Studija opravdanosti teritorijalne promjene - Opština Župa

STUDIJA OPRAVDANOSTI POVRAĆAJA STATUSA-OPŠTINA ŽUPA
1
STUDIJA OPRAVDANOSTI
POVRAĆAJA STATUSA
-OPŠTINA ŽUPA-
ŽUPA, decembar, 2016. godine

2
SADRŽAJ
I UVOD.................................................................................................................................................9
II GEOGRAFSKO-PRIRODNA OSNOVA ODRŽIVOSTI ŽUPE- OSNOVNI PODACI ........................11
2.1. Geografski položaj i granice Župe............................................................................................11
2.2. Podaci o teritoriji i naseljima.....................................................................................................12
2.2.1. Morakovo ..........................................................................................................................13
2.2.2. Bjeloševina........................................................................................................................14
2.2.3. Vasiljevići ..........................................................................................................................15
2.2.4. Kuta...................................................................................................................................16
2.2.5. Zagrad...............................................................................................................................16
2.2.6. Oblatno..............................................................................................................................17
2.2.7. Liverovići ...........................................................................................................................18
2.2.8. Bastaje ..............................................................................................................................19
2.2.9. Carine................................................................................................................................19
2.2.10. Jugovići ...........................................................................................................................20
2.2.11. Staro Selo........................................................................................................................21
2.2.12. Dučice .............................................................................................................................22
2.3. Klimatske karakteristike Župe ..................................................................................................23
2.3.1. Relativna vlažnost vazduha i oblačnost .............................................................................23
2.3.2. Padavine ...........................................................................................................................24
2.3.3. Vjetrovi ..............................................................................................................................25
2.4. Reljefne karakteristike..............................................................................................................25
2.4.1. Formiranje oblika reljefa ....................................................................................................26
2.4.2. Uticaj glacijacije na izgled reljefa .......................................................................................27
2.5. Biljni i životinjski svijet ..............................................................................................................29
III ISTORIJSKA OSNOVA ODRŽIVOSTI ŽUPE ................................................................................33

3
3.1. Župska istorija..........................................................................................................................33
3.2. Hronologija istorijskih događaja................................................................................................36
IV ANALIZA POSTOJEĆEG STANJA I PERSPEKTIVE DALJEG RAZVOJA.....................................41
4.1. Prirodni resursi.........................................................................................................................41
4.1.1. Rudno bogatstvo ...............................................................................................................41
4.1.1.1. Ležište „Zagrad”..........................................................................................................44
4.1.1.2. Ležište “Đurakov do II”................................................................................................46
4.1.1.3. Ležište rude crvenih boksita ”Đurakov do I” ................................................................48
4.1.1.4. Ležišta rude crvenih boksita ”Blok br. 4”......................................................................50
4.1.1.5. Ležište “Štitovo II” .......................................................................................................51
4.1.1.6. Ležište "Biočki stan"...................................................................................................53
4.1.1.7. Vrijednost mineralne sirovine ......................................................................................55
4.1.2. Hidropotencijali..................................................................................................................56
4.1.2.1. Geomorfološke i hidrološke karakteristike sliva Gračanice..........................................56
4.1.2.2. Akumulacija Liverovići prostorna i ekonomska dimenzija ............................................59
4.1.2.3. Podzemne vode..........................................................................................................62
4.1.2.4. Prirodni izvori ..............................................................................................................63
4.1.2.5. Termalni izvori.............................................................................................................64
4.1.3. Šumski potencijal...............................................................................................................64
4.1.4. Turistički potencijali ...........................................................................................................66
4.1.4.1. Prirodni potencijali za razvoj turizma...........................................................................67
4.1.4.1.1. Maganik................................................................................................................68
4.1.4.1.2. Prekornica ............................................................................................................69
4.1.4.1.3. Lukavica sa Malim i Velikim Žurimom...................................................................70
4.1.4.1.4. Krnovska planina..................................................................................................72
4.1.4.1.5. Bjeloševska bara ..................................................................................................72
4.1.4.1.6. Zabran Kralja Nikole.............................................................................................73

