εκδόσεις Σαΐτα Αθανασίου Διάκου 42, 652 01, Καβάλα Τ.: 2510 831856 Κ.: 6977 070729 e-mail: info@saitapublications.gr website: www.saitapublications.gr Άδεια Creative Commons Αναφορά Δημιουργού – Μη Εμπορική χρήση Όχι Παράγωγα έργα 3.0 Ελλάδα Επιτρέπεται σε οποιονδήποτε αναγνώστη η αναπαραγωγή του έργου (ολική, μερική ή περιληπτική, με οποιονδήποτε τρόπο, μηχανικό, ηλεκτρονικό, φωτοτυπικό, ηχογράφησης ή άλλο), η διανομή και η παρουσίαση στο κοινό υπό τις ακόλουθες προϋποθέσεις: αναφορά της πηγής προέλευσης, μη εμπορική χρήση του έργου. Επίσης, δεν μπορείτε να αλλοιώσετε, να τροποποιήσετε ή να δημιουργήσετε πάνω στο έργο αυτό. Αναλυτικές πληροφορίες για τη συγκεκριμένη άδεια cc, μπορείτε να διαβάσετε στην ηλεκτρονική διεύθυνση: http://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/3.0/gr/
- 5. Η οχύρωση του Διδυμοτείχου [5] ____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
- 7. Η οχύρωση του Διδυμοτείχου [7] ____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ Σε ποιαν άλλην; And I am not in danger: only near to death. Τ. S. Eliot, Murder in the Cathedral, London 1968, σ.75.
- 9. Η οχύρωση του Διδυμοτείχου [9] ____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΠΡΟΛΟΓΟΣ..............................................................................................................................................11 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ – ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ...................................................................................................15 ΕΙΣΑΓΩΓΗ................................................................................................................................................29 ΟΝΟΜΑΤΟΛΟΓΙΑ – ΟΡΟΛΟΓΙΑ – ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ .........................................................................33 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Α΄ Η ΘΕΣΗ, Η ΙΣΤΟΡΙΑ, Η ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑ, ΤΑ ΜΝΗΜΕΙΑ..................................................................... 37 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Β΄ Η ΟΧΥΡΩΣΗ................................................................................................................................ 57 ΟΝΟΜΑΤΑ.......................................................................................................................................................... 57 ΑΜΥΝΤΙΚΟ ΣΥΣΤΗΜΑ...................................................................................................................................... 59 ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΤΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ .................................................................................................................................. 62 Η ΟΧΥΡΩΣΗ ....................................................................................................................................................... 63 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Γ΄ ΤΥΠΟΛΟΓΙΑ, ΜΟΡΦΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΤΕΧΝΙΚΗ ................................................................................ 115 Γ.I. Η ΟΧΥΡΩΣΗ ΣΤΟ ΧΩΡΟ............................................................................................................................. 115 Γ.IΙ. ΤΑ ΜΕΡΗ ΤΗΣ ΟΧΥΡΩΣΗΣ ...................................................................................................................... 140 Γ.III. ΑΥΤΟΤΕΛΕΙΕΣ ......................................................................................................................................... 201 Γ.ΙV. ΟΧΥΡΩΣΗ ΚΑΙ ΥΔΡΕΥΣΗ – ΑΠΟΧΕΤΕΥΣΗ............................................................................................ 204 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Δ΄ ΧΡΟΝΟΛΟΓΗΣΗ ........................................................................................................................ 211 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ε΄ ΑΝΑΚΕΦΑΛΑΙΩΣΗ – ΓΕΝΙΚΕΣ ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ – ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ........................................... 265 ΕΠΙΜΕΤΡΟ ............................................................................................................................................277 ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ ΘΕΣΕΩΝ ΟΧΥΡΩΣΕΩΝ.....................................................................................................283
- 11. Η οχύρωση του Διδυμοτείχου [11] ____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ ΠΡΟΛΟΓΟΣ Μέχρι τη δεκαετία του 1960 η ιστορία και οι αρχαιότητες του Διδυμοτείχου ήταν γνωστά από τα δημοσιεύματα περιηγητών, ιστορικών και τοπικών λογίων. Οι αρμόδιες δημόσιες Υπηρεσίες δραστηριοποιήθηκαν για πρώτη φορά ποικιλοτρόπως στο Διδυμότειχο κατά τα εξηκοστά έτη του 20ου αιώνος. Ο κύριος στόχος αυτής της δραστηριότητος ήταν ο εντοπισμός, η αποκάλυψη, η διαφύλαξη, η προστασία και η συντήρηση της οχύρωσης και άλλων αρχαιοτήτων του Διδυμοτείχου. Με την οχύρωση ασχολήθηκαν κατ’ αρχάς η Εφορεία Αρχαιοτήτων Θεσσαλονίκης και στη συνέχεια η ΙΘ΄ Εφορεία Προϊστορικών και Κλασσικών Αρχαιοτήτων (Κομοτηνή), από το 1974 μέχρι το 2006 η 12η Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων (Καβάλα), από το 2006 η 15η Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων και πρόσφατα, από το 2014, η Εφορεία Αρχαιοτήτων Έβρου. Η συστηματική και αποτελεσματική μέριμνα για τις αρχαιότητες της πόλης του Διδυμοτείχου στην πραγματικότητα άρχισε με την ίδρυση Εφορείας Βυζαντινών Αρχαιοτήτων στην Καβάλα. Τα πρώτα αποτελέσματα αυτής της πολυετούς δραστηριότητος είναι πλέον ορατά εδώ και χρόνια. Για πρώτη φορά ανέβηκα στο κάστρο του Διδυμοτείχου τον Ιανουάριο του 1975, όταν υπηρετούσα τη στρατιωτική μου θητεία στην Κυανή Διδυμοτείχου. Μετά από δύο και μισό χρόνια άρχισα να εργάζομαι στον Έβρο ως επιστημονικός βοηθός στη 12η Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων (Καβάλα), με αρμοδιότητα τότε την Ανατολική Μακεδονία – Θράκη, και έτσι είχα τη δυνατότητα να επισκέπτομαι συχνά το κάστρο. Από το 1983 και μέχρι το 2004 εργάστηκα ως αρχαιολόγος στην ίδια Εφορεία και ασχολήθηκα σε διαφορετικό βαθμό κατά περιόδους με το κάστρο του Διδυμοτείχου και από ποικίλες θέσεις ευθύνης. Συμμετείχα σε ανασκαφικές έρευνες ή ανέσκαψα ο ίδιος εκκλησιαστικά και κοσμικά αρχιτεκτονικά λείψανα στον βυζαντινό οικισμό του κάστρου. Τέλος πραγματοποίησα ανασκαφικές έρευνες σε διάφορα σημεία της οχύρωσης και συνεργάστηκα στο έργο της αποκάλυψης και συντήρησης τμημάτων της με τον Α. Μπακιρτζή, αρχιτέκτονα μηχανικό, και τον Α. Γουρίδη, πολιτικό μηχανικό – αρχαιολόγο. Παράλληλες δραστηριότητες ανέπτυξαν την ίδια περίοδο και άλλοι συνάδελφοι της ίδιας Εφορείας. Αρχίζοντας αυτή τη δραστηριότητα σχεδίαζα να αποκαλύψω και να μελετήσω επιστημονικά καίριες περιοχές της οχύρωσης. Με την πάροδο των χρόνων αντιλήφθηκα ότι δεν θα έφερνα σε πέρας αυτό το έργο, όπως το σχεδίαζα εγώ, και έτσι αποφάσισα να προχωρήσω πλέον στη δημοσίευση των συμπερασμάτων στα οποία κατέληξε η προσωπική έρευνα.
- 12. [12] Κώστας Τσουρής ____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ Οι εργασίες και οι έρευνες στο Διδυμότειχο χρηματοδοτήθηκαν από το Υπουργείο Πολιτισμού (ΠΔΕ και Τακτικός Προϋπολογισμός), το Ταμείο Αρχαιολογικών Πόρων και Απαλλοτριώσεων, την Περιφέρεια Ανατολικής Μακεδονίας – Θράκης και τον Δήμο Διδυμοτείχου. Η τεκμηρίωση πραγματοποιήθηκε σε μακρό χρονικό διάστημα και οι δαπάνες της καλύφθηκαν επίσης από τους ανωτέρω φορείς. Στην τελική φάση της ολοκλήρωσης της τεκμηρίωσης ο επιστημονικός φορέας, στον οποίο υπηρετώ την τελευταία δεκαετία, δεν βρήκε τρόπο να συμμετάσχει στις απαραίτητες δαπάνες. Εν τέλει τις δαπάνες κάλυψε η ευγενική χορηγία των εταιριών «Υ ΛΥΣΕΙΣ ΤΕΧΝΙΚΗ Ο.Ε., Μελέτες Τοπογραφίας» (Καβάλα), «Geopsis, G.I.S. · Χαρτογραφία · Γεωπληροφορική» και «Στ. Στουρνάρας, Εκδόσεις και Αρχαιολογική και Τουριστική Φωτογραφία» και ακόμη τριών φίλων, ιδιωτών, οι οποίοι ζήτησαν να μην αναφερθούν εδώ. Οι ανωτέρω εκπόνησαν τοπογραφικά διαγράμματα, χάρτες, φωτογραφίες και σχέδια χωρίς αμοιβή. Τους ευχαριστώ όλους από καρδιάς. Οι φωτογραφίες που δημοσιεύονται εδώ προέρχονται κυρίως από το Φωτογραφικό Αρχείο της άλλοτε 12ης Εφορείας Βυζαντινών Αρχαιοτήτων (Καβάλα) και της άλλοτε ΙΘ΄ Εφορείας Προϊστορικών και Κλασσικών Αρχαιοτήτων (Κομοτηνή) το προσωπικό μου αρχείο και αρχεία τρίτων. Την περίοδο 1997–2002 πραγματοποιήθηκε εκτεταμένη φωτογράφηση της οχύρωσης από τον Στ. Στουρνάρα στο πλαίσιο και με δαπάνες του έργου «Προστασία – συντήρηση – ανάδειξη βυζαντινών τειχών και μνημείων Διδυμοτείχου Ν. Έβρου. Υποέργο 01» της συντήρησης των τειχών, το οποίο είχε ενταχθεί στο Περιφερειακό Επιχειρησιακό Πρόγραμμα της Περιφέρειας Ανατολικής Μακεδονίας – Θράκης (Β΄ Κοινοτικό Πλαίσιο Στήριξης 1994–1999). Η τοπογράφηση του κάστρου άρχισε το 2001 από τους τοπογράφους μηχανικούς Α. Τσανάκα και Δ. Τασσόπουλο και πάλι στο πλαίσιο και με δαπάνες του ιδίου έργου. Έμεινε ημιτελής και ολοκληρώθηκε από τους ίδιους μελετητές το 2013. Αποτυπώσεις των λειψάνων που αποκαλύφθηκαν κατά τη διάρκεια σωστικών ανασκαφικών ερευνών ή συστηματικών ερευνών για λεπτομέρειες της οχυρώσεως προέρχονται από το αρχείο της 12ης ΕΒΑ και οφείλονται στη σχεδιάστρια Φ. Κοντάκου. Τα σχέδια του πύργου Π12 εκπονήθηκαν από τον αρχιτέκτονα μηχανικό Χρ. Τοκαμάνη, τα σχέδια των πύργων Π1–Π4 και της πύλης ΠΛ1 αναπαράγουν τα σχέδια της αποτύπωσης που πραγματοποιήθηκε από το Ταμείο Αρχαιολογικών Πόρων και Απαλλοτριώσεων το 1974, ενώ τα σχέδια των άλλων πύργων και πυλών εκπονήθηκαν από τη σχεδιάστρια Ε. Νικολέττου το 2012–2014 με βάση το τοπογραφικό 2001/2013 και επιτόπιες μετρήσεις. Τα σχέδια του πύργου Π16 οφείλονται στον καθηγητή Γ. Φουστέρη. Οφείλω σε όλους θερμότατες ευχαριστίες. Στη διάρκεια των εργασιών που πραγματοποιήθηκαν στην οχύρωση του Διδυμοτείχου είχα τη συνεχή βοήθεια, κατανόηση και συμπαράσταση –υποχρέωση αξεπλήρωτη– του
