world diabetes day in hindi 2022

1. WORLD DIABETES DAY – 2022
विश्ि मधुमेह दििस – 2022
EDUCATION TO PROTECT TOMORROW
शिक्षा कल की रक्षा क
े शलए
BY: LT COL SAMINDER MALIK

2. विश्ि मधुमेह दििस क
े बारे में (14 निंबर)
 विश्ि मधुमेह दििस 1991 में अंतरााष्ट्रीय मधुमेह महासंघ
और डब्ल्यूएचओ (WHO) द्िारा मधुमेह से उत्पन्न बढ़ते
स्िास््य खतरे क
े बारे में बढ़ती चचंताओं क
े जिाब में
बनाया गया था।
 विश्ि मधुमेह दििस 2006 में एक संयुक्त राष्ट्र दििस
बन गया और इसे हर साल 14 निंबर को सर फ्र
े डररक
बैंद ंग क
े जन्मदिन पर चचह्ननत ककया जाता है, ह्जन्होंने
1922 में चा्सा बेस् क
े साथ इंसुशलन की सह-खोज की
थी।

3. विश्ि मधुमेह दििस क
े बारे में (14 निंबर)
 WORLD DIABETES DAY िुननया का सबसे बडा मधुमेह जागरूकता अशियान है।
 अशियान का प्रनतननचधत्ि नीले गोले क
े लोगो द्िारा ककया जाता है ह्जसे 2007
में अपनाया गया था

4. ➢ maQaumaoh yaaina DayaibaTIja kao AamataOr pr Saugar kI baImaarI ko naama sao BaI jaanaa jaata hO.
➢ yah baImaarI Baart maoM ek baD,I svaasqya samasyaa bana caukI hO.
➢ hmaaro doSa maoM lagaBaga 6 kraoD, sao AiQak laaoga [sa baImaarI sao pIiD,t hOM .
➢ [sa baImaarI maoM KUna maoM Saugar kI maa~a baZ, jaatI hO .ek svasqa vyai> ko SarIr maoM [nsauilana naamak ha^maao-na ko
Wara Baaojana kao }jaa- maoM pirvait-t ikyaa jaata hO .
➢ maQaumaoh yaaina DayaibaTIja sao pIiD,t laaogaaoM ko SarIr maoM [nsauilana kI maa~a pyaa-Pt nahIM haotI ¸ yaa ]nako SarIr Wara
banaayaa gayaa [nsauilana pUrI trh sao kama nahIM krta . [sailae SarIr kI kaoiSakaeM Saugar kao saimmailat nahIM kr
patI ¸ AaOr KUna maoM Saugar kI maa~a baZ, jaatI hO .
maQaumaoh @yaa hO ?

5. maQaumaoh mau#yat: tIna p`kar kI haotI hO :
➢ Ta[p 1 maQaumaoh - [sa p`kar kI maQaumaoh kI Sau$Aat baccaaoM ko SarIr maoM pancreas Wara [nsauilana ka pUNa-
inamaa-Na naa hao panao kI vajah sao haotI hO. marIja, kao ApnaI baImaarI kao inayaM~Na maoM rKnao va jaIivat rhnao ko ilae
[nsauilana kI ja,$rt pD,tI hO.
➢ Ta[p 2 maQaumaoh - [sao vayask yaaina baDo, laaogaaoM maoM haonao vaalaI maQaumaoh khto hOM. [sa Avasqaa maoM SarIr ko Andr
[nsauilana ka ]%padna tao haota hO¸ prntu ]sakI maa~a SarIr kI ja$rt kao pUra krnao ko ilae pyaa-Pt nahIM haotI
. pirNaamasva$p SarIr kI kaoiSakaeM Saugar kao }jaa- ko sa`aot ko $p maoM p`yaaoga nahIM kr patI.[sa karNa KUna
maoM Saugar ka maa~a baZ, jaatI hO.
➢ Ta[p 3 - gaBaa-vasqaa maoM haonao vaalaI maQaumaoh
maQaumaoh ko p`kar

