1. feb/mrt 2010-2/3 feb/mrt 2010-2/3
Van hoge en lage beweringen
Verkenning van de begrippen ‘hoge kunst’ en ‘lage kunst’
Saskia van der Linden
Op dertien oktober las ik in Trouw een berichtje over cabaretier Tijl Beckland die als
presentator het Residentie Orkest en de wereld van de klassieke muziek zou voorstel-
len aan het publiek. De krant spreekt van een ‘bijzonder project’: ‘het Comedy Concert is bedoeld
om mensen die niet snel naar een klassiek concert komen, toch te interesseren voor een avond met
het Residentie Orkest.’ herkenbaar, een poging om hoge kunst laagdrempelig te maken. Beckland,
bekend van het populaire amusements-programma De Lama’s, die aan klassieke muziek doet en daar
zelfs van blijkt te houden: meer bijzonder kun je het niet treffen.
Hoge kunst, een grotere bron voor discussie is bijna niet directeur van imagine iC, is lage kunst iets dat ze associeert
denkbaar. ‘De Lama’s maken echt kunst,’ zegt mijn zoon en met de pikante grappen van het Theater van de Lach - die
mijn moeder vindt mondriaan wel bij echte kunst horen, maar ze heel vervelend vindt - en hoge kunst met iets dat de tand
wil, zegt ze zeer uitdrukkelijk, ‘het werk niet boven haar des tijds heeft doorstaan. Hier betreft het onderscheid de
bank hebben hangen’. Ook in de professionele wereld wordt kwaliteit of aard van het product. ik ken beckland niet, maar
druk gedebatteerd. theoretici, onderwijsprojecten en docen- betwijfel of hij stand houdt als hij zijn presentatie met Lama-
ten nemen diverse standpunten in. een themanummer van grappen aanvult. Hans van maanen gaat uit van een esthe-
boekman uit 2005 over hoge en lage cultuur geeft een keur tisch-kwalitatief onderscheid dat dwars door álle disciplines
aan invalshoeken en definities. beckland blijkt een prach- heen loopt. een onderscheid dat wel degelijk nog bestaat en
tig voorbeeld van wat er in dat nummer door verschillende bestaansrecht houdt, omdat zonder dat, de waarde van kunst Maakt een andere manier van kunstbeleven Nieuwe Kunst?
auteurs beschreven wordt. maar wat kunnen we als docent voor de samenleving vervaagt. in deze opsomming past nog Fotograaf Saskia van der Linden uit de serie Kijken & Kijken: Kijken 1
met al die verschillende theorieën? Dit artikel besluit na een de opvatting van Hans abbing die enkele jaren geleden de
kleine bloemlezing met enkele praktische voorstellen. terminologie ‘klassieke en nieuwe kunst’ introduceerde waar-
bij de beleving van de beschouwer centraal staat. Om precies categorieën hoog en laag niet in, stelt hij. een film kan bij de Opvattingen, uitgangspunten en verwarring
hoge en lage kunst in het debat te zijn ‘de veranderende manier van beleven’: van geduldig, hoge kunst horen en een schilderij bij de lage. Hij formuleert Zoals vaak, onderbouwen de verschillende sprekers hun
Leidend artikel in het boekman-nummer is dat van Susanne ingekeerd en reflectief naar expressief en participerend. Hij helder en uitgebreid de problemen met dit begrippenpaar en standpunten vanuit verschillende disciplines, verschillende
janssen die stelt dat de scheidslijnen tussen hoge en lage stelt traditionele kunstinstellingen voor om meer op de vraag toch zou ik er het mijne aan toe willen voegen. invalshoeken en met verschillende methodes. Waar de één
kunst zijn verdwenen: ‘Sinds van de moderne mens in bezoekersaantallen telt en sociologische methoden gebruikt
de jaren vijftig zijn traditi- gaan en kunst in een andere afgezien van de vraag naar de waarde van het onderscheid en de ander uitgaat van de esthetische kwaliteit van een
onele kunstopvattingen en ‘Hoge kunst spreekt mijn belevingscontext aan te bie- tussen hoge en lage kunst, is de discussie binnen het onder- werk, ligt het voor de hand dat men langs elkaar heen praat.