- 13. Η οχύρωση του Διδυμοτείχου [13] ____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ Α. Πανδρευμένου, τότε Διευθυντή Σχεδιασμού και Ανάπτυξης της Περιφέρειας Ανατολικής Μακεδονίας – Θράκης και όλων των Δημάρχων Διδυμοτείχου, ιδίως όμως των Ι. Νικολαΐδη, Eυ. Παπατσαρούχα και Χρ. Τοκαμάνη. Χρωστώ σε όλους θερμότατες ευχαριστίες. H παρούσα εργασία οφείλει πολλά σε πολλούς. Πριν από όλους αναφέρω τον καθηγητή Χ. Μπούρα, ο οποίος το 1999 μου ανέθεσε να εισηγηθώ στο 19ο Συμπόσιο της ΧΑΕ το θέμα «Παλαιοχριστιανικά και βυζαντινά οχυρωματικά έργα χωρίς οικιστικό προορισμό» με αποτέλεσμα να εκτραπούν τα επιστημονικά μου ενδιαφέροντα, ανεπιστρεπτί πλέον, σχεδόν αποκλειστικά στο πεδίο των φρουριακών ερευνών. Ο καθηγητής Μ. Κορρές ήταν από την αρχή της επιστημονικής μου σταδιοδρομίας, από τα χρόνια της επέμβασης στο Πύθιο, ακούραστος και υπομονετικός δάσκαλος, με βοήθησε κάθε φορά που ζήτησα τη βοήθειά του και κυρίως αποτέλεσε για μένα λαμπρό υπόδειγμα επιστήμονα. Ο καθηγητής Γ. Βελένης από τα χρόνια της διδακτορικής διατριβής μου μέχρι σήμερα συζήτησε πάντα μαζί μου τα προβλήματα των ερευνών μου υποδεικνύοντας λύσεις στα αδιέξοδά μου και δεν έπαυσε να ανοίγει δρόμους στις επιστημονικές μου αναζητήσεις. Ο καθηγητής Τ. Κόλλιας διεύρυνε την ιστορική οπτική μου και κυρίως μου έδειξε μονοπάτια της ιστορικής έρευνας, που ποτέ δεν είχα περπατήσει. Στις συζητήσεις που είχα με την Αικ. Ασδραχά κατάλαβα τι σημαίνει στην πράξη δημοκρατική και ανυστερόβουλη επιστημονική έρευνα. Εκφράζω σε όλους τη βαθιά μου ευγνωμοσύνη. Δεν θα ξεχάσω ποτέ τις συζητήσεις που είχα ατέλειωτα χρόνια με τον συνάδελφο Ν. Ζήκο, βαθύ και σεμνό γνώστη της φρουριακής αρχιτεκτονικής, της μνημειακής τοπογραφίας και των βυζαντινών πηγών: πάντοτε, ακόμη και όταν υποστηρίζαμε διαμετρικά αντίθετες απόψεις, αισθανόμουν ότι το κέρδος για την επιστημονική μου κατάρτιση ήταν ανεπανάληπτο. Για όλα αυτά και για τα 25 χρόνια που περάσαμε μαζί κάτω από την ίδια επιστημονική και εργασιακή στέγη, τη 12η ΕΒΑ, του εκφράζω την ευγνωμοσύνη μου. Με τον φίλο Α. Γουρίδη, πολιτικό μηχανικό και αρχαιολόγο, επί 20 σχεδόν χρόνια, είχα αδιάκοπες επιστημονικές συζητήσεις πάνω στα προβλήματα που θέτουν η μελέτη της οχύρωσης, των ανασκαφών και της ιστορίας του Διδυμοτείοχυ. Εξ άλλου συνεργαστήκαμε συστηματικά στις εργασίες αποκάλυψης, συντήρησης και ανάδειξης των αρχαιοτήτων της πόλης. Την εργασία αυτή άρχισα να σχεδιάζω με τον συχωρεμένο συνάδελφο Α. Μπρίκα, με τον οποίο συνεργάστηκα στο έργο της αποκατάστασης του φρουρίου του Πυθίου από το 1996 μέχρι τον απροσδόκητο θάνατό του, τον Ιούλιο του 2005. Οι θεοί δεν άφησαν να τη συνεχίσουμε και να την ολοκληρώσουμε μαζί.
- 14. [14] Κώστας Τσουρής ____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ Οι προϊστάμενοι των, κατά καιρούς, αρμοδίων ΕΒΑ, 12ης Ν. Ζήκος (2004–2007), και 15ης Δ. Μακροπούλου (2006–2010) και Ι. Κανονίδης (2011–2014), συμπαραστάθηκαν σε όλα τα στάδια της συλλογής και επεξεργασίας του υλικού. H προϊσταμένη (2012–2014) του Αρχαιολογικού Ινστιτούτου Μακεδονικών και Θρακικών Σπουδών, Α. Στρατή, φίλη και αγαπητή συνάδελφος στη 12η ΕΒΑ μέχρι το 1994 και στη συνέχεια στο ΥΠΠΟ και την έρευνα των βυζαντινών αρχαιοτήτων της ανατολικής Μακεδονίας και της δυτικής Θράκης, μου έκανε την τιμή να συμπεριλάβει την εργασία μου στις σχεδιαζόμενες εκδόσεις του Ινστιτούτου, συνεργασία που έμεινε στον αέρα μετά τις πρόσφατες περιπέτειες της πατρίδας μας. Κατά την εκπόνηση της εργασίας η A. Baygo (Κωνσταντινούπολη / Μόναχο), ο Κ. Παπαναστάσης (Μόναχο), ο Φ. Κοτζαγεώργης, η Σ. Τάνου, η Σ. Ακριβοπούλου και η Φ. Καραγιάννη (Θεσσαλονίκη), ο Μ. Λυχούνας και ο Τ. Ουλκέρογλου (Καβάλα), η Κ. Κορρέ, η Α. Καββαδία, η Ό. Καραγιώργου και ο Δ. Αθανασούλης (Αθήνα), η Ε. Πάντου (Σπάρτη), η Χρ. Τσιγωνάκη (Ρέθεμνο), η Β. Σιθιακάκη και η Κ. Μυλοποταμιτάκη (Ηράκλειο), η Β. Παπαδοπούλου (Γιάννενα – Άρτα), μου προμήθευσαν εργασίες τους, μου έστειλαν πολυάριθμα δημοσιεύματα που αδυνατούσα να εντοπίσω, μου εξασφάλισαν εποπτικό υλικό (χάρτες, τοπογραφικά, σχέδια, φωτογραφίες) ή, τελευταίο και πιο σπουδαίο, σε μακρές συζητήσεις μου έδωσαν επιστημονικές πληροφορίες και διευκρίνισαν ζητήματα περίπλοκα ή σκοτεινά για μένα. Σε όλους οφείλω θερμότατες ευχαριστίες. Χωρίς τη βοήθειά τους η εργασία αυτή θα ήταν πολύ φτωχή. Στις «Εκδόσεις Σαΐτα» και τον Ηρ. Λαμπαδαρίου προσωπικά, που ανέλαβαν να εκδώσουν το βιβλίο αυτό στην παρούσα μορφή χρωστώ βαθιά ευγνωμοσύνη. Τελειώνοντας θυμούμαι τα παιδιά μου, Λευτέρη-Φωτεινό, Αντιγόνη-Βιλελμίνη και Αλέξανδρο, σήμερα ξενητεμένα και τα τρία, που από την παιδική τους ηλικία διέτρεξαν μαζί μου τις οχυρώσεις της ηπειρωτικής και νησιωτικής Ελλάδας. Μέχρι τη τελευταία λέξη αυτού του κειμένου με βοήθησαν με κάθε τρόπο που περνούσε από το χέρι τους. Αφιερώνω το βιβλίο αυτό στη σύντροφό μου στο δρόμο της ζωής και της επιστήμης: τα χρόνια που περάσαμε μαζί, μου έδωσαν το κουράγιο να φτάσω μέχρι εδώ.
- 15. Η οχύρωση του Διδυμοτείχου [15] ____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ – ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ Αχειλαρά, Μυτιλήνη = — Λ. , Το κάστρο της Μυτιλήνης, Αθήνα 1999. Ahunbay, Rumeli Hisar = — Z., Rumeli Hisar, Τουρκία, στο: Κοσμική μεσαιωνική αρχιτεκτονική, σ. 166– 169. Ahunbay, Yedikule = — Z., Yedikule. Κωνσταντινούπολη, Τουρκία, στο: Κοσμική μεσαιωνική αρχιτεκτονική, σ. 196–197. Ακροπολίτης = — Γεώργιος, Χρονικὴ συγγραφή, στο: A. Heisenberg (εκδ.), Georgii Acropolitae opera [Bibliotheca Teubneriana], τ. 1, Stuttgart 2 1978, σ. 1–189. Andrews Κ., Castles of the Morea, Princeton, New Jersey 1953. Ανδριανάκης, Χανιά = — Μ., Η πρωτοβυζαντινή Ακρόπολη των Χανίων, στο: Δαμούλος, Οχυρωματική Αρχιτεκτονική στο Αιγαίο, σ. 75–90. Ανδρούδης Π., Ο μεσοβυζαντινός ναός του Αγίου Γεωργίου (Karagedik Kilise) στην κοιλάδα του Περιστρέμματος (Belişırma) της Καππαδοκίας, Βυζαντινά 28 (2008), σ. 161–179. Ανδρουλιδάκη – Ευγενίδου, Μονεμβασία = — Α. – — Δ., Συγκρότηση και εξέλιξη του οικισμού, στο: Δ. Ευγενίδου (γεν. επιμ. ύλης), Μονεμβασία. Αντικείμενα – περιβάλλον – ιστορία – η Αρχαιολογική Συλλογή, Αθήνα 2010, σ. 61– 65. Ανωνύμος, Περὶ Στρατηγίας = Ανωνύμος, Περὶ Στρατηγίας, εκδ. G. Dennis, Three Byzantine Military Treatises [CFHB 25], Washington, D.C. 1985. Αρβανιτόπουλος, Μυστράς = — Στ., Η πόλη του Μυστρά: όψεις της οργάνωσης και λειτουργίας ενός υστεροβυζαντινού αστικού συνόλου με βάση τις πηγές και τα κοσμικά κτίσματα, Διδ. Διατριβή, Πανεπιστήμιο Αθηνών, 2004. Αρβανιτόπουλος, Οχυρωματική = — Στ., Η οχυρωματική τέχνη στον Ελλαδικό χώρο από την παλαιοχριστιανική έως τη μεταβυζαντινή περίοδο, στο: Ζαφειροπούλου Ντ. (επιμ.), Κάστρων περίπλους, Αθήνα 2008, σ. 20–43. Asdracha C., Inscriptions byzantines de la Thrace orientale et de l’ île d’ Imbros (XIIe–XVe siècles), ΑΔ 43 (1988), σ. 219–291. Asdracha, Rhodopes = — C., La région des Rhodopes aux XIIIe et XIVe siècles. Étude de Géographie Historique, Αthen 1976. Αsdracha – Bakirtzis, Inscriptions = — C. – — Ch., Inscriptions byzantines de Thrace, ΑΔ 35 (1980), Μελέτες, σ. 241–282. Αθανασούλης – Ράλλη, Γλαρέντζα = — Αθανασούλης Δ. – Ράλλη Α. (επιμ.), Γλαρέντζα, Clarence, Αθήνα 2005. Μπακαλάκης Γ., Αρχαιολογικαί έρευναι εν Θράκη, ΑΔ 17 (1961/62), Χρονικά, σ. 260. Μπακαλάκης Γ., Αρχαιολογικά προβλήματα του Νομού Έβρου, στο: Η ιστορική, αρχαιολογική και λαογραφική έρευνα για τη Θράκη, Συμπόσιο Ξάνθη – Κομοτηνή – Αλεξανδρούπολη 5–9 Δεκεμβρίου 1985, Πρακτικά, Θεσσαλονίκη 1988, σ. 196–202. Μπακαλάκης, Θράκη = — Γ., Αρχαιολογικές έρευνες στη Θράκη 1958/60, Θεσσαλονίκη 1961.