4
4.1.4.1.7. Gradina ................................................................................................................73
4.1.4.2. Ambijentalni turizam....................................................................................................74
4.1.4.3. Sportsko-rekreativni turizam........................................................................................74
4.1.4.4. Lovno Ribolovni turizam..............................................................................................75
4.1.4.5. Biking turizam .............................................................................................................76
4.1.4.6. Vjerski i kulturno–istorijski turizam...............................................................................76
4.1.4.7. Naučni turizam............................................................................................................76
4.1.4.8. Zdravstveni turizam.....................................................................................................76
4.1.4.9. Speleološki turizam.....................................................................................................76
4.1.4.10. Agro turizam..............................................................................................................76
4.1.4.11. Zimski turizam...........................................................................................................78
4.2. Kulturno istorijsko nasleđe .......................................................................................................78
4.2.1. Jerinin Grad.......................................................................................................................79
4.2.2. Voltica ...............................................................................................................................80
4.2.3. Manastir Svetog Luke........................................................................................................81
4.2.4. Nikšin Kiljan.......................................................................................................................84
4.2.5. Nikšina ploča.....................................................................................................................85
4.2.6. Mramor Bana Ugrena ........................................................................................................85
4.2.7. Spomenik borcima palim na Sutjesci .................................................................................85
4.2.8. Crkva sv. Ilije na Lukavici ..................................................................................................85
4.2.9. Arheološki lokalitet Gradina...............................................................................................85
4.2.10. Ostaci stare crkve na Gradini...........................................................................................86
4.2.11. Čanuša-najstarija kuća u Župi .........................................................................................86
4.2.12. Crkva Sv. Stefana............................................................................................................86
4.2.13. Ostaci stare crkve u Vasiljevićima ...................................................................................86
4.2.14. Crkva sv. Jovana u Morakovu..........................................................................................87
4.2.15. Ostaci crkve u Miolju Polju...............................................................................................87

5
4.2.16. Spomenik Danilu Bojoviću...............................................................................................88
4.2.17. Župske nekropole i stećci ................................................................................................88
4.2.18. Viljajin most .....................................................................................................................89
4.2.19. Crkva bratstva Čvorovića.................................................................................................90
4.2.20. Stope Svetog Save..........................................................................................................90
4.2.21. Spomenik Crvenog Krsta.................................................................................................90
4.2.22. Crkva Sv. Jovana Preteče u Kutima ................................................................................91
4.2.23. Crkva svete Gospojine u Bjeloševini................................................................................91
4.2.24. Spomenik Dušanu Bojoviću.............................................................................................91
4.2.25. Ostaci crkvišta sv. Vasilija Ostroškog ..............................................................................92
4.3. Poljoprivreda............................................................................................................................92
4.4. Proizvodnja..............................................................................................................................96
4.5. Trgovina...................................................................................................................................96
4.6. Ustanove .................................................................................................................................96
4.6.1. Osnovna škola "Dušan Bojović".........................................................................................98
4.6.2. Zdravstvena ambulanta .....................................................................................................98
4.6.3. Pošta.................................................................................................................................98
4.6.4. Veterinarska ambulanta.....................................................................................................98
4.6.5. Organizacije civilnog društva.............................................................................................99
4.6.5. JPU ''Vrtić Mačak'' .............................................................................................................99
4.7. Putna infrastruktura..................................................................................................................99
4.7.1. Pokazatelji motorizacije ...................................................................................................103
4.8. Telekomunikacije ...................................................................................................................103
4.8.1. Fiksna telefonija ..............................................................................................................103
4.8.2. Mobilna telefonija.............................................................................................................104
4.8.3. Distribucija radio i TV programa.......................................................................................104
4.8.4. Internet............................................................................................................................105