culturele scheidslijnen geëro-
deerd en vervangen door meer
leerlingen niet aan, daarmee den. De uitleg van beckland
bij een klassiek concert sluit
wijs een gegeven. janssen stelt in haar artikel: ‘Het is niet
langer duidelijk welke kunstenaars aan bod moeten komen in
Het is me er hier niet om te doen een sluitende defintie te
geven of te bepalen wat er wel of niet bij hoge dan wel lage
gedifferentieerde en minder jaag ik ze voorgoed van de bij deze ideeën aan. onderwijs en onderzoek.’ folkert Haanstra wijst echter op de kunsten behoort. Wel om duidelijk te maken waarom het ken-
hiërarchische patronen van en, tot slot, sinds 2008 ont- omgekeerde ontwikkeling binnen de kunstvakken ten opzichte nen van je eigen en andersmans uitganspunten helpt bij het
cultuurproductie en cultuur- kunsten weg.’ wikkelt het onderwijsproject van de cultuureel-maatschappelijke: van leerling-gericht naar maken van keuzes en invullen van het kunstonderwijs.
consumptie.’ Daarbij wordt het Cultuur in de Spiegel vanuit leerstof-gericht, waarbij de aandacht voor de eigen expressie
onderscheid tussen hoog en een cognitieve invalshoek van het kind de laatste decennia juist uitgebreid werd met bij een filosofische benadering vallen de volgende punten op
laag getypeerd door de kunstdomeinen en genres: popcon- een leerlijn kunstvakken die heikele debatten rond hoog en het kennisnemen van professionele kunst. binnen het curricu- die ikzelf als uitgangspunten voorstel:
certen en strips bijvoorbeeld zijn lage kunstvormen en klas- laag lijkt te willen beslechten, met behoud van het onder- lum van de kunstvakken is er aandacht voor alle kunstvormen eén aspect van het debat is de neiging om het begrip van-
sieke muziek en ballet hoge. Het cabaret van beckland hoort scheid. of deze in de volksmond nu hoog of laag geclassificeerd wor- uit een waarderelativisme steeds op te rekken. We mogen
in dit geval bij de lage kunsten. nico Wiltering nuanceert de den. Haanstra stelt dat meer leerlingen in aanraking komen immers onze (elitaire) smaak, ons eigen oordeel, niet opdrin-
opvatting van janssen. met de erkenning van delen van de een waaier aan voorbeelden en dan spreek ik nog niet over met klassieke kunst dan voorheen het geval was. Wat precies gen aan anderen. De rapper moet even goed gewaardeerd
populaire cultuur als kunst zijn de grenzen verschoven, maar het doorelkaar hanteren van de termen ‘kunst’ en ‘cultuur’, of die praktijk is, is mij niet bekend, maar ik weet dat docenten worden als de dichter uit de vorige eeuw. echter, als alles
niet opgeheven, stelt hij. Het onderscheid is hier ook geba- over kwalificaties als massa, populair, moeilijk toegankelijk of de benadering in hun lessen en de keuze van lesinhouden kunst wordt, verdwijnt de noodzaak om over ‘kunst’ te spre-
seerd op het type cultuuruiting, namelijk op wat bij het popu- juist niet, voor het brede publiek, amusement, comfortabel of motiveren op diametraal tegengestelde gronden. ‘Hoge kunst ken. Kunstwetenschap bestaat bij de gratie van het definiëren
laire domein hoort. Herman franke beschrijft dat verdwijnen uitdagend die de termen zouden moeten nuanceren of verhel- spreekt mijn leerlingen niet aan, dan jaag ik ze voorgoed van onderscheid. Zonder onderscheid geen begrip, zonder
van de scheidslijn door een typering te geven van culturele deren. van de kunsten weg,’ zegt de één. Voor de ander geldt: ‘De begrip geen inzicht en zonder inzicht levert de wetenschap
omnivoren, tijl becklandjes zal ik maar zeggen. bij eerder terecht stelt frans de ruiter in het genoemde boekman- populaire kunsten kennen ze wel, die zoeken ze wel op. ik geen bijdrage aan de samenleving, zo stelt onder andere Van
genoemde Wiltering was beckland echter geen omnivoor, nummer de vaagheid van het begrippenpaar aan de orde. bied juist hetgeen waar ze niet uit zichzelf naar toe gaan.’ maanen in het nummer van boekman. De ghanese filosoof
maar was zijn kunstuiting verschoven en binnen de categorie De verschillende domeinen film, popmuziek, mode of klas- Het speelt in ons kunstonderwijs bewust of onbewust een rol, Kwame anthony appiah stelt in een heldere uiteenzetting dat
hoge kunst terechtgekomen. Volgens Lianne van der Linden, sieke muziek, ballet en schilderkunst kaderen bovendien de maar we baseren ons op een warrige terminologie. dit waarderelativisme monddood maakt en het debat blok-
4 5

2. feb/mrt 2010-2/3 feb/mrt 2010-2/3
zinnige kwaliteiten die we in het object zien, zijn artistieke verschillende standpunten moeten begrijpen, zullen zij boven-
waarden door een cultuur in een bepaalde tijd als waardevol dien meer inzicht krijgen dan bij een kant-en-klare definitie.