- 16. [16] Κώστας Τσουρής ____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ Μπακιρτζής, Πόρτο Λάγο = — Χ., Αρχαιολογικές έρευνες στο Πόρτο Λάγο (Θράκη), στο: Fondation Europeenne de la Science, Activite Byzantine, Rapports des missions effectuees en 1982, σ. 5–27. Μπακιρτζής, Β. Αιγαίο = — Χ., Αρχαιολογικές έρευνες στις ακτές του Βορείου Αιγαίου (Ανακτορόπολις και Πύργος Απολλωνίας), Fondation Européenne de la Science, Activité Byzantine, Rapports des Missions effectuées en 1983, τ. Ι, σ. 4–9. Μπακιρτζής, Βυζ. Θράκη = — Χ., Βυζαντινή Θράκη. 330–1453, στο: Θράκη, έκδ. Περιφέρειας Ανατολικής Μακεδονίας – Θράκης, Αθήνα 1994, σ. 151–209. Bakirtzis, Thrace = — Ch., Western Thrace in the Early Christian and Byzantine Periods: Results of Archaeological Research and the Prospects, 1973–1987, ByzForsch 14 (1989), σ. 41–58. Μπακιρτζής – Τριαντάφυλλος, Θράκη = — Χ. – — Τριαντάφυλλος Δ., Θράκη, (Πολιτιστικοί οδηγοί Α΄, έκδ. Κοινωφελούς Ιδρύματος ΕΤΒΑ – Ελληνικού Οργανισμού Τουρισμού – ΕΟΜΜΕΧ), Αθήνα 1988. Barnes – Whittow, Mastaura = — H. – — M., The Oxford University / British Institute of Archaeology at Anakara survey of medieval castles of Anatolia (1992). Mastaura Kalesi: A preliminary report, AnStud XLIII (1993), σ. 117–135. Beaudry N., κ. ά., Byllis (Albanie), BCH 126 (2002), 2. Études, rapports et chroniques, σ. 559–684. Belting Η., Mango C., Mouriki D., The Mosaics and Frescoes of St. Mary Pammakaristos (Fethiye Camii) at Istanbul, Washington D.C., 1978. Boiadzhiev, Matochina = — St., Matochina, Βουλγαρία, Κοσμική μεσαιωνική αρχιτεκτονική, σ. 162–165. Boiadzhiev, Shumen = — St., Shumen, Βουλγαρία, Κοσμική μεσαιωνική αρχιτεκτονική, σ. 86–87. Bon, Acrocorinth = — A., The Medieval Fortifications of Acrocorinth, στο: Carpenter R. – Bon A., The Defenses of Acrocorinth and the Lower Town (Corinth IIIII ), Cambridge, Massachusetts 1936, σ. 128–281. Bouras, Daphni = — Ch., The Daphni Monastic Complex Reconsidered, στο: Ševčenco Ι. – Hutter Ι. (εκδ.), Αετός. Studies in Honour of Cyril Mango, Stuttgart, Leipsig 1998, σ. 1–14. Μπρίκας – Τσουρής, Διδυμότειχο = — Α. – — Κ., Η οχύρωση του Διδυμοτείχου, 19ο Συμπόσιο Βυζαντινής και Μεταβυζαντινής Αρχαιολογίας και Τέχνης, Αθήνα, 7, 8 και 9 Μαΐου 1999, Πρόγραμμα και Περιλήψεις Εισηγήσεων και Ανακοινώσεων, Αθήνα 1999, σ. 82–83. Bryer – Winfield, Pontos = — A. – — D., The Byzantine monuments and topography of the Pontos [DOS 20], Washington DC 1985. Βuchwald, Laskarid Architecture = — Η., Laskarid Architecture, JÖB 28 (1979) σ. 261–296. Χωνιάτης Νικήτας, Χρονικὴ διήγησις, I. A. van Dieten (εκδ.), Nicetae Choniatae Historia [CFHB XI/1], Berlin, N. York 1975. Χριστοφίδου Α. – Παπανικολάου Α., Συμβολή στην οικοδομική ιστορία του καθολικού της Νέας Μονής Χίου. Νεότερα στοιχεία, ΔΧΑΕ περ. 4, τ. 28 (2007) σ. 41–54.
- 17. Η οχύρωση του Διδυμοτείχου [17] ____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ Chronica regia Coloniensis (Annales Maximi Coloniensi), G. Waits (εκδ.) (Scriptores rerum germanicarum [in usum scholarum ex Monumentis Germaniae historicis regusi]), Hannover 1880. Χρονικὸν τοῦ Μορέως, έκδ. J. Schmitt, London 1904. Χρυσοστόμου Α., Αρχαία Έδεσσα = — Αρχαία Έδεσσα, Έδεσσα 2008. Χρυσοστόμου A., Έδεσσα. Oχύρωση = —, Αρχαία Έδεσσα. Η οχύρωση, Έδεσσα 2014. Χρυσοστόμου A., Τείχος = —, Το τείχος της Έδεσσας, ΑΕΜΘ 1 (1987), σ. 161–172. Ćurčić Sl., Ακροπόλεις, στο: Κοσμική μεσαιωνική αρχιτεκτονική, σ. 191. Ćurčić Sl., Αρχιτεκτονική στην εποχή της ανασφάλειας, στο: Κοσμική μεσαιωνική αρχιτεκτονική, σ. 19– 51. Ćurčić, Architecture = — Sl., Architecture in the Balkans from Diocletian to Süleyman the Magnificent, New Haven – London 2010. Ćurčić, Εισαγωγή = — Sl., Αρχιτεκτονική στην εποχή της ανασφάλειας. Εισαγωγή στην κοσμική αρχιτεκτονική στα Βαλκάνια, 1300–1500, στο: Κοσμική μεσαιωνική αρχιτεκτονική, σ. 19– 51. Ćurčić Sl., Late Medieval Fortified Palaces in the Balkans: Security and Survival, Μνημείο και Περιβάλλον 6 (2000), σ. 11–48. Ćurčić, Πύργος Μιλούτιν = — Sl., Πύργος του βασιλιά Μιλούτιν. ΄Αθως, Ελλάς, στο: Κοσμική μεσαιωνική αρχιτεκτονική, σ. 216–217. Ćurčić Sl. – Anadol K., Πύργος του Γαλατά. Κωνσταντινούπολη, Τουρκία, στο: Κοσμική μεσαιωνική αρχιτεκτονική, σ. 228–229. Crow, Amida = — J., Amida and Tropaeum Trajani: Comparison of Late Antique Fortress Cities on the Lower Danube and Mesopotamia, στο: Proceedings of the British Academy 141 (2007), σ. 435–455. Crow, Urbanism = — J., Fortifications and urbanism in late antiquity: Thessaloniki and other eastern cities, στο: L. Lavan (εκδ.), Recent research in late-antique urbanism [JRA, suppl. ser. No 42], Portsmouth, Rhode Island 2001, σ. 89–105. Crow – Hill, Amastris = — J. – — St., The byzantine fortifications of Amastris in Paphlagonia, AnatStud XLV (1995), σ. 251–265. Cvetkov B., Vodosnabdjavane na Melnishkata krepost (βουλγ. με γαλλ. περίληψη), Arkheologija, 22.2 (1980), σ. 39–46. Cvetkov B., Vodosnabditelni sborbženija, στο: Μеlnik, τ. 1, Sofia 1989, σ. 105–112. Δαδάκη, Σέρρες = — Στ., Η βυζαντινή οχύρωση των Σερρών, στο: Μ. Παρχαρίδου (επιμ.), Διεθνές Συνέδριο, Οι Σέρρες η περιοχή τους από την αρχαία στη μεταβυζαντινή κοινωνία, Σέρρες 29 Σεπ. – 3 Οκτ. 1993, Πρακτικά, τ. Α΄, Θεσσαλονίκη 1998, σ. 175–196. Δαδάκη – Λυχούνας – Τσουρής, Φίλιπποι, = — Στ. – — Μ. – — Κ, Οχυρώσεις στις παρυφές της ευρύτερης πεδιάδας των Φιλίππων, στο: Χ. Φαράκλας (εποπτεία έκδ.), Δ΄ Επιστημονική συνάντηση
- 18. [18] Κώστας Τσουρής ____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ «Η Δράμα και η περιοχή της, ιστορία και πολιτισμός», Δράμα 16–19 Μαΐου 2002, επιμ. Χ. Φαράκλας, Δράμα 2006, σ. 117–136. Δαμούλος, Οχυρωματική Αρχιτεκτονική στο Αιγαίο = — Π. (επιμ.), Διεθνές Συνέδριο «Οχυρωματική Αρχιτεκτονική στο Αιγαίο και ο Μεσαιωνικός Οικισμός Αναβάτου Χίου», Χίος, 26–28 Σεπτεμβρίου 2008, Πρακτικά, Χίος 2012. Dintchev, Fortresses = — V., The fortresses of Thrace and Dacia in the early Byzantine period, στο: Α. Poulter (εκδ.), The transition to Late Antiquity on Danube and beyond, Proceedings of the British Academy 141, Oxford 2007, σ. 479–545. Δούκας, Βυζαντινὴ Ἱστορία, I. Bekker (εκδ.), Bonn 1834. Δουκατά, Μαρώνεια = — Δεμερτζή Σ., Παληόχωρα Μαρωνείας. Η ανασκαφή της παλαιοχριστιανικής βασιλικής και του μεσοβυζαντινού οικισμού, Καβάλα 2008. Džingov G. – Balkanska A. – Josifova M., Kaliakra, τ. 1, Krepostnoe Stroiteljstvu, Sofia 1990. Ευγενίδου, Χρυσή = — Δ., Το κάστρο της Χρυσής και το θέμα των Μογλενών, στο: «Αμητός», Τιμητικός τόμος για τον καθηγητή Μ. Ανδρόνικο, Θεσσαλονίκη 1986, σ. 325–341. Ευγενίδου, Κάστρα = — Δ., Κάστρα Μακεδονίας και Θράκης, Βυζαντινή Καστροκτισία, Αθήνα 1997. Ευγενίδου, Σέρβια και Μογλενά = — Δ., Ανασκαφές στη βυζαντινή Κεντρική και Δυτική Μακεδονία, Σέρβια και Μογλενά, ΑΕΜΘ 1 (1987), σ. 63–69. Ευθυμίου, Διδυμότειχον = –– Π., Το Διδυμότειχον κατά τους βυζαντινούς χρόνους, ΑΘΛΓΘ 22 (1957), σ. 349–378. Foss, Kütahya = — Cl., Survey of the medieval castles of Anatolia I. Kütahya [The British Institute of Archaeology at Ankara, Monograph No 7 (BAR Intern. S. 261)], Oxford 1985. Foss, Lydia = — Cl., Late Byzantine fortifications in Lydia, JÖB 28 (1979), σ. 297–320. Foss – Winfield, Fortifications = — Cl. – — D., Byzantine Fortifications. An Introduction, Pretoria 1986. Φουντούκου, Θεσσαλονίκη = — M., Παρατηρήσεις στο αμυντικό σύστημα των τειχών της Θεσσαλονίκης, Η Θεσσαλονίκη 1 (1985), σ. 111–157. Frantz, Athens = — Α., Late antiquity: A.D. 267–700 (The Athenian Agora, τ. XXIV), Princeton, New Jersey, 1988. Γεωργοπούλου, Πάτρα = — Βέρρα Μ., Η πρώτη οικοδομική φάση του κάστρου της Πάτρας, στο: Π. Θέμελης – Β. Κόντη (επιστημ. επιμ.), Πρωτοβυζαντινή Μεσσήνη και Ολυμπία. Αστικός και αγροτικός χώρος στη Δυτική Πελοπόννησο [Εταιρεία Μεσσηνιακών Αρχαιολογικών Σπουδών – Ινστιτούτο Βυζαντινών Ερευνών / ΕΙΕ], Αθήνα 2002, σ. 161–173. Γεωργοπούλου-Μελαδίνη Μ., Χαλκίς: Ανασκαφή οικοπέδου Σ. Σιλβέστρου, ΑΑΑ VI.1 (1973), σ. 66–69. Γιαννόπουλος, Διδυμότειχο = — Φ., Διδυμότειχο. Ιστορία ενός βυζαντινού οχυρού, Αθήνα 1989.