6
4.9. Energetika..............................................................................................................................105
4.9.1. Niskonaponska mreža .....................................................................................................106
4.9.2. Javna rasvjeta .................................................................................................................106
4.9.3. Pravci daljeg razvoja elektroenergetske infrastrukture i energetike u Župi.......................106
4.10. Vodovodna infrastruktura.....................................................................................................108
4.11. Otpadne vode ......................................................................................................................109
4.12. Demografija .........................................................................................................................110
4.12.1. Naselja i stanovništvo....................................................................................................110
4.12.2. Domaćinstva..................................................................................................................111
4.12.3. Stanovništvo po starosti i polu .......................................................................................112
4.12.4. Stanovništvo po obrazovanosti......................................................................................113
4.12.4.1. Podaci o pismenosti................................................................................................114
4.12.5. Podaci o zaposlenjima...................................................................................................114
4.12.6. Stanovništvo po bračnom stanju....................................................................................115
V FISKALNA ODRŽIVOST OPŠTINE ŽUPA....................................................................................119
5.1. Prihodi ...................................................................................................................................119
5.1.1. Sopstveni izvori prihoda...................................................................................................119
5.1.1.1. Porez na nepokretnosti (711-7-1)..............................................................................119
5.1.1.2. Prirez porezu da dohodak fizičkih lica (711-7-6)........................................................120
5.1.1.3. Lokalne administrativne takse (713-1).......................................................................120
5.1.1.4. Lokalne komunalne takse (713-5) .............................................................................120
5.1.1.5. Naknada za uređivanje građevinskog zemljišta - komunalno opremanje (714-6) ......121
5.1.1.6. Naknada za postavljanje cjevovoda, vodovoda, kanalizacije, električnih, telefonskih,
telegrafskih vodova, kablovskih, distributivnih sistema i sl.na opštinskom i nekategorisanom
putu (714-8-9-1).....................................................................................................................121
5.1.1.7 Godišnja naknada za cjevovode, vodovode, kanalizacije, električne, telefonske,
telegrafske vodove, kablovske, distributivne sisteme i slično na opštinskom i nekategorisanom
putu (714-8-9-2).....................................................................................................................122

7
5.1.1.8. Naknada za korišćenje komercijalnih objekata kojima je omogućen pristup sa
opštinskog i nekategorisanog puta (714-8-9-4)......................................................................122
5.1.1.9. Prihodi od novčanih kazni izrečenih u prekršajnom i drugom postupku (715-2-3) .....122
5.1.1.10. Prihodi od kamata za neblagovremeno plaćanje lokalnih prihoda (715-2-5)............123
5.1.2. Zakonom ustupljeni prihodi.............................................................................................123
5.1.2.1. Prihodi od poreza na dohodak fizičkih lica (711-1) ....................................................123
5.1.2.2. Porez na promet nepokretnosti i prava (711-3) .........................................................123
5.1.2.3. Naknade za korišćenje dobara od opšteg interesa-Naknada za korišćenje voda (714-
1-1)........................................................................................................................................123
5.1.2.4. Naknada za izvađeni materijal iz vodotoka (714-1-2) ................................................123
5.1.2.5. Naknada za zaštitu voda od zagađivanja (714-1-3)...................................................124
5.1.2.6. Naknada za korišćenje šuma (714-2-1).....................................................................124
5.1.2.7. Naknada za korišćenje rudnog bogatstva i mineralnih sirovina (714-2-2)..................124
5.1.2.8. Naknada za puteve-registracija drumskih motornih vozila (714-8-4) .........................125
5.1.3. Transferi od Egalizacionog fonda (742-6)........................................................................125
5.1.4. Bilans prihoda budžeta Opštine Župa..............................................................................137
5.2. Rashodi budžeta....................................................................................................................138
5.3. Fiskalni kapaciteti buduće opštine..........................................................................................140
VI ANALIZA PREDNOSTI TERITORIJALNE PROMJENE I NEDOSTATAKA ZADRŽAVANJA
POSTOJEĆEG STATUSA (SWOT)..................................................................................................140
VII RAZLOZI ORAVDANOSTI TERITORIJALNE PROMJENE.........................................................142
VIII ORGANIZACIJA I OBLASTI DJELOVANJA...............................................................................145
8.1. Oblasti djelovanja buduće opštine..........................................................................................145
8.2. Organizacija opštinske administracije ....................................................................................147
IX OSNOVNI PRINCIPI I PRAVCI DALJEG RAZVOJA....................................................................149
9.1. Temelji budućeg razvoja Župe ...............................................................................................149
9.2. Pravci infrastrukturnog razvoja buduće opštine Župa.............................................................153
9.2.1. Planirani objekti...............................................................................................................153