6. maQaumaoh ko laxaNa @yaa haoto hMO ?
➢ Sau$Aat maoM jyaadatr maQaumaoh sao pIiD,t marIja,aoM maoM kao[- laxaNa nahIM haoto hOM.
➢ k[- laaogaaoM maoM tao [saka Acaanak hI pta calata hO jaba iksaI Anya baImaarI ko ilae KUna kI जााँच krvaa[-
jaatI hO jaOsao ik iksaI Aa^proSana sao phlao.
➢ AamataOr pr maQaumaoh maoM payao jaanao vaalao laxaNa
❑ baar baar poSaaba laganaa
❑ j,yaada Pyaasa laganaa
❑ bahut AiQak BaUK laganaa
❑ vaja,na ka Asaamaanya $p sao kma haonaa
❑ jaldI qak jaanaa

7. ❑ icaD,icaD,apna haonaa
❑ ca@kr Aanaa
❑ zIk sao naIMd na Aanaa
❑ आँखों kI raoSanaI kmaj,aaor haonaa yaa QaMuQalaa idKnaa
❑ haqa va poraOM maMo JanaJanaahT yaa saunna haonaa
❑ baar baar %vacaa, masaUD,o va poSaaba ka saM`kmaNa haonaa
❑ caaoT yaa Gaava ka dor sao Barnaa yaa zIk na haonaa
❑ gauPtaMga ko Aasapasa KujalaI ka haonaa, [%yaaid
maQaumaoh ko laxaNa @yaa haoto hMO ?

8. maQaumaoh kao janma donao vaalao कारण
➢ eosao k[- kark hOM ijana kI vajah sao maQaumaoh haonao ka K,tra baZ, jaata hO. [namaoM sao kuC maoM badlaava laanaa saMBava
hO, AaOr kuC maoM nahIM.
❑ Paairvaairk [ithasa - yaid pirvaar maoM iksaI kao yaaina maata ipta yaa bahna Baa[- kao maQaumaoh hO tao
pirvaar maoM Anya r@t sambaMiQayaaoM kao maQaumaoh haonao kI saMBaavanaa AiQak haotI hO.
❑ ilaMga - yauvaa Aayau maoM laD,kaoM va laD,ikyaaoM maoM maQaumaoh kI saMBaavanaa lagaBaga samaana rhtI hO prntu [sa
ko baad 30 vaYa- kI Aayau tk maihlaaAaoM maoM maQaumaoh haonao kI saMBaavanaa AiQak hao jaatI hO. 45 sao
65 vaYa- ko baIca kI Aayau maoM yah saMBaavanaa maihlaaAaoM maoM , pu$YaaoM ko maukabalao lagaBaga dao gaunaa hao
jaatI hO.
❑ SaarIirk vaja,na - AavaSyakta sao AiQak SaarIirk vaja,na haonao pr Ta[-p 2 vayask) maQaumaoh haonao kI
saMBaavanaa AiQak haotI hO. lagaBaga 75 p`itSat raoigayaaoM ka vaja,na 9 sao 14 iklaaoga`ama AiQak payaa
jaata hO.

9. maQaumaoh kao janma donao vaalao कारण
❑ SaarIirk असक्ररयta - jaao laaoga SaarIirk pirEama krto hOM , ]na maoM maQaumaoh kI baImaarI kma haotI hO.[sa
ko ivaprIt Aarama kI ijaMdgaI basar krnao vaalao laaogaaoM maoM maQaumaoh haonao kI saMBaavanaa AiQak haotI hO.
❑ tnaava - tnaava kI isqait maoM maQaumaoh kI baImaarI kI Sau$Aat hao saktI hO.
❑ Kanao¹pInao maMo daoYa - paOiYTk va saMtuilat Aahar na Kanaa BaI maQaumaoh ka ek karNa hO.AiQak GaI , tola
vaalao Baaojana ka saovana krnao sao BaI maQaumaoh ka K,tra baZ,ta hO.