- 19. Η οχύρωση του Διδυμοτείχου [19] ____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ Γκιολές – Δαμούλος Τηγάνι = — Ν. – — Π., Οι οχυρώσεις στο Βυζαντινό Κάστρο της Μαΐνης στο Τηγάνι της Μέσα Μάνης, στο: Δαμούλος, Οχυρωματική Αρχιτεκτονική στο Αιγαίο, σ. 187–194. Γούναρης, Τείχη = — Γ., Τα τείχη της Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη 1976. Γούναρης – Γούναρη, Φίλιπποι = — Γ. – — Ε., Φίλιπποι. Αρχαιολογικός οδηγός, Θεσσαλονίκη 2004. Γουρίδης, Διδυμότειχο = — Α., Το ιστορικό Διδυμότειχο. Συμβολή στην ιστορία και την τοπογραφία της πόλεως του Διδυμοτείχου, Διδυμότειχο 1999. Γουρίδης, Διδυμότειχο 2 = — Α., Διδυμότειχο, μία άγνωστη πρωτεύουσα, Κομοτηνή 2006. Γουρίδης, Μονογράμματα = — A., Παρατηρήσεις επί των μονογραμμάτων των πύργων του Διδυμοτειχου, ByzForsch XXX (2011), σ. 695–724. Γρηγορᾶς = Γρηγορᾶς Νικηφόρος, Ῥωμαϊκή ἱστορία, L. Schopen (εκδ.), Nicephori Gregorae, Byzantina historia [CSHB], τ. 2, Bonn 1829–1830. Gregory, East. Frontier = — Sh., Roman Military Architecture on the Eastern Frontier, from AD 200–600, τ. 1–3, Amsterdam 1995–1996. Gregory, Corinth, = — Τ., The Late Roman Wall at Corinth, Hesperia 48 (1979), σ. 264–280. Gregory Τ., The Hexamilion and the fortress, Princeton 1993. Harrison, Amorium 1990 = — R. M. – κ. ά., Amorium excavations 1990: the third preliminary report, AnatSt 41 (1991), σ. 215–229. Hoddinot, Bulgaria = — R., Bulgaria in Antiquity. An archaeological introduction, London, Tonbridge 1975 Hunger Η., Βυζαντινή λογοτεχνία, τ. Β΄, Ιστοριογραφία, Φιλολογία, Ποίηση, Αθήνα 1992. İnalcık Η., An economic and social history oh the Ottoman Empire, τ. I, 1300–1600, Cambridge 1994. Ivanov, Abritus, = — R., Abritus / Abrittus, στο: R. Ivanov (εκδ.), Roman Cities in Bulgaria, Sofia 2012, σ. 155–197. Ivanov, Augusta Traiana = — R., Augusta Traiana / Beroe, στο: R. Ivanov (εκδ.), Roman Cities in Bulgaria, Sofia 2012, σ. 467–491. Ivanov, Durostorum = — R., Durostorum – castra, canabae, municipium, vici, στο: R. Ivanov (εκδ.), Roman Cities in Bulgaria, Sofia 2012, σ. 45–108. Ivanov, Nicopolis ad Istrum = — R., Nicopolis ad Haemum / Nicopolis ad Istrum, στο: R. Ivanov (εκδ.), Roman Cities in Bulgaria, Sofia 2012, σ. 109–153. Ivanov, Oescus = — R., Colonia Ulpia Oescensium, στο: R. Ivanov (εκδ.), Roman Cities in Bulgaria, Sofia 2012, σ. 1–43. Ivanov, Defence system = — R., The defence system along the Lower Danube between Dorticum and Durostorum from Augustus to Mauricius [Βουλγαρικά], Sofia 1999. Ivanov – Ivanov, Nikopolis = — Τ. – — R., Nikopolis ad Istrum, τ. Ι, Sofia 1994. Ivanov – Ivanov , Oescus = — Ivanov T. – Ivanov R., Ulpia Oescus, τ. Ι, Sofia 1998.
- 20. [20] Κώστας Τσουρής ____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ Ivison, Amorium = — Ε., Amorium in the Byzantine Dark Ages (seventh to ninth centuries), στο: J. Henning (εκδ.), Post-Roman Towns, Trade and Settlement in Europe and Byzantium, Vol. 2 Byzantium, Pliska, and the Balkans [W. Brandes, A. Demandt, H. Krasser, H. Leppin, P. von Möllendorff (εκδ.), Millennium Studies in the culture and history of the first millennium C.E., Volume 5/2] Berlin, New York, 2007, σ. 25–59. Johnson, Fortifications = — S., Late Roman Fortifications, London 1983. Κακούρης, Ανακτορόπολη = — Ι., Ανακτορόπολη. Ιστορικές πληροφορίες και αρχαιολογικά δεδομένα, στο: Η Καβάλα και η περιοχή της, Α΄ Τοπικό Συμπόσιο (Καβάλα, 18–20/4/1977), Θεσσαλονίκη 1980, σ. 249–262. Kaltchev, Augusta Trajana = — K., Das Befestigungsystem von Augusta Trajana – Beroe (heute Stara Zagora) im 2.–6. Jh. u. Z., Archaeologia Bulgaria II, 3 (1998), σ. 88–107. Καντακουζηνός Ιωάννης, L. Schopen (εκδ.), Ioannis Cantacuzeni Historiarum libri IV [CSHB], τ. 3, Bonnae 1832, 1831,1832. Κάππας Μ., Η εφαρμογή του σταυροειδούς εγγεγραμμένου στη μέση και την ύστερη βυζαντινή περίοδο. Το παράδειγμα του απλού τετρακιόνιου / τετράστυλου [Διδ. διατριβή], τ. 2, Θεσσαλονίκη 2008. Καραγιάννη, Οικισμοί = — Φλ., Οι βυζαντινοί οικισμοί στη Μακεδονία μέσα από τα αρχαιολογικά δεδομένα (4ος –15ος ), Θεσσαλονίκη 2010. Karagiorgou, Demetrias and Thebes = = — O., Demetrias and Thebes: the fortunes and misfortunes of two Thessalian port cities in late antiquity, στο: L. Lavan (εκδ.), Recent Researche in Late-Antique urbanisme, JRA, Supplementary Series 42, Portsmouth, Rhode Island 2001, σ. 183–215. Karaiskaj Gj., La forteresse de Durrës au Moyen Age (αλβ. με γαλλ. περίλ.), Monumentet 13 (1977), σ. 29– 53. Karaiskaj, Μπεράτι = — G., Οι οχυρώσεις στο Μπεράτι, Αλβανία, στο: Κοσμική μεσαιωνική αρχιτεκτονική, σ. 114–115. Karaiskaj Gj. – Baçe A., La forteresse de Durrëes et les autres fortifications environnantes pendant la basse antiquité, (αλβ. με γαλλ. περίλ.), Monumentet 9 (1975), σ. 3–33. Karnapp, Resafa = — W., Die Stadtmauer von Resafa in Syrien (Denkmäler Antiker Architectur, Band 11), Berlin 1976. Katsarova, Pautalia = — V., Pautalia στο: R. Ivanov (εκδ.), Roman Cities in Bulgaria, Sofia 2012, σ. 261– 287. Κεκαυμένος = Κεκαυμένος, Στρατηγικόν, B. Wassiliewsky – V. Jernstedt (έκδ)., Cecaumeni Strategicon et incerti scriptoris de officiis regiis libellus, Petropoli 1896. Kirilov Ch., The reduction of the fortified city area in late antiquity: some reflections on the end of the ‘antique city’ in the lands of the Eastern Roman Empire, στο: J. Henning (εκδ.), Post-
- 21. Η οχύρωση του Διδυμοτείχου [21] ____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ Roman Towns, Trade and Settlement in Europe and Byzantium, Vol. 2 Byzantium, Pliska, and the Balkans [W. Brandes, A. Demandt, H. Krasser, H. Leppin, P. von Möllendorff (εκδ.), Millennium Studies in the culture and history of the first millennium C.E., , Volume 5/2] Berlin, New York, 2007, σ. 3–24. Κόλλιας, Ρόδος = — Η., Η παλαιοχριστιανική και βυζαντινή Ρόδος. Η αντίσταση μιας ελληνιστικής πόλης, στο: Ευ. Κυπραίου – Ντ. Ζαφειροπούλου (επιμ. κειμένων), Ρόδος 2400 χρόνια. Η πόλη της Ρόδου από την ίδρυσή της μέχρι την κατάληψη από τους Τούρκους (1523), Πρακτικά, τ. Β΄, Αθήνα 2000, σ. 299–308. Κονιόρδος Β. – Ωραιόπουλος Φ., Επταπύργιο. Θεσσαλονίκη, Ελλάς, στο: Κοσμική μεσαιωνική αρχιτεκτονική, σ. 192–195. Korres, Pythion = — M., The Architecture of the Pythion Castle, ByzForsch 14 (1989), σ. 275–278. Κορρές, Θολοδομικά = — Μ., Θολοδομικά ζητήματα στο φρούριον του Πυθίου, στο: ΘΥΜΙΑΜΑ στη μνήμη της Λασκαρίνας Μπούρα, Αθήνα 1994, σ. 143–148. Κορρές – Μπακιρτζής, Πύθιο = — Μ. – — Χ., Το φρούριο του Πυθίου, Ελλάς, στο: Κοσμική μεσαιωνική αρχιτεκτονική, σ. 158–161. Κοσμική μεσαιωνική αρχιτεκτονική = Ćurčić Sl. – Xατζητρύφωνος E. (επιμ.), Κοσμική μεσαιωνική αρχιτεκτονική στα Βαλκάνια 1300–1500, Κατάλογος εκθέσεως, Θεσσαλονίκη 1997. Κουκούλη-Χρυσανθάκη – Μπακιρτζής, Φίλιπποι = — Χ. – — Χ., Φίλιπποι, Αθήνα 1995. Kουρίνου Ε., Σπάρτη. Συμβολή στη μνημειακή τοπογραφία της, Αθήνα 2000. Kovačević, Stari Bar = — M., Stari Bar, Γιουγκοσλαβία, στο: Κοσμική μεσαιωνική αρχιτεκτονική, σ. 88– 91. Κreiser K., Edirne im 17. Jahrhundert nach Evliyâ Çelebî [Islamkundliche Untersuchungen 33], Freiburg 1975. Κυριακίδης Στ., Βυζαντιναί μελέται ΙV. Το Βολερόν, Θεσσαλονίκη 1937–1939. Κυριαζόπουλος, Θράκη = — Xρ., Η Θράκη κατά τους 10ο–12ο αιώνες, Θεσσαλονίκη 2000. Λαμπουσιάδης, Αδριανούπολις = — Γ., Περί των τειχών της Αδριανουπόλεως, με εισαγωγή και σχόλια Θανάση Παπαζώτου, Κομοτηνή 2 2007, σ. 31–62. Λαμπουσιάδης Γ., Οδοιπορικόν επί των ημερών της Ελλ. Κατοχής της Aν. Θράκης, Θρακικά 2 (1929), σ. 87–93. Lawrence, Fortification = — A. W., A Skeletal History of Byzantine Fortification, BSA 78 (1983), σ. 171– 227. Λέων Διάκονος, Ιστορία, στο: C. Hase (εκδ.), Leonis Diaconi Caloënsis, Ιστορία, Bonn 1828. Λουκοπούλου Λ. – Ζουρνατζή Α. – Παρισάκη Μ.