8
9.2.1.1. Putna infrastruktura...................................................................................................153
9.2.1.2. Vodovodna infrastruktura..........................................................................................153
9.2.1.3. Planirani objekti.........................................................................................................154
9.2.1.3.1. Izgradnja Centra Župe........................................................................................154
9.2.1.3.2. Objekat Zgrada opštine Župa .............................................................................154
9.2.1.3.3. Objekat stari mjesni centar .................................................................................154
9.2.1.3.4. Objekat Domovi kulture ......................................................................................154
9.2.1.3.5. Objekat Stadion FK Župa sa pomoćnim objektom ..............................................155
9.2.1.3.6. Objekat Sportska hala ........................................................................................155
9.2.1.3.7. Objekat Hotel, bungalovi i teniski tereni..............................................................155
9.2.1.3.8. Objekat Mini hidroelektrana................................................................................155
9.2.1.3.9. Objekat Etno sela ...............................................................................................155
9.2.1.3.10. Objekat Pogoni za otkup i preradu mlijeka, voća, povrća i žitarica....................155
9.2.1.3.11. Objekat Benzinska pumpa i periona auta..........................................................155
9.2.1.3.12. Objekat Dom Starih ..........................................................................................156
9.2.1.3.13. Ostali objekti.....................................................................................................156
X PRAVNO POLITIČKA UTEMELJENOST TERITORIJALNE PROMJENE.....................................156
XI KORIŠĆENI IZVORI PODATAKA I INFORMACIJA......................................................................157
XII OSTALE INFORMACIJE.............................................................................................................159

9
I UVOD
Župa se nalazi u srcu Crne Gore izdvajajući se svojim regionalnim položajem, specifičnim
prirodnim karakteristikama i društveno-istorijskim značajem. Prostor Župe obuhvata, osim plodne
ravnice dužine 16 km i širine 3 km i planinsko zaleđe-katune, što čini ukupnu površinu od 210 km2
,
dajući u isto vrijeme kompaktnost cjeline i prirodnu raznolikost rasursa.
Prije ukidanja statusa opštine 1954. godine Župa je obuhvatala širu oblast i u njenom sastavu su
se nalazilo i naselje Bršno. Njena oblast se u periodu nastanka Župe prostirala od naselja Rubeža.
Trenutno Župu sačinjava 12 naselja sa 1645 kuća u kojima po popisu iz 2011. godine živi 3714
stanovnika, što je značajan pad u odnosu na 2003. godinu kad je Župa imala 4038 stanovnika. Župa
se, zbog blizine većih gradova u Crnoj Gori i nezaposlenosti koja postoji i pored velike eksploatacije
resursa pretvorila u vikend naselje, tako da se procjenjuje da je broj stanovnika koji u danima vikenda
žive u njoj oko 5000.
Administrativno Župu sačinjava 12 naselja od kojih su sa desne strane Gračanice: Morakovo,
Bjeloševina, Vasiljevići, Kuta, Zagrad, Oblatno, Carine, Bastaje i Liverovići, a sa lijeve strane naselja
Dučice, Staro selo i Jugovići. Veliki procenat kuća je skoncetrisan u plodnijem dijelu ravnice.
Proces povraćaja statusa Opštine Župa nastao je iz inicijative župskih intelektualaca i
organizacija civilnog društva kako bi se zaustavio odliv stanovnika, stvorila nova radna mjesta,
napravila organizacija osnovnih poslova u cilju podizanja kvaliteta življenja, povećala vrijednost kraja i
održivo upravljalo bogatim župskim resursima. Nespremnost Opštine Nikšić da sredstva koja sleduju
Župi uloži za njen razvoj bio je jedan od faktora pokretanja inicijative.
Proces povraćaja statusa Opštine Župa počeo je pojedinačnim razgovorima sa predstavnicima
svih NVO iz Župe, predstavnicima Savjeta MZ Župa, predstavnicima političkih partija, istaknutim
Fotografija Župe tridesetih godina XX vijeka