ervaren. Dat iets, door iemand, gekwalificeerd wordt als hoge Door dit debat elk jaar te laten plaatsvinden en in de portfolio
dan wel lage kunst hangt - binnen dit perspectief - af van van de leerlingen op te nemen, kun je de ontwikkeling van
de beschouwer; is gekoppeld aan het subject en niet aan een groep volgen.
het object. De waarde van iets is dan niet intrinsiek in het
object gelegen, maar wordt bijvoorbeeld gevormd door wat Verschillende auteurs spreken over de manier waarop een
het subject er mee doet, de aandacht die het er aan geeft. beschouwer de kunst ervaart. Participerend, reflecterend of
Vergelijk abbings voorstelling waarbij in de ‘nieuwe kunst’ de scheppend enerzijds, en anderzijds als louter ontspanning of
traditionele studieuze kunstbeleving vervangen wordt door met de intentie om er meer uit te halen en dus onderzoe-
een expressief-participerende. De vele reacties op abbing kend. Zo heeft de persoon die de ene dag een spannende
tonen dat hier verschillend over gedacht wordt. Het lijkt hier- roman van Dan brown leest en zich de volgende dag over een
bij bijna een kwestie van smaak of bereidheid om met de tijd gedicht van armando buigt niet een omnivore smaak, maar
mee te gaan, maar de argumenten komen veelal vanuit een omnivoor cultuurgedrag, stelt Van maanen. Hij is bij de ene
ander perspectief. in het debat moet duidelijker zijn op welke activiteit op iets anders uit dan bij de andere.
manier een spreker reageert op de hoog-laag discussie. Op het ene moment wil hij als kunstconsument alleen ont-
spannen, genieten of afgeleid worden. Op het andere wil
De lespraktijk hij binnen een kunstzinnige ervaring groeien, ontdekken,
bovenstaande filosofische uitgangspunten over de valkuil van meedenken, of verrast, geprikkeld, geconfronteerd van zijn
waardenrelativisme, kunst als essentially contested concept sokken geblazen worden. binnen een duidelijke opdracht
en object-subject ideeën, leiden tot enkele praktische uit- kunnen leerlingen gericht op zoek gaan naar ervaringen of
gangspunten. We kunnen er met onze kunstvak-leerlingen ontdekkingen van deze laatste orde. ervaringen van henzelf,
van uitgaan dat: van mensen in hun familiekring, maar ook van kunstenaars.
- er onderscheid en kwaliteitsverschil is tussen de verschil- Deze laatste zijn ooit verslingerd geraakt aan hun beroep,
lende kunstuitingen en dat het loont daar naar te zoeken; hebben een ervaring gehad die hen overtuigde dat het maken
- de begrippen kunst, maar ook cultuur, van dien aard zijn van kunst de moeite waard is, omdat het bijzondere ervarin-
dat zij altijd ter discussie staan, moeten staan en dat we gen kan oproepen. Het mooiste voorbeeld hoorde ik van een
daarvan leren; docent op een Cultuurprofielschool die meemaakte dat een
- dat je ook kunt discussieren over of de beschouwers en leerling niet alleen nieuwsgierig was geworden naar het werk
Maakt een andere manier van kunstbeleven Nieuwe Kunst? hun beleving of de van beroemde foto-
Fotograaf Saskia van der Linden uit de serie Kijken & Kijken: Kijken 2 intrinsieke eigenschap- grafen, maar ook op
pen van het kunstobject ‘De populaire kunsten kennen ze eigen initiatief contact
bepalend zijn voor het had gelegd met een
keert, en geeft goede redenen om met elkaar in gesprek rechtvaardig vind, verschilt van wat een ander vindt. Dat is onderscheid dat we wel, die zoeken ze wel op. fotograaf om samen
te gaan over onze waarden. De discussie over kwaliteit
en smaak is een onderdeel van ons vak, maar bovendien:
niet alleen, omdat we als mensen zo verschillend zijn, maar
omdat het begrip zelf daarom vraagt. Het begrip is van dien
ervaren.