-Γ. – Ψωμά Σ., Επιγραφές της Θράκης του Αιγαίου, Αθήναι 2005. Λούπου, Μυτιλήνη = — A.-X., Κάστρο Μυτιλήνης. Το μνημείο στους αιώνες και η ανάδειξή του, Μυτιλήνη 2007. Λοβέρδου-Τσιγαρίδα, Κάστρο Πλαταμώνα = — Αικ., Το κάστρο του Πλαταμώνα, Ελλάς, στο: Κοσμική Μεσαιωνική Αρχιτεκτονική, σ. 106–109. Λοβέρδου-Τσιγαρίδα, Πλαταμώνας = — Αικ., Το κάστρο του Πλαταμώνα, Αθήνα 2006.
- 22. [22] Κώστας Τσουρής ____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ Lowry Η., The shaping of the Ottoman Balkans, Istabul 2010. Madzharov, Diocletianopolis = — M., Diocletianopolis, στο: R. Ivanov (εκδ.), Roman Cities in Bulgaria, Sofia 2012, σ. 439–466. Μαλλούχου – Tufano, Καβάλα = — Φ. – — S., Η ακρόπολη της Καβάλας, στο: Η Καβάλα και η περιοχή της, Α΄ Τοπικό Συμπόσιο (Καβάλα, 18–20/4/1977), Θεσσαλονίκη 1980, σ. 341–359. Μαμαλούκος Στ., Η αρχιτεκτονική του καθολικού, στο: Ιερά Μεγίστη Μονή Βατοπεδίου. Παράδοση – Ιστορία – Τέχνη, τ. 1, Άγιον Όρος 1996, σ. 176. Μαμαλούκος, Χίος = — Στ., Οι οχυρώσεις του Κάστρου της Χίου από τον 7ο ως τον 19ο αιώνα στα πλαίσια της εξέλιξης της οχυρωματικής τέχνης στην περιοχή του Αιγαίου, στο: Δαμούλος, Οχυρωματική Αρχιτεκτονική στο Αιγαίο, σ. 299–312. Μαμαλούκος, Λιβαδειά = — Στ., Παρατηρήσεις στην οικοδομική ιστορία και την αρχιτεκτονική των οχυρώσεων του Κάστρου της Λιβαδειάς, ΔΧΑΕ 33 (2012), σ. 7–20. Μανάκας, Διδυμότειχον = — Δ., Συλλογή αφηγήσεων, θρύλων, παραδόσεων και ιστορικών γεγονότων Διδυμοτείχου, Θρακικά 37 (1963), σ. 12–93. Mango C., Byzantine Architecture, New York 1976. Μανούσου-Ντέλλα, Ρόδος = — Κ., Μεσαιωνική Ρόδος. Από το Βυζαντινό Κάστρο στο Παλάτι του Μεγάλου Μαγίστρου, στο: Δαμούλος, Οχυρωματική Αρχιτεκτονική στο Αιγαίο, σ. 313– 330. Μαρίνου, Οχύρωση = — Γ., Η οχύρωση της πόλης, στο: Στ. Σίνος (επιμ.), Τα μνημεία του Μυστρά. Το έργο της Επιτροπής Αναστήλωσης Μνημείων Μυστρά, Αθήνα 2009, σ. 79–112. Μαρίνου, Συγκρότηση = — Γ., Η πολεοδομική συγκρότηση του οικισμού στο: Στ. Σίνος (επιμ.), Τα μνημεία του Μυστρά. Το έργο της Επιτροπής Αναστήλωσης Μνημείων Μυστρά, Αθήνα 2009, σ. 55–78. Μαρκή, Κίτρος = — Ε., Κίτρος. Μια πόλη – κάστρο της βυζαντινής περιφέρειας. Αρχαιολογική και ιστορική προσέγγιση, Θεσσαλονίκη 2001. Μάτσας – Μπακιρτζής, Σαμοθράκη = — Δ. – — Α., Σαμοθράκη. Μικρός πολιτιστικός οδηγός, Αθήνα 1998. Μαζαράκης, Φονιάς = — Α., Ο Πύργος του Φονιά. Σαμοθράκη, Ελλάς, στο: Κοσμική μεσαιωνική αρχιτεκτονική, σ. 226–227. Meyer-Plath – Schneider, Landmauer = — B. – — A. M., Die Landmauer von Konstantinopel II [Archäologisches Institut des Deutschen Reiches, Denkmäler antiker Architektur, τ. 8], Berlin 1943. Miljković-Pepek, Prilep = — P., Οχυρώσεις Markovi Kuli – Prilep, Π.Γ.Δ.Μ., στο: Κοσμική μεσαιωνική αρχιτεκτονική, σ. 118–121. Morganstern, Dereağzı = — J. (εκδ.), The Fort at Dereağzı and other material remains in its vicinity: from Antiquity to the Middle Ages, Tübingen 1993. Moutsopoulos N., Buru-Kale. Une forteresse byzantine en ruines inconnue sur les du lac de Bistonie en Thrace Occidentale, ΙΒΙ Bulletin 42 (1984), σ. 101–110.
- 23. Η οχύρωση του Διδυμοτείχου [23] ____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ Μουτσόπουλος, Ηράκλεια Σιντική = — Ν., Ηράκλεια Σιντική, στο: Φίλια Έπη, Δ΄, Αθήναι 1990, σ. 135– 207. Μουτσόπουλος, Καρύταινα = — Ν., Ο πύργος της Καρύταινας, Ελλάς, στο: Κοσμική μεσαιωνική αρχιτεκτονική, σ. 214–215. Moutsopoulos, Pensées et observations = — N., Pensées et observations à l’ occasion des fouilles archéologiques recentes à la grande Laure aux pieds de Tzarevetz à Veliko Tirnovo. Tours rondes et passages souterrains aux fortifications médiévales, Balkan Studies 26 (1985), σ. 3–9. Μουτσόπουλος, Ρεντίνα ΙΙ = — Ν., Το βυζαντινό κάστρο της Μυγδονικής Ρεντίνας. Η οχύρωση και η ύδρευση του οικισμού, Αθήνα 2001. Μουτσόπουλος, Ζίχνα = — Ν., Το βυζαντινό κάστρο της Ζίχνας, ΕΕΠΣΑΠΘ, Τμήμα Αρχιτεκτόνων Ι΄ (1986), σ. 161–338. Müller-Wiener, Burgen = — W., Burgen der Kreuzritter im Heiligen Land, auf Zypern und in der Ägäis, München, Berlin 1966. Müller-Wiener, Jonien = — W., Mittelalterliche Befestigungen im Südliche Jonien, IstMitt 11 (1961), σ. 5–122. Müller-Wiener, Milet = — W., Das Theaterkastell von Milet, IstMitt 17 (1967), σ. 279–290. Nescović, Smederevo = — J., Smederevo, στο: Ν. Jocović – J. Nescović, Το οχυρό του Smederevo, Γιουγκοσλαβία, στο: Κοσμική μεσαιωνική αρχιτεκτονική, σ. 133–135. Nescović, Ακρόπολη Smederevo = — J., Η ακρόπολη Smederevo, Γιουγκοσλαβία, στο: Κοσμική μεσαιωνική αρχιτεκτονική, σ. 208–211. Nicol D., Από την άλωση ως την ανάκτηση της Κωνσταντινουπόλεως (1204–1261), ΙΕΕ, τ. Θ΄, σ. 76–106. Nicol D., The Byzantine Family of Kantakouzenos (Cantacuzenos) ca 1100–1460, Washington D. C., 1968. Nicoll, Fortifications = — D., Ottoman fortifications 1300–1710, Oxford 2010. Νικηφόρου βασιλέως, Περὶ παραδρομῆς πολέμου, έκδ. C. B. Hase [CSHB], Leonis Diaconi Caloënsis, Historiae libri decem et liber De Velitatione Bellica, Bonn 1828. Νικολαΐδης, Αδριανού = — Ν., Η Αδριανού μας, τ. Ι, Κείμενο, τ. ΙΙ, Λεύκωμα, Αθήνα 1993. Ousterhout R., Constantinople, Bithynia, and Regional Developments in Later Palaeologan Architecture, στο: Sl. Ćurčić – D. Mouriki (εκδ.), The Twilight of Byzantium, Princeton 1991, σ. 75–110. Ousterhout, “Recessed Brick” Technique = — R., Observations on the “Recessed Brick” Technique during the Palaeologan Period, ΑΔ 39 (1984), Μελέτες, σ. 163–170. Ousterhout R., The Palaeologan Architecture of Didymoteicho, ByzForsch, XIV (1989), σ. 429–443. Ousterhout – Bakirtzis, Evros = — R. – — Ch., The Byzantine Monuments of the Evros/Meriç River Valley, Thessaloniki 2007. Özgüven B., Kilid-ül-Bahir. Δαρδανέλλια, Τουρκία, στο: Κοσμική μεσαιωνική αρχιτεκτονική, σ. 170–173.