10
pojedincima, privrednicima, Župljanima koji žive izvan Župe, ali i razgovorima sa stanovnicima Župe.
Na ovim sastancima dogovoreno je da se formira organizacija ''Župa u srcu'' koja bi preuzela
kompletan posao oko izrade strategije i formalizovanja inicijative kroz crnogorske institucije, sve do
ostvarivanja cilja i promjene Zakona o teritorijalnoj organizaciji i povraćaja statusa kojeg je Župa
izgubila 1954. godine.
Ukidanje statusa Opštine Župa 1954. godine negativno se odrazilo na njen privredni i društveni
razvoj. Zapostavljenost sjevernog regiona praćena centralizacijom i nemilosrdnom eksploatacijom
resursa naročito je pogodila Župu. Oko 28.000.000 tona izvađene rude boksita, od većinom plodne
zemlje, stvorili su sa sobom 92 hektara izrovane i neplodne zemlje na 5 rudokopa čija rekultivacija
nikada nije završena. Ovaj otpad ima različite fizičke i hemijske karakteristike, usled čega postoje i
različite mogućnosti zagađenja prirodne okoline.
Iako su po Zakonu o rudarstvu sredstva od koncesije trebala da pripadnu mjestu u kojem se vrši
eksploatacija to se nije desilo, tako da je Župa umjesto koncesije od otprilike 27 miliona, koliko je
sledovalo od početka rada rudnika, dobila samo velike ekološke probleme. Šezdeset jednogodišnjom
eksploatacijom rude poremećeni su seoski izvori, putevi oštećeni, podzemne vode pomiješale su se sa
otpadnim iz rudokopa, a od eksplozija u rudnicima, koji se u pojedinim mjestima Župe nalaze u
neposrednoj blizini njihovih kuća, ispucali su objekti.
Župa ništa bolje nije ''prošla'' ni nakon izgradnje vještačke akumulacije Liverovići. Izgradnjom
akumulacije potopljeno je najmanje 150 ha najplodnije župske zemlje, a od godišnje potrošnje od
13.000.000 m3
koliko je trošila Željezara Nikšić u tehnološkom procesu od 1957. godine nije vraćeno u
Župu bukvalno ništa.
Ista situacija je bila i sa eksploatacijom miliona kubika šumske građe, koja je odvezena sa
župske zemlje. Nekontrolisana eksploatacija šume sa ovih područja, ali i veliki požari doveli su do
smanjenja šumskog fonda.
U Župi je i dugo vremena radila i asfaltna baza iz koje su odvezeni milioni kubika materijala. U
jednom periodu intezivno se obavljala i eksploatacija pijeska od čega ovaj kraj nije imao koristi već
samo velike štete.
Ukidanjem opštine Župa ne samo što nije iskoristila ni dio resursa kojima su izgrađivani Nikšić i
Crna Gora, već se to snažno odrazilo i na broj stanovnika što nepobitno pokazuju statistički podaci.
Gubitkom statusa opštine dolazi do stagnacije i smanjenja porasta broja stanovnika na nivou čitave
Župe, a u naseljima gdje rudnik započinje svoju eksploataciju i do drastičnijeg pada.
Zaboravljena u ekonomskim planovima razvoja, planovima razvoja turizma, planovima
rekultivacije industrijskog otpada, planovima zaštite i unapređenja životne sredine, Župa traži rešenje
opstanka stanovnika ovog kraja.
Povraćaj statusa opštine i uspostavljanje efikasne lokalne samouprave omogućiće stvaranje
organizacije u skladu sa potrebama lokalnog stanovništva i održivim razvojem. Formiranjem efikasne
lokalne samouprave, uz naplatu svih planiranih prihoda i domaćinsko gazdovanje, započeće se sa
Župa, 2016. godine