10. ijana karkao maoM badlaava laayaa jaa sakta hOM
❑ maaoTapa , Kasakr kmar ka
❑ असक्र्ररय jaIvanaSaOlaI
❑ tmbaakU ka saovana krnaa
❑ Saraba ka saovana krnaa
❑ AiQak cabaI- AaOr GaI tola yau@t Baaojana krnaa
❑ KUna maoM cabaI- kI maa~a jyaada haonaa jaOsao ik triglycerides kI maa~a 250 mg/dl sao
AiQak haonaa AaOr HDL Cholesterol kI maa~a 35 mg/dl sao kma haonaa

11. maQaumaoh ka inadana जााँच kOsao ikyaa jaata hO ?
maQaumaoh kI जाँच mau#yata tIna p`kar sao kI jaatI hO
❑ faisTMga Plaajmaa galaUkaosa TosT (FASTING) - KalaI poT KUna kI जाँच Kanaa Kanao ko 8 GaMTo ko
pScaat KUna ko Wara kI jaatI hO. KUna maoM glaUkaosa kI maa~a yaid inaQaa-irt str yaaina 126 mg/dl sao
AiQak hao tao [sao maQaumaoh maanaa jaata hO.

12. maQaumaoh ka inadana जााँच kOsao ikyaa jaata hO ?
❑ Aaorla glaUkaosa TaolaroMsa TosT (OGTT) - [sa जाँच kao krnao ko ilae phlao faisTMga Plaajmaa glaUkaosa TosT
ka haonaa Ainavaaya- hO. [sa TosT kao krnao ko baad vyai@t kao 75 ga`ama glaUkaosa iplaayaa jaata hO. ]sa ko 2
GaMTo baad daobaara KUna ka namaUnaa ilayaa jaata hO. [sa p`ikyaa sao pta lagaayaa jaata hO ik iksaI vyai@t kao
maQaumaoh hO yaa nahIM. [sa p`ikyaa ko baad yaid KUna maoM glaUkaosa kI maa~a 200 mg/dl sao AiQak hO tao maQaumaoh
maanaa jaata hO.
❑ glaa[isaToD hImaaoglaaoibana TosT (HBA1c) - [sa जाँच maoM KUna maoM ipClao tIna mahInao ko daOrana rhI Saugar kI
maa~a ka pta calata hO. [sa जाँच kao iksaI BaI samaya ikyaa jaa sakta hO.[sa जाँच ko ilae BaUKo poT ka
haonaa yaa glaUkaosa pInao kI AavaSyakta nahIM haotI hO. HBA1c ka saamaanya str 5 - 6 haota hO.

13. jaiTlataAaoM (COMPLICATIONS) ko baaro
maoM jaanakarI
❑KUna maoM Saugar kI maa~a kao inayaMi~t naa ikyaa jaae tao [sasao SarIr ko k[- AMgaaoM kao haina saktI hO.
❑lambao samaya tk AinayaMi~t maQaumaoh sao आँखों, gaudao-M , hRdya , nailakaAaoM AaOr tMi~kaAaoM kao nauksaana hao sakta hO.
❑maQaumaoh ko karNa eyes kI r@t QamainayaaM kmaja,aor pD, jaatI hO yaa ]na maoM $kavaT Aa jaatI hO ijasasao doK panao
kI xamata kma hao jaatI hOoM, retinopathy hao saktI hO
❑gaudo- kI samasyaaeM – maQaumaoh ko karNa gaudo- kI r@t QamainayaaoM kao BaI nauksaana phuMca sakta hO AaOr [sa p`kar gaudao-M
kao haonao vaalao nauksaana kao nephropathy khto hO.

14. jaiTlataAaoM (COMPLICATIONS) ko baaro
maoM jaanakarI
❑tMi~kaAaoM kI xait AaOr samasyaaeM - tMi~kaAaoM kI xait haonao kao neuropathy khto hO.
▪ pOraoM yaa SarIr ko inacalao BaagaaoM maoM jalana yaa saunna haonaa mahsaUsa haota hO .
▪ poT AaOr आँतों की क्र्ररयाओं maoM badlaava Aanao lagata hO .
▪ jaba tMi~kaAaoM kao nauksaana पहुँचता hO tao pOr maoM caaoT laganao pr kao[- dd- mahsaUsa nahIM haota AaOr caaoT laganao va
ja,#ma haonao ka K,tra baZ, jaata hO. jaba tk samasyaa ka pta calata hO tba tk Gaava baurI trh sao सं्ममत
hao sakta hO.
▪ eosao marIja,aoM ko ja,#ma jaldI nahIM Barto.kBaI¹kBaI halaat eosao gamBaIr hao jaato hOM ik marIja, kao Apnao pOr yaa
टाँग tk kTvaanao pD, jaato hO.
❑ idla ka daOra tqaa lakvaa stroke - ]cca r@tcaap , ]cca ka^laosT/ala , AaOr KUna maoM Saugar kI maa~a AinayaMi~t
haonao sao maQaumaoh ko marIja, maoM idla ka daOra pD,nao , AaOr lakvaa maarnao ka K,tra AiQak baZ, jaata hO.