- 24. [24] Κώστας Τσουρής ____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ Ovčarov D., Protejhizmata v sistemata na rannovizantijskite ukreplenija po našite zemi, Arheologija XV4 (1973), σ. 11–23. Παπαδόπουλος, Διδυμότειχο = — Σ., Διδυμότειχο, ιστορία – μνημεία – πολιτισμός, Διδυμότειχο 1990. Παπαδοπούλου, Ρωγοί = — Β., Το κάστρο των Ρωγών, Ελλάς, στο: Κοσμική μεσαιωνική αρχιτεκτονική, σ. 102–103. Παπαδοπούλου, Ιωάννινα = — Β., Κάστρο Ιωαννίνων. Η ιστορία των οχυρώσεων και του οικισμού, στο: Β. Παπαδοπούλου (επιμ.), Το κάστρο των Ιωαννίνων, Ιωάννινα 2009, σ. 36–103. Παπάγγελος Ι. – Θεοχαρίδης Πλ., O πύργος της Γαλάτιστας, στο: Κοσμική Μεσαιωνική Αρχιτεκτονική, σ. 222–223. Ε. Παπαθανασίου, Τα βυζαντινά μνημεία της Θράκης, στο: Α. Αγγελόπουλος (επιμ.), Θράκη. Ιστορία – πολιτισμός – τέχνη, τ. Β΄, Παιδεία – λαογραφία – τέχνη, Αθήνα 2011, σ. 46–85. Παπαζώτος, Σχόλια = — Θ., Σχόλια, στο: Γ. Λαμπουσιάδης, Περί των τειχών της Αδριανουπόλεως. Εισαγωγή και σχόλια Θανάση Παπαζώτου, Κομοτηνή 2 2007, σ. 63–86. Παπαζώτος Α., Προανασκαφικές έρευνες στο Παπίκιον όρος, Θρακική Επετηρίδα 1 (1980), σ. 113–139. Parsons A., Klepsydra and the paved court of the Pythion, Hesperia 12 (1943), σ. 250–251. Πασαδαίος Α., Ο κεραμοπλαστικός διάκοσμος των βυζαντινών κτηρίων της Κωνσταντινουπόλεως, εν Αθήναις 1973, πίν. 34–38. Παζαράς Θ., (επιστ. επιμ.), Οι πύργοι του Αγίου Όρους, Θεσσαλονίκη 2002. Πέννας Χ., Μοσυνόπολη, ΑΔ 30 (1975), Χρονικά, σ. 311–312. Πέννας Χ., Μοσυνόπολη, ΑΔ31 (1976), Χρονικά, σ. 338–340. Πεντάζος Ε., Αρχαιολογικαί έρευναι εν Θράκη, ΠΑΕ 1971, σ. 97–118. Πέτκος, Βέροια = — Α., Τα τείχη της Βέροιας (προανασκαφική επισκόπηση), στο: Μνήμη Μανόλη Ανδρόνικου (Παράρτημα Μακεδονικών, αριθ. 6), Θεσσαλονίκη 1997, σ. 263–276. Πέτκος – Καλταπανίδου-Πυροβέτση, Σέρβια = — Α. – — Β., Σέρβια, μια βυζαντινή πόλη-κάστρο, Βέροια 2009. Πετράκος, Μυτιλήνη = — Β., Το κάστρον της Μυτιλήνης, ΑΔ 31 (1976), Μελέται, σ. 152–165. Πλάτων Ν., Συμβολή εις το τοπωνυμικόν, την τοπογραφίαν και την ιστορίαν των πόλεων και φρουρίων της Κρήτης. Α΄. Τα τείχη του Χάνδακος κατά την δευτέραν Βυζαντινήν περίοδον, Κρητικά Χρονικά 1 (1947), σ. 239–248. Popović, Belgrade, = — M., The fortress of Belgrade, Beograd 2 2006. Popović, Βελιγράδι = — Μ., Οι οχυρώσεις του Βελιγραδίου, Γιουγκοσλαβία, στο: Κοσμική μεσαιωνική αρχιτεκτονική, σ. 128–131. Poulter A. (εκδ.), The transition to late Antiquity: On the Danube and Beyond, Proceedings of the British Academy 141, Oxford, 2007. Poulter A., Nicopolis ad Istrum: A Roman, Late Roman, and early Byzantine city. Excavations 1985–1992, JRStudies 1995, Monograph No 8, London 1995.
- 25. Η οχύρωση του Διδυμοτείχου [25] ____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ Poulter, Transition = — Α., The transition to Late Antiquity on the lower Danube: the city, a fort and the countryside, στο: Α. Poulter (εκδ.), The transition to Late Antiquity on Danube and beyond, Proceedings of the British Academy 141, Oxford 2007, σ. 58–69. Preshlenov, Mesambria = — Η., Mesambria Pontica in orbis Romanus, στο: R. Ivanov (εκδ.), Roman Cities in Bulgaria, Sofia 2012, Ivanov, Bulgaria, σ. 493–536. Pringle, Byz. Africa = — D., The Defence of Byzantine Africa from Justinian to the Arab Conquest [BAR Int. S. 99, I], Oxford 1981. Προκόπιος, Περὶ κτισμάτων, έκδ. Loeb. Provost, Philippi = — S., City walls and urban area in late-antique Macedonia: the case of Philippi, στο: L. Lavan (εκδ.), Recent Researche in Late-Antique urbanisme, JRA, Supplementary Series 42, Portsmouth, Rhode Island 2001, σ. 123–135. Provost, Philippes = — S., Remarques sur la topographie de Philippes à l’ époque Byzantine (Xe–XIVe siècles), στο: Ν. Ρουδομέτωφ (επιμ.), Η Καβάλα και τα Βαλκάνια από την Αρχαιότητα μέχρι σήμερα, Πρακτικά Α΄ Διεθνούς Συνεδρίου Βαλκανικών Ιστορικών Σπουδών (Καβάλα, 20–23 Σεπτεμβρίου 2001), τ. Α΄, Καβάλα 2004, σ. 193–231. Saradi, City = — Η., The Byzantine city in the sixth century, Αθήνα 2006. Sayger C. – Desarnod A., Album d’ un voyage en Turquie fait par ordre de Sa Majesté l’ empereur Nikolas Ier, en 1829 et 1830, Paris 1830. Schneider – Karnapp, Iznik = — A. M. – — W., Die Stadtmauer von Iznik (Nicaea), IstForsh 9, Berlin 1938. Simić, Maglič = — G., Το οχυρό του Maglič, Γιουγκοσλαβία, στο: Κοσμική μεσαιωνική αρχιτεκτονική, σ. 124–127. Simić, Manasija = — G., Ο πύργος της Μονής Manasija, Γιουγκοσλαβία, στο: Κοσμική μεσαιωνική αρχιτεκτονική, σ. 236–239. Σκαρλατίδου Ε., Διδυμότειχο, ΑΔ 36 (1981), Χρονικά, σ. 353–354. Σκαρλατίδου Ε., Διδυμότειχο (Πλωτινόπολη), ΑΔ 35 (1980), Χρονικά, σ. 431–432. Σκυλίτζης Ιωάννης, Σύνοψις Ἱστοριών, I. Thurn (εκδ.) [CFHB 5], Berolini – Novi Eboraci, 1973. Smith D. – Crow J., The Hellenistic and Byzantine defences of Tocra (Taucheira), Libyan Studies 29 (1998), σ. 35–82. Sodini, Transformation of cities = — J. P., The transformation of cities in Late Antiquity within the provinces of Macedonia and Epirus, στο: Α. Poulter (εκδ.), The transition to Late Antiquity on Danube and beyond, Proceedings of the British Academy 141, Oxford 2007, σ. 318, 320. Soustal, Thrakien = — P., Thrakien (Thrākien, Rodopē und Aimimontos) [TIB 6], Wien 1991. Σπαθάρης Ι., Η Δυτική Θράκη κατά τον Εβλιγιά Τσελεπήν περιηγητήν του XVII αιώνος, Θρακικά 4 (1933), σ. 119–120. Στεφανίδου, Δίον = — Τιβερίου Θ., Ανασκαφή Δίου τ. 1, Η οχύρωση [Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, Αρχαιολογικά Εργαστήρια Δίου], Θεσσαλονίκη 1998.
- 26. [26] Κώστας Τσουρής ____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ Στρατή Α. – Τσουρής Κ., Σωστική ανασκαφή στο οικόπεδο της οδού Ι. Δραγούμη 21 στις Σέρρες, Μανεδονικά ΚΗ΄ (1992), σ. 325–354. Συθιακάκη Β. – Κανάκη Ε. – Μπιλμέζη Χ., Οι παλαιότερες οχυρώσεις του Ηρακλείου: μια διαφορετική προσέγγιση με βάση τα νεότερα ανασκαφικά δεδομένα, στο Αρχαιολογικό Έργο στη Κρήτη, υπό έκδοση. Συνεχιστής Θεοφάνους = — Οἱ μετὰ Θεοφάνην, Bekker I. (εκδ.), 1838, σ. 1–481, (έκδ. Βόννης). Tafrali, Thessalonique = — O., Topographie de Thessalonique, Paris 1913. Τάνου, Πύργοι = — Σ., Τυπολογία βυζαντινών πύργων σε οχυρωματικούς περιβόλους του βορειοελλαδικού χώρου, Θεσσαλονίκη 2005 (αδημοσίευτη μεταπτυχιακή εργασία). Τανούλας Τ., Τα Προπύλαια της Αθηναϊκής Ακρόπολης κατά τον Μεσαίωνα [Βιβλιοθήκη της εν Αθήναις Αρχαιολογικής Εταιρείας αριθ. 165], Αθήνα 1997. Τανούλας Τ., «Το πολυτιμότερο στολίδι του κόσμου» στο στέμμα της Αραγωνίας: η Αθηναϊκή Ακρόπολη υπό Καταλανική κυριαρχία (1311–1388), στο: Η Καταλανο-αραγωνική κυριαρχία στον Ελλαδικό χώρο, χωρίς εκδότη, Ινστιτούτο Θερβάντες Αθήνας, Αθήνα 2012, σ. 23–65. Θεοχαρίδης, Κολιτσού = — Πλ., Πύργος του Καλετζή (Κολιτσού). Άθως, Ελλάς, στο: Κοσμική μεσαιωνική αρχιτεκτονική, σ. 218–219. Θεοχαρίδης, Μαριανά = — Πλ., Ο Πύργος στα Μαριανά. Χαλκιδική, Ελλάς, στο: Κοσμική μεσαιωνική αρχιτεκτονική, σ. 220–221. Θεοχαρίδου, Τείχη Θεσσαλονίκης = — Κ., Συμβολή στη μελέτη της πρώιμης ιστορίας των ανατολικών τειχών της Θεσσαλονίκης, στο: ΘΥΜΙΑΜΑ στη μνήμη της Λασκαρίνας Μπούρα, Αθήνα 1994, σ. 309–315. Θεοχαροπούλου Ε., Συμβολή στη μελέτη των σταυροειδών εγγεγραμμέναν ναών της Κρήτης από τον 10ο μέχρι τον 13ο αιώνα [Διδ. διατριβή], Αθήνα 2000. Θεοκλίεβα-Στοΐτσεβα, Μεσημβρία = — Ε., Η τοπογραφία της Μεσημβρίας του Ευξείνου Πόντου από τον 4ο έως τις αρχές του 7ου αιώνα, Αλεξανδρούπολη 2009. Θράκη = Θράκη, έκδ. Περιφέρειας Ανατολικής Μακεδονίας – Θράκης, Αθήνα 1994. Topalilov, Philippopolis = — Ι., Philippopolis, στο: R. Ivanov (εκδ.), Roman Cities in Bulgaria, Sofia 2012, σ. 363–437. Torbatov, Zaldapa = — S., Kǎsnoantičnijat grad Zaldapa (The late antique city of Zaldapa), Sofia 2000. Τούρτα, Γυναικόκαστρο = — Α., Γυναικόκαστρο, Ελλάς, στο: Κοσμική μεσαιωνική αρχιτεκτονική, σ. 110– 113. Travlos, Post-Herulian wall, στο: Frantz, Athens, σ. 125–141. Τραυλός, Εξέλιξις = — Ι., Η πολεοδομική εξέλιξις των αρχαίων Αθηνών, Αθήναι 1960. Τσιλιπάκου, Σέρβια = — Α., Σέρβια. Μια βυζαντινή καστροπολιτεία, Αθήνα 2002. Τσουρής, Διδυμότειχο = — Κ., Νέα ευρήματα από το Διδυμότειχο, ΑΑΑ ΧΧΙΙ (1989), σ. 89–109. Τσουρής, Δράμα, = — K., Παρατηρήσεις στη χρονολόγηση της οχυρώσεως της Δράμας, στο: Γ΄ Επιστημονική συνάντηση «Η Δράμα και η περιοχή της, ιστορία και πολιτισμός», Δράμα 21–24 Μαΐου 1998, επιμ. Χ. Φαράκλας, Δράμα 2002, σ. 115–118.