11
rešavanjem nagomilanih ekonomskih i društvenih problema, ali i izradom strateških dokumenata i
planova budućeg razvoja.
Bogatstvo resursima uz dalji razvoj infrastrukture, zajedno sa bogatom tradicijom sa pravom
svrstavaju ovaj kraj u najljepše i najbogatije održive predjele Evrope. Župa je oblast koja bi sa održivim
korišćenjem resursa i ispravnom razvojnom politikom mogla za kratko da postane generator novih
zaposlenja i zaustavljanja trenda odseljavanja stanovništva.
Pravni osnov za inicijativu povraćaja statusa Opštine Župa sadržan je u Ustavu, Evropskoj
povelji o lokalnoj samoupravi i odredama Zakona o teritorijalnoj organizaciji Crne Gore, koji je usvojen
02.11.2011. godine i koji daje precizne i jasne odrednice na putu organizovanja i formiranja nove
opštine čime su, uz sve prethodno navedeno, stvoreni preduslovi za početak procesa povraćaja
statusa.
II GEOGRAFSKO-PRIRODNA OSNOVA ODRŽIVOSTI ŽUPE
- OSNOVNI PODACI
2.1. Geografski položaj i granice Župe
Župa se nalazi u središnjem dijelu Crne Gore i izdvaja se svojim regionalnim položajem i
specifičnim prirodnim karakteristikama, koji joj garantuju ravnomjeran održivi razvoj. Ona dobrim
dijelom predstavlja kotlinu koju je usjekla rijeka Gračanica stvarajući plodnu ravnicu umjerene klime,
nadmorske visine 696 do 850 metara, izuzetno pogodnu za razvoj poljoprivrede. Planine koje je
okružuju, prosječne nadmorske visine oko 1500 m predstavljaju bogatstvo različitosti u geografskom i
prirodnom obliku stvarajući prirodne pogodnosti za razvoj različitih vidova turizma. Župa se nalazi na
prelazu između dubokog krša i fluviokrša, gdje južni i jugozapadni dio ima sve karakteristike krškog
pejzaža (tipična krška vegetacija), dok je istočni i sjeveroistočni prostor obrastao veoma bujnom
šumskom vegetacijom. Iako ovo bogatstvo različitosti još uvijek nije do kraja istraženo, pouzdano se
zna da se u ovom dijelu Crne Gore nalaze endemične biljne i životinjske vrste kojih samo ima na par
mjesta u Evropi.
Pogled na Župu i rudokope

12
Granica kotline sa sjevera počinju od zaravni Kutskog brda (1477m), Štitova i Maganika
nastavljajući se prema sjeveroistoku ka Skorinu vrhu (1602m) i Braniku (1689m), zatim ka Prekornici
(1927m), Kablenoj glavi (1473m), Zakamenju (1374m), a sa južne strane Viševcu (1349m) i
Stražištima (1351m) i sa zapada ograničavajući je strmim odsjecima Kablene glavice (1151m).
Područje koje pripada Župi znatno je veće od kotlinskog dijela i ono obuhvata velike planinske zaravni
Konjsko, Skladna i Lukavicu, koje zajedno sa planinskim divovima: Velikim Žurimom (2034m), Malim
Žurimom (1934) i Borovnikom (1935m), pa preko Kapetanovog jezera predstavljaju najsjevernije
oblasti župske teritorije. Ove zaravni zbog svojih prirodnih karakteristika predstavljaju idealna područja
za razvoj agro i planinskog turizma, dok se prostor Lukavice, zbog svoje posebnosti nalazi na listi
kandidata za zaštićene oblasti.
2.2. Podaci o teritoriji i naseljima
Župa Nikšićka, kakav je postojeći administrativni naziv, je u administrativnom pogledu podijeljena
na 12 naselja: Morakovo, Bjeloševina, Kuta, Zagrad, Oblatno, Carine, Bastaje i Liverovići, Dučice,
Vasiljevići, Staro Selo i Jugovići. Svako naselje se sastoji iz više zaselaka, sa gusto zbijenim kućama.
Administrativni centar Župe je u mjestu Miolje Polje i u njemu se trenutno nalazi mjesna kancelarija,
medicinska ambulanta, pošta, objekti
ZZ Župa u stečaju, lokal i par
prodavnica mješovite robe.
Ranije su se kuće i pomoćni
objekti najviše gradili dalje od doline,
da bi se zaštitilo plodno zemljište, kako
bi se ono moglo iskoristiti u
poljoprivrednoj proizvodnji.
Neadekvatnim planiranjem jedan
dio poljoprivrednog zemljišta je
izgubljen, pošto se danas kuće grade i
u ravnici. Zaseoci su pretrpani i mnoge
se porodice preseljavaju i grade kuće
na najplodnijem zemljištu.
Prije I svjetskog rata imućni
seljaci u Župi imali su kuće po ugledu
na gradske kuće onog vremena.
Pravljene su na sprat i od kamena.
Prizemlje je služilo za smještaj stoke, a
gornji sprat za stanovanje. Kuće
siromašnih seljaka slične kolibama na
katunima, bile su prekrivene slamom.
Kod većine kuća gornji sprat nije bio
izdijeljen, nego se kuća sastojala iz jedne prostorije. Namještaj je bio siromašan, a svodio se na stvari
od drveta (posuđe, trpeze, kreveti i sl.).
Danas su se uslovi života znatni promijenjeni što je imalo za posljedicu promjene spoljašnjeg i
unutrašnjeg izgleda kuća. Većina kuća danas se sastoji od više prostorija. Pored stambenih tu se
nalaze i pomoćni objekti, štale za stoku i zgrade za smještaj poljoprivrednih proizvoda, alata i mašina.
Granice naselja Župe