15. maQaumaoh sao bacaava
❑maQaumaoh sao bacaava saMBava hO .
1. p`aqaimak bacaava – [sa ka Aqa- hO ]na laaogaaMo maoM maQaumaoh haonao sao raoknaa ijana maoM ABaI yah baImaarI Sau$ hI nahIM hu[-
hO. svasqa jaIvanaSaOlaI, Kana¹pana pr inayaM~Na
2. maaQyaimak bacaava – [sa ka Aqa- hO maQaumaoh sao pIiD,t vyai@tyaaoM kao jaiTlataAaoM (complications) sao
bacaanaa .

16. maQaumaoh sao pIiD,t vyai@t svayaM kI doKBaala kOsao kroM ?
❑ yaid iksaI kao maQaumaoh kI baImaarI hao jaae tao yah kBaI BaI pUrI trh sao zIk nahIM hao PaatI .maQaumaoh kao kovala
inayaMi~t hI ikyaa jaa sakta hO.
❑ marIja, kI svayaM doKBaala maQaumaoh ko ]pcaar ka ek mah%vapUNa- ihssaa hO. svayaM doKBaala maoM k[- क्याएं
Saaimala hOM jaOsao ik – kma caInaI AaOr kma GaI tola ko Baaojana ka saovana krnaa
– inayaimat $p sao Apnao KUna maoM Saugar kI maa~a kI जााँच krnaa
– AiQak roSaodar Baaojana ka saovana krnaa
– inayaimat vyaayaama krnaa
– inayaimat $p sao dvaa[- laonaa

17. maQaumaoh sao pIiD,t vyai@t svayaM kI doKBaala kOsao kroM ?
– pOraoM kI doKBaala krnaa
– सक्य jaIvanaSaOlaI Apnaanaa
– jaiTlataAaoM kao phcaananaa Pairvaar ko sadsya AaOr ima~ maQaumaoh ko ]pcaar maoM mah%vapUNa- BaUimaka inaBaa
sakto hOM.Pairvaar ko sahyaaoga Wara maQaumaoh sao pIiD,t marIja, svasqa Kanapana , SaarIirk सक्यta , inayaimat $p
sao dvaa[- ka saovana AaOr tnaavamau@t rhnao maoM safla hao sakta hO.
– maQaumaoh ko marIja, kao hmaoSaa Apnaa phcaana p~ Apnao saaqa rKnaa caaihe ijasa pr Toilafaona nambar
ilaKa hao jaao Aapatkala yaa duivaQaa ko samaya kama Aa sako.

18. maQaumaoh AaOr Aahar
❑ maQaumaoh ko marIja, Apnao p`itidna ko KanaPaana maoM kuC badlaava laa kr ApnaI baImaarI kao inayaM~Na maoM rK sakto hOM.
❑ Baaojana maoM ivaiBanna t%vaaoM kI maa~a Aayau , vaja,na , lambaa[-, AaOr SaarIirk सक्यta ko Anausaar tya kI jaatI hO.
❑ yah AavaSyak hO ik saMtuilat Aahar ka saovana ikyaa jaae
• kma maIzo fla jaOsao maaOsamaI , saMtra , Ama$d , saoba , ppIta , naaSapatI , trbaUja , Anaar ,
AalaUbauKara
• hrI p%todar saibjayaaoM jaOsao palak , maoqaI , Qainayaa , baMdgaaoBaI , baOgana , fUlagaaoBaI AaOr maaOsamaI saibjayaaoM
ka [stomaala AiQak sao AiQak maa~a maoM kroM.
• kccaI saibjayaaM jaOsao salad gaajar , maUlaI , KIra , kkD,I , Pyaaja , TmaaTr Aaid.