- 27. Η οχύρωση του Διδυμοτείχου [27] ____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ Τσουρής, Έρευνα = — Κ., Έκθεση ανασκαφικής έρευνας στο Διδυμότειχο, ΑΑΑ ΧΧ (1987), σ. 43–65. Τσουρής, Oργάνωση ακτών = — Κ., Η αμυντική οργάνωση των Θρακικών και Μακεδονικών ακτών από τον 9ο μέχρι τον 15ο αιώνα, στο: Δαμούλος, Οχυρωματική Αρχιτεκτονική στο Αιγαίο, σ. 561–588. Τσουρής, Ιωάννινα = — Κ., Η βυζαντινή οχύρωση των Ιωαννίνων, ΗΧ 25 (1983), σ. 133–157. Τσουρής, Καβάλα = — K., Νεάπολις – Χριστούπολις – Καβάλα. Διορθώσεις – προσθήκες – παρατηρήσεις στην οχύρωση και την ύδρευση, ΑΔ 53 (1998), Μελέτες, σ. 387–454. Τσουρής, Οχυρωματικά έργα = — Κ., Παλαιοχριστιανικά και βυζαντινά οχυρωματικά έργα χωρίς οικιστικό προορισμό, 19ο Συμπόσιο Βυζαντινής και Μεταβυζαντινής Αρχαιολογίας και Τέχνης, Αθήνα, 7, 8 και 9 Μαΐου 1999, Πρόγραμμα και Περιλήψεις Εισηγήσεων και Ανακοινώσεων, Αθήνα 1999, σ. 109–110. Τσουρής, Οχυρωματικά έργα επί ανανεωσίμων πηγών = — Κ., Οχυρωματικά έργα επί ανανεωσίμων πηγών υδάτων (9ος –15ος ) αιώνας, ΒυζΣείμ 22 (2012), σ. 293–339. Τσουρής, Πυλί = — Κ., Το κάστρο στο Παλιό Πυλί της Κω και ο όσιος Χριστόδουλος ο Λατρηνός, στο: Γ. Κοκκορού-Αλευρά – Α. Α. Λαιμού – Ε. Σημαντώνη-Μπουρνιά, (επιμ.), Α΄ Διεθνές Επιστημονικό Συνέδριο «Ιστορία – Αρχαιολογία – Λαογραφία της Κω από την Αρχαιότητα μέχρι την Τουρκοκρατία» (Κως, 2–4 Μαΐου 1997), Πρακτικά [Πανεπιστήμιο Αθηνών, Φιλοσοφική Σχολή, Σειρά Δημοσιευμάτων Περιοδικού «Αρχαιογνωσία» αρ. 1], Αθήνα 2001, σ. 365–378. Τσουρής, Σπάρτη = — Κ., Βυζαντινές επεμβάσεις στην οχύρωση της Σπάρτης, στο: Πρακτικά Συνεδρίου «Οχυρωματική αρχιτεκτονική στην Πελοπόννησο (5ος –15ος αιώνας)» [25η Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων], Αρχαία Κόρινθος 2007, υπό έκδοση. Τσουρής – Μπρίκας, Έβρος = — Κ. – — Α., Βυζαντινές οχυρώσεις στον Έβρο. Ι. Μεσημβρία – Ποταμός – Άβας – Τραϊανούπολις – Φέρες, Βυζαντινά 26 (2006), σ. 153–209. Τσουρής – Μπρίκας, Πύθιο = — Κ. – — Α., Το φρούριο του Πυθίου και το έργο της αποκαταστάσεώς του, Καβάλα 2002. Vălov V., Vodosnabdjavaneto na srednovekovnite bulgarski gradove i kreposti (VII–XIV v.), Arkheologija 19.1 (1977), σ. 14–30. Βασιλειάδης, Κομοτηνή = — Γ., Το κάστρο της Κομοτηνής: αρχιτεκτονική ανάλυση και τεκμηρίωση, ByzForsch XXX (2011), σ. 139–154. Βασιλειάδης – Παπασωτηρίου, Κομοτηνή = — Γ. – — Ε., Το Κάστρο της Κομοτηνής, Κομοτηνή 2005. Βελένης, Ερμηνεία = — Γ., Ερμηνεία του εξωτερικού διακόσμου στη βυζαντινή αρχιτεκτονική, Θεσσαλονίκη 1984. Βελένης, Θεσσαλονίκη = — Γ., Τα τείχη της Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη 1998. Villehardouin, La conquête de Constantinople, εκδ. E. Faral, τ. 2, Paris 1939. Vitti, Θεσσαλονίκη = — Μ., Η πολεοδομική εξέλιξη της Θεσσαλονίκης από την ίδρυσή της έως τον Γαλέριο, Αθήνα 1996.
- 28. [28] Κώστας Τσουρής ____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ Vocotopoulos, Concealed Course Technique = — P., Concealed Course Technique: Further Examples and a few Remarks, JÖB 28 (1979), σ. 247–253. Βοκοτόπουλος Π., Η βυζαντινή εκκλησιαστική αρχιτεκτονική στην Χερσόνησο του Αίμου τον 10ο αιώνα, στο: Β΄ Διεθνής Βυζαντινολογική Συνάντηση: Κωνσταντίνος Ζ΄ ο Πορφυρογέννητος και η εποχή του, Δελφοί, 22–26 Ιουλίου 1987, Αθήνα 1989, σ. 185–216. Π. Βοκοτόπουλος, Η εκκλησιαστική αρχιτεκτονική εις την δυτικήν Στερεάν Ελλάδα και την Ήπειρον από του τέλους του 7ου μέχρι του τέλους του 10ου αιώνος, Θεσσαλονίκη 2 1992. Vocotopoulos P., The Role of Constantinopolitan Architecture during the Middle and Late Byzantine Period, JÖB 31/2 (1981) σ. 551–573. Βογιατζής Σ., Νεώτερα στοιχεία για την οικοδομική ιστορία του Καθολικού της Νέας Μονής Χίου, ΔΧΑΕ, περ. 4, τ. 14 (1987–1988), σ. 159–172. Βογιατζής, Οθωμανοκρατία = — Γ., Η πρώιμη Οθωμανοκρατία στη Θράκη. ΄Αμεσες δημογραφικές συνέπειες, Θεσσαλονίκη 1998. Ξυγγόπουλος, Σέρβια = — Α., Τα μνημεία των Σερβίων, Αθήναι 1957. Ξυγγόπουλος, Σέρραι = — Α., ΄Ερευναι εις τα βυζαντινά μνημεία των Σερρών, Θεσσαλονίκη 1965. Yossifova M., The ancient Tyrisis and the early Byzantine Acre (Akre) (The settlement at cape Kaliakra), στο: R. Ivanov (εκδ.), Roman and early Byzantine settlements in Bulgaria, τ. ΙΙΙ, Ivray, Sofia, 2008, σ. 159–161. Ζήκος, Μάκρη = — Ν., Βυζαντινή Μάκρη, στο: Ν. Ζήκος – Ντ. Καλλιντζή – Π. Τσατσοπούλου, Μεσημβρία/Ζώνη, Μάκρη, χ. έ., Αθήνα. Ζήκος, Μαξιμιανούπολις = — Ν., Μαξιμιανούπολις – Μοσυνόπολις. Ανασκαφή περίκεντρου ναού, Καβάλα 2008. Ζήκος Ν., Ο λεγόμενος πύργος της Απολλωνίας και ο κτήτωρ του, στο: «Δώρον», Τιμητικός τόμος στον καθηγητή Νίκο Νικονάνο, Θεσσαλονίκη 2006, σ. 57–67. Ζήκος, Στρυμώνας = — Ν., Βυζαντινοί πύργοι στο κάτω τμήμα της κοιλάδας του Στρυμόνα, στο: Μ. Παραχαρίδου (επιμ.), Διεθνές Συνέδριο «Οι Σέρρες και η περιοχή τους. Από την αρχαία στη μεταβυζαντινή κοινωνία», (Σέρρες 29/9–3/10/93), Πρακτικά, τ. Α΄, Θεσσαλονίκη 1998, σ. 311–338. Ζιρώ Δ., Η κύρια είσοδος του ιερού της Ελευσίνος, Αθήναι 1991.