Onderzoek met leerlingen
Ik bied juist hetgeen waar ze niet haar portfolio op te
bouwen.
‘sprookjes, toneel, opera, romans, korte verhalen; biografiën, aard dat er altijd opnieuw over de inhoud gesproken móet naar het onderscheid, het uit zichzelf naar toe gaan.’
geschiedenis, etnografie; fictie en non-fictie; schilderkunst, worden. appiah: ‘Het vormt een onderdeel van ons begrip verschil en de overeenkom- Het project Cultuur
muziek, beeldhouwkunst en dans: elke menselijke beschaving van deze termen dat er over hun toepassing geredetwist sten tussen verschillende in de Spiegel, een
heeft manieren om ons waarden te laten zien die we daarvóór hoort te worden.’ een definitie is niet te formuleren, maar is kunstvormen en kunstobjecten, kan juist heel goed zonder onderzoeksvoorstel naar een theoretisch kader en een raam-
nog nooit gezien hadden, of om de toewijding aan de waar- vooral niet wenselijk. ‘Kunst’ is ook zo’n begrip. Het is essen- een keuze te maken voor de ene of andere categorie. juist leerplan cultuureducatie, stelt de vraag naar helderheid over
den waarmee we vertrouwd waren te ondergraven.’ en dus is tieel noodzakelijk dat over de inhoud van wat kunst is, altijd door de soap als uitgangspunt te nemen kon ik, in de lessen de gebruikte termen. Op de concrete uitkomsten van het
het samen bespreken van deze verhalen één van de centrale gesproken blijft worden. intuïtief weten we in onze communi- cultuurgeschiedenis, mijn jeugdtheaterschool-leerlingen zelf onderzoek die de discussie in dit artikel wellicht achterhaald
manieren om te leren onze reacties op de wereld af te stem- catie wel waar het ongeveer over gaat; we kunnen het begrip laten ontdekken wat het karakter van spelvormen binnen de maakt, moeten we tot 2012 wachten, maar het onderzoek-
men. We leren er dus van. namelijk heel goed in onze gesprekken hanteren. Dit alles diverse theatervormen is, wat de krachten zijn en welk plezier voorstel formuleert haar uitgangspunten helder. in Cultuur in
geldt voor de hoge dan wel lage categorisering dus ook. het oplevert. Zonder mijn eigen irritatie te laten blijken over de Spiegel is de cognitieve benadering het gekozen perspec-
ten tweede is het begrip ‘kunst’ er eentje met een bijzon- de manier waaróp in soaps leugen, achterbaksheid, bedrog en tief, in dit perspectief wil Cultuur in de Spiegel bijdragen aan
dere eigenschap. Het is wat de engelse filosoof W.b. gallie tenslotte is er de verwarring die ontstaat doordat de meeste overspel aan de orde komen - immers ook onderwerpen van inzicht in:
als essentially contested concept aanduidt. Deze noodzakelijk sprekers het begrip koppelen aan het object of zelfs aan een zoveel hoog geacht toneel - ontdekten leerlingen zelf verschil- - de verhouding tussen kunst en amusement (respectieve-
betwiste begrippen kenmerken zich onder andere doordat kunstdomein. een schilderij van rembrandt is hoge kunst, len en overeenkomsten. lijk met en zonder zelfbewustzijn), en
zij waardegeladen zijn en de waarde alleen verklaard kan maar het huilende zigeunermeisje - dat toch ook gebruik - het onderscheid tussen hoge en lage cultuur (de uitdruk-
worden door naar de verschillende concrete voorbeelden te maakt van het clair-obscure-effect zoals een leerling me eens Verschillende CKV-methoden beginnen met de definitie van king van het zelfbewustzijn van een maatschappelijke
verwijzen. Voorbeelden die traditie-, en dus tijd-, plaats- en uitlegde - is opeens een lage kunstuiting. bij de classificering kunst en van cultuur. We zouden onze leerlingen echter ook elite en de uitdrukking van het zelfbewustzijn van andere
cultuurgebonden zijn. Het zijn echter vooral begrippen waar- langs de domeinen hoort klassieke muziek ‘natuurlijk’ bij de kunnen leren dat ‘kunst’ geen statisch begrip is, omdat het maatschappelijke groepen).