19. maQaumaoh AaOr Aahar
• gaoMhU ko AaTo maoM baosana imalaakr yaa gaoMhU ko saaqa canao evaM saaoyaabaIna kao ipsavaakr p`yaaoga maoM laaeM.
• raojaanaa 10 sao 12 igalaasa tk panaI ipyaoM.
• AiQak roSao vaalao Kanao ko pdaqaao-M ka p`yaaoga AiQak kroM. jaOsao saabaut Anaaja , AkMuirt dalaoM , Baunao
canao, salaad Aaid.

20. maQaumaoh AaOr Aahar
❑ Kanao maoM @yaa @yaa na KaeM
A%yaiQak maIzo fla jaOsao Aama , kolaa , caIkU , SarIfa , laIcaI , AMgaUr , SahtUt , Anaanaasa va KjaUr
jaD, kMd vaalaI saibjayaaM jaOsao AalaU , ArbaI , SakrkMdI , Salajama , ijamaIkMd , caukndr , Aaid.
A%yaiQak maIzo Kanao kI caIjaoM jaOsao caInaI , gauD, , Sahd , laddu , hlavaa , kok , caa^klaoT , jaOma
pUD,I , pkaoD,a , praMza , samaaosaa , namakIna , ibaskuT Aaid.
saUKo maovao jaOsaomaUMgaflaI , KjaUr , ikSaimaSa , kajaU , ipsta , Aaid.
kaolD iD/Mk jaOsao ilamka , kaolaa , iDbbaa baMd jaUsa , gannao ka rsa , Saraba , Aaid.
malaa[- vaalaa dUQa , ËIma , ma@Kna , dosaI GaI , vanaspit GaI , AMDo ka pIlao vaalaa Baaga , laala maaMsa ,

21. inayaimat $p sao dvaa[- laonaa
Aap ko Da^@Tr AapkI baImaarI ko Anausaar Kanao kI dvaa[- Aqavaa [nsauilana [Mjao@Sana kI salaah dogaoM .
Da^@Tr Wara bata[- gayaI dvaa[- inayaimat $p sao laoM .
ApnaI dvaa[- AaOr Baaojana batae gae samaya ko Anausaar laoM.
maQaumaoh kI dvaa[-yaaÐ va [nsauilana laonao vaalao marIja,aoM kao Saraba ka saovana nahIM krnaa caaihe.

22. vyaayaama evaM SaarIirk सक्यta
❑ maQaumaoh ko marIja, kao inayaimat $p sao vyaayaama krnaa caaihe.
❑ vyaayaama KUna ko saMcaar va [nsauilana maoM sauQaar krta hO.
❑ Apnao Da^@Tr kI salaah lao kr ApnaI Aayau AaOr Anya baImaairyaaoM ko Anausaar vyaayaama kroM . yaid Da^@Tr kI
salaah ko ibanaa AiQak vyaayaama ikyaa jaae tao ha[-paoglaaisaimayaa (hypoglycemia) kI isqait Aa
saktI hO .

23. vyaayaama evaM SaarIirk सक्यta
❑ yaid kao[- AaOr baImaarI nahIM hO tao inamnailaiKt inayama ko Anausaar vyaayaama ikyaa jaa sakta hO
❖ tojaI sao pOdla calanaa (saPtah maoM kma sao kma 4 sao 5 baar)
❖ yaid vaja,na saamaanya sao AiQak hO tao ]sao kma krnaa caaihe.
❖ iksaI yaaogaa ivaSaoYa& kI salaah sao yaaoga BaI ikyaa jaa sakta hO.
❖ inayaimat vyaayaama ko Alaavaa ApnaI jaIvanaSaOlaI kao सक्य banaaeM.
❖ जहााँ tk hao sako pOdla jaaeM , Gar ko CaoTo maaoTo kama svayaM kroM .