- 29. Η οχύρωση του Διδυμοτείχου [29] ____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η φρουριακή αρχιτεκτονική δεν είναι πεδίο της έρευνας που γοητεύει ιδιαίτερα τους Έλληνες βυζαντινολόγους. Ωστόσο η σχετική τρέχουσα επιστημονική παραγωγή αρχίζει σταδιακά και αποκτά υπολογίσιμο όγκο. Τα προβλήματα, ωστόσο, προς την κατεύθυνση μιας πρώτης σύνθεσης αναγνωρίζονται λίγο – πολύ σε όλες τις σχετικές έρευνες. Δεν έχουν αποσαφηνιστεί το πλαίσιο και η μέθοδος έρευνας, ενώ όσες προτάσεις έχουν διατυπωθεί δεν είναι κοινά αποδεκτές. Δεν έχουν αντιμετωπισθεί κάτω από μια συνολική οπτική η αμυντική οργάνωση γεωγραφικών ενοτήτων διαφορετικής έκτασης κατά περίπτωση ούτε το σύνολο της οχυρωματικής δραστηριότητος σε διάφορες χρονικές περιόδους, με άλλα λόγια δεν έχει ερευνηθεί η χωροταξία των οχυρώσεων μέσα στο χρόνο. Με εξαίρεση σημαντικά, ευρέως γνωστά ή ευδιάκριτα οχυρωματικά έργα, δεν έχει αναγνωρισθεί η λειτουργία κατά περιόδους μεγάλου αριθμού οχυρώσεων. Δεν έχουν καθιερωθεί κοινά αποδεκτά κριτήρια χρονολόγησης, τα οποία θα είναι δυνατόν να εφαρμόζονται σε μεγάλα σύνολα. Μέχρι σήμερα οι ερευνητές των βυζαντινών οχυρώσεων χρησιμοποιούν ποικίλα κριτήρια, άνισης αξίας, ανάλογα με τα προβλήματα που εμφανίζει κάθε περίπτωση και –το κυριότερο– ανάλογα με τους στόχους της έρευνας, τους οποίους έχει θέσει έκαστος. Ορισμένοι υπερτονίζουν την σημασία των ιστορικών πληροφοριών, τις οποίες χρησιμοποιούν συστηματικά αποδίδοντας τους καθολική ισχύ. Το συνηθέστερο παράδειγμα αποτελούν οι ειδήσεις των ιστορικών κειμένων για την καταστροφή και την ανοικοδόμηση οχυρώσεων. Το πρώτο ερώτημα που καλείται να απαντήσει ο μελετητής, όταν διαθέτει ιστορικές πληροφορίες, είναι το μέγεθος της καταστροφής και της ανακατασκευής: πόσο μήκος της οχύρωσης, ποια τμήματά της (τείχη, πύλες, πύργοι) και τί ύψος αυτών καταστράφηκε ή ανοικοδομήθηκε. Στις περισσότερες περιπτώσεις τα ορατά τμήματα των οχυρώσεων δεν δίνουν απαντήσεις, με άλλα λόγια η έρευνα επιφανείας δεν επαρκεί και απαιτείται ανασκαφή. Τότε αρχίζει ο φαύλος κύκλος της εξεύρεσης πόρων. Η χρηματοδότηση είναι σχεδόν πάντα μόνον η αρχή των δυσχερειών και ακολουθεί ο χορός των γνωστών προβλημάτων που συνοδεύουν το υλικό προϊόν της ανασκαφικής έρευνας (συντήρηση, αποθήκευση, φύλαξη ες αεί) και την τεκμηρίωσή του (φωτογράφηση, σχεδίαση, αρχαιολογική τεκμηρίωση). Μακρόπνοα προγράμματα και συνεργασίες ιδρυμάτων μοιάζουν να είναι για την Ελλάδα άπιαστο όνειρο και η συνέπεια είναι ότι οι ενδιαφερόμενοι ερευνητές αποθαρρύνονται από παρόμοιες έρευνες ή αναγκάζονται να προσαρμόσουν τις απαιτήσεις της εργασίας στις δυνατότητες που παρέχει η
- 30. [30] Κώστας Τσουρής ____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ επιφανειακή έρευνα. Βεβαίως υπάρχει η ενδιάμεση λύση των λεγομένων ερευνητικών τομών, οι οποίες όμως δίνουν απαντήσεις –και αυτές όχι απαραιτήτως πάντοτε– περιορισμένης ισχύος ή δεν δίνουν πάντοτε. Δεν έχει ορισθεί το σύνολο των ερωτημάτων στα οποία καλούνται να απαντήσουν οι σχετικές έρευνες. Kάθε καινούργια έρευνα συμβάλλει με το δικό της τρόπο στην επίλυση όλων αυτών των προβλημάτων, αλλά νομίζω ότι είμαστε ακόμη μακριά από θεμελιώδεις συνθετικές εργασίες. Μια σειρά εργασιών εξαντλεί τα ενδιαφέροντά της σε ιστορικά ή τοπογραφικά προβλήματα (εντοπισμός και ταύτιση). Κάνοντας ένα βήμα παραπέρα κάποιοι άλλοι προσθέτουν ορισμένες διαστάσεις και στοιχειώδεις πληροφορίες για τους τύπους και τις μορφές. Άλλες εργασίες δίνουν βάρος στην αρχιτεκτονική αφήνοντας κατά μέρος όλες τις άλλες προσεγγίσεις. Μπροστά στο δραματικό κενό της έρευνας και την απουσία βασικών πληροφοριών κάθε συνεισφορά είναι πολύτιμη, αλλά ο ενδιαφερόμενος μένει πάντοτε με κάποια –τουλάχιστον– απορία όταν, αναπόφευκτα, συγκρίνει τον όγκο και την ποιότητα των δημοσιευμάτων που αφορούν στην ιστορία της θρησκευτικής τέχνης και αρχιτεκτονικής με εκείνα που έχουν ως αντικείμενο οχυρώσεις. Τα ζητήματα σύγχρονης ορολογίας φαίνεται να μην απασχολούν τους ερευνητές, ενώ το χάος των βυζαντινών όρων μόλις έχει αρχίσει να τους ενδιαφέρει. Συνθετικές προσεγγίσεις –έστω και με περιορισμένο τοπικά ή χρονικά αντικείμενο– αποτελούν καθοριστικές συμβολές, γιατί η οπτική τους είναι ευρύτερη από την αντίστοιχη των εργασιών που ασχολούνται με μεμονωμένα φρουριακά έργα. Τα ερωτήματα που θέτουν οι οποιασδήποτε έκτασης συνθέσεις είναι συνήθως καινούρια, όπως καινούριες είναι και οι αντίστοιχες απαντήσεις. Πάντως προς το παρόν λείπουν από την επιστημονική παραγωγή ευρύτερες ή ειδικότερες συνθέσεις. Όλα τα ανωτέρω προβλήματα επηρέασαν την εργασία αυτή: πολλά δεν ξεπεράστηκαν, άλλα απλώς επισημάνθηκαν ή θίχτηκαν ανεπαρκώς, ενώ λιγοστά αντιμετωπίστηκαν ή απαντήθηκαν. Συνοψίζοντας το προϊόν από τις μέχρι τώρα έρευνές μου θεώρησα απαραίτητο να οργανώσω την παρούσα εργασία προσπαθώντας να ασχοληθώ με τα ακόλουθα ζητήματα: ιστορικές πληροφορίες για τη συγκεκριμένη θέση, την περιοχή που την περιβάλλει άμεσα και την ευρύτερη περιοχή· πληροφορίες πηγών για την οχύρωση του Διδυμοτείχου και ειδήσεις περιηγητών· ένταξη της οχύρωσης σε ευρύτερο χρονικό και γεωγραφικό πλαίσιο· σχολαστική εξέταση της προγενέστερης βιβλιογραφίας· τοπογραφικά ζητήματα· λεπτομερής περιγραφή της οχύρωσης, των μερών και των τμημάτων των μερών που την αποτελούν· συγκρίσεις με άλλες οχυρώσεις· ιστορία της οχύρωσης· λειτουργία.
- 31. Η οχύρωση του Διδυμοτείχου [31] ____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ Στη Σαχάρα που κυριαρχεί στην Ελλάδα στον τομέα των φρουριακών ερευνών, υπάρχουν μια σειρά από αφετηριακές έρευνες. Στον Ν. Μουτσόπουλο χρωστά η έρευνα πολλές και σημαντικές εργασίες για μεμονωμένα κάστρα, για οχυρώσεις ευρύτερων γεωγραφικών περιοχών και για ειδικά ζητήματα φρουριακών μελετών. Τα βιβλία της Θ. Στεφανίδου-Τιβερίου για το Δίο και του Γ. Βελένη για τη Θεσσαλονίκη είναι υποδείγματα για κάθε νέα δημοσίευση. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η δημοσίευση της οχύρωσης της Έδεσσας, που ετοίμασε η Α. Χρυσοστόμου. Δίπλα στις μονογραφίες ξεχωρίζουν: 1. το Συμπόσιο που οργάνωσε στην Αθήνα η Χριστιανική Αρχαιολογική Εταιρεία το 1999 με αντικείμενο «Τα κάστρα και οι οχυρώσεις στο Βυζάντιο πριν από την εμφάνιση των τηλεβόλων», του οποίου τα Πρακτικά δεν δημοσιεύθηκαν συνολικά, 2. τα Πρακτικά του Συνεδρίου που οργάνωσε το 2008 στη Χίο η 3η Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων (Χίος) με θέμα «Η οχυρωματική αρχιτεκτονική στο Αιγαίο και ο μεσαιωνικός οικισμός Αναβάτου Χίου» (δημοσιεύθηκαν το 2012) και 3. τα αναμενόμενα πρακτικά του Συνεδρίου που οργάνωσαν η 25η Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων και το Τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών του Πανεπιστημίου Πατρών το 2007 στο Λουτράκι με αντικείμενο την «Οχυρωματική αρχιτεκτονική στην Πελοπόννησο (5ος – 15ος αιώνας)». Σειρά μεμονωμένων εργασιών, άνισης ποιότητας, διαφορετικών ενδιαφερόντων και ποικίλων προσανατολισμών, δημοσιεύονται εξ άλλου σε διάφορα ελληνικά και ξένα περιοδικά. Στις περισσότερες περιπτώσεις πρόκειται για ουσιώδεις και επαρκείς συμβολές. Οφείλω εδώ να αναφερθώ σε ένα άλλο σχετικό πρόβλημα: μετά τη μαζική εισβολή των προγραμμάτων της Ευρωπαϊκής Ένωσης στη χρηματοδότηση των αρχαιολογικών έργων, εμφανίστηκε μια καθόλου ευκαταφρόνητη σειρά δημοσιευμάτων προβολής των έργων. Στη κλίμακα της ποιότητας καταλαμβάνουν όλα τα σκαλοπάτια, από το χαμηλότερο –που είναι απλές παρουσιάσεις ή περιγραφές με ικανοποιητική φωτογραφική τεκμηρίωση– μέχρι το ψηλότερο –που είναι παρουσιάσεις με επιστημονικές προδιαγραφές και αποτελούν πρώτη επιστημονική προσέγγιση–. Κατ’ αρχάς όλο αυτό το υλικό είναι ευπρόσδεκτο, αρκεί να μην λησμονιέται η απαραίτητη συνέχεια, που είναι η επιστημονική διαπραγμάτευση. Πάντως μένουν οι ωραίες έγχρωμες φωτογραφίες, για τις οποίες εν γένει διαχέεται μία υψηλή περηφάνια. Δίπλα στην προβολή των έργων στέκονται μια σειρά εκθέσεων, εκπαιδευτικών, ευκαιριακών ή επαιτιακών εκδόσεων και εκλαϊκευτικών δημοσιευμάτων. Η ποιότητά τους επίσης ποικίλει. Συνήθως δεν συνεισφέρουν τίποτε απολύτως στην έρευνα και στη χειρότερη περίπτωση αναπαράγουν και διαιωνίζουν σοβαρά λάθη. Φυσικά και εδώ υπάρχουν οι εξαιρέσεις. Βασικό πρόβλημα όλων αυτών των δημοσιευμάτων είναι η έλλειψη