van iedereen weet wat ze ongeveer betekenen, maar waar hoge kunsten en popmuziek ‘natuurlijk’ bij de lage. maar steeds uitnodigt er inhoud aan te geven. Voor zover het tot Het voordeel van de omschrijving is dat deze volledig neu-
discussie ontstaat op het moment dat het begrip concrete is klassificering wel gebonden aan dit object? iets anders enig inzicht leidt om een definitie te leren, zou ik juist voor- traal lijkt en geen waardeoordeel in zich lijkt te houden.
inhoud krijgt. een discussie die essentieel is, omdat deze gezegd: bepaalt het object of iets hoog dan wel laag is of stellen om de leerlingen in een debat tot een consensus voor Kunst&amusement, hoog&laag hebben respectievelijk te
het begrip inhoud geeft. een voorbeeld is ‘rechtvaardig- doen de achterliggende waarden van de maker en waarne- een voorlopige beschrijving te laten komen over wat voor maken met de mate van zelfbewustzijn en van de groep van
heid’. iedereen weet wat rechtvaardigheid is, maar wát ik mer, vertegenwoordigd in het kunstobject, dat? De kunst- hen kunst is. als de leerlingen ter voorbereiding van dit debat wie de cultuur het zelfbewustzijn verbeeld. geen heftige dis-
6 7

3. feb/mrt 2010-2/3
Maakt een andere manier van kunstbeleven Nieuwe Kunst?
Fotograaf Saskia van der Linden uit de serie Kijken & Kijken: Kijken 3
cussies en standpunten over wat wel of geen kunst is, geen verhouden, die wel leerde dat geduld, aandacht en interesse
kwaliteitsdiscussies; het lijkt heel aantrekkelijk. maar het tot bijzondere en waardevolle ervaringen leidt. een groep die
botst met het voorgaande en omdat, zoals ook appiah stelt, wel zelfbewust over kunst kan (mee)praten en over de crite-
de manier waarop je met kunst omgaat en erover praat altijd ria van kwaliteit discussiëren. Zoals Diederik Schönau in een
de manier is van maatschappelijke groeperingen om zich van reactie op het boek van abbing stelt: ‘Dat ‘jonge publiek’ kan
een ander te onderscheiden, vraag ik me af of het sympa- namelijk ook geleerd worden zich open te stellen voor andere
thieke neutraliseren van de begrippen wel tot een gewenst contexten waarin kunst wordt gepresenteerd [..]’.
effect zal leiden.
Dat is naar mijn idee wel de grap van onderwijs: dat je je
Centraal aspect in het onderzoek is het begrip zelfbewustzijn. leerlingen iets leert dat ze nog niet kunnen of kennen, opdat
Ontwikkeling van het zelfbewustzijn van leerlingen zal tot uit- zij in hun latere leven niet beperkt worden. Zoals het leren
drukking gebracht worden in de te ontwikkelen leerlijn. eten met met mes en vork, leidt tot vergroting van je moge-
en daarmee kom ik terug op de twee citaten van docenten en lijkheden om je in verschillende klassen te bewegen, moeten
de veel gehoorde klacht dat de hoge kunsten vooral eigen- we onze leerlingen ook de mogelijkheid bieden om met alle
dom zijn van een bepaalde maatschappelijke elite. Cultureel vormen van kunst om te gaan. We ontwikkelen als docenten
omnivoor gedrag lijkt vooralsnog óók weer behouden aan niet de smaak van de leerlingen, maar de vaardigheden om
een elite. een groep mensen namelijk die blijkbaar thuis of met meer bagage nieuwe dingen tegemoet te treden en op
op school wel leerde om zich tot alle vormen van kunst te waarde te schatten.
Literatuur
- boekman 65, tijdschrift voor kunst, cultuur en beleid: Hoge en lage cultuur, winter 2005.
- Onderzoeksvoorstel Cultuur in de Spiegel: naar een theoretisch kader en een raamleerplan cultuureducatie,
www.cultuurindespiegel.nl.
- Hans abbing, Van hoge naar nieuwe kunst, amsterdam 2009.
- Kwame anthony appiah, Kosmopolitisme, ethiek in een wereld van vreemden, amsterdam, 2006.
- Diederik Schönau, CKV tussen hoge kunst en nieuw publiek, Kunstzone 12-2009, pagina 7 t/m 9.
8