13
2.2.1. Morakovo
Morakovo se nalazi u istočnom dijelu Župe i po katastru ima površinu od 35,38 km2. Po popisu iz
2011. godine broj stanovnika je 336, što čini 9,50 stanovnika na km2
. Dolina Morakova je uska i ima
oblik glečerskih valova sa strmim visećim stranama, naročito prema Štitovu. Na izgled reljefa u naselju
Morakovo veliki uticaj su imali fluvioglacijalni procesi. Vidljivi su ostaci morena kuda se kretao lednik ka
donjem dijelu Župe. Naselje, koje se dijeli na Gornje i Donje Morakovo, se formiralo u dolini rijeke
Gračanice. Postoji mišljenje da je na prostoru Morakova nekad postojalo jezero, koje je nastalo poslije
otapanja lednika i da je naselje po tom jezeru (″moru″ nazvano u narodu) dobilo i ime Morakovo. U
prilog tvrdnji o postojanju jezera ide i glina u morenama na teritoriji Morakova. Kasnije je rijeka
Gračanica probila čeonu morenu i usjekla svoje korito u nju i tim putem je jezero oteklo.
Ne postoje precizni podaci kada se prvi put pominje naselje Morakovo. Ipak se zna da je bilo
naseljeno i u srednjem vijeku, što dokazuju ostaci srednjevjekovnog utvrđenja zvanog u narodu kao
Jerinin grad. Po legendi gradila ga je
žena Đurđa Brankovića u narodu zvana
kao prokleta Jerina. Međutim ova legenda
se ne temelji na istorijskim izvorima. Zna
se da je u srednjem vijeku kroz Župu
prolazio važan trgovački put od Onogošta
do Brskova i da je utvrđenje u Morakovu
služilo kao zaštita tom važnom
trgovačkom putu. Pojedini naučnici tvrde
da je Jerinin grad podignut još u rimsko
doba. Dr. Erdeljenović i Vuk Karadžić
smatraju da je grad podigao Ivan
Crnojević za odbranu od Stjepana
Kosače. Međutim iz povelje koju je dobio
Herceg Stjepan saznajemo da se ovaj
grad zvao Susjed i da je pripadao
Herceg Stjepanu. U tim poveljama iz
1444. i 1454. godine upućenih od
aragonsko-napuljskog kralja Alfonsa i u
povelji od 1448. godine od rimskog cara
Fridriha, o Susjedu se govori kao o
rimskom vojnom utvrđenju. Poslije pada
pod Turke taj grad gubi svaki značaj i
biva prepušten zubu vremena.
Morakovo se u turskim tefterima
(popisima) prvi put pominje 1477.
godine.
Pretpostavlja se da su prvi
naseljenici u Morakovu bili su Iliri, zatim
Lužani i Sloveni, koje su kasnije potisnuli pleme Nikšići. Većina današnjih stanovnika Morakova vode
porijeklo po narodnom predanju iz Vasojevića.
Pogled na Gornje Morakovo

14
O broju stanovnika u naselju Morakovu i broju domaćinstava nemamo sigurne podatke sve do
popisa iz 1948. godine kada je u Morakovu živjelo 422 stanovnika u 90 domaćinstava. Godine 1961.
broj stanovnika u Morakovu je iznosio 430 u 94 domaćinstva, dok je 2003. godine bilo je 383
stanovnika u 110 domaćinstava.
Demografski podaci jasno pokazuju na primjeru Morakova pad i stagniranje broja stanovnika
ukidanjem statusa opštine 1954. godine. Odseljavanje iz Morakova, izraženo pogotovo sa početkom
industrijalizacije i prelaskom u veće gradove velikog broja mladih ljudi karakterisalo je poslijeratni
period ovog naselja. U periodu 1971. i 1981. godine imamo stagnaciju broja stanovnika, da bi već na
početku 1991. godine bio zabilježen pad broja stanovnika koji se blaže nastavio i na popisu iz 2003
godine. Da se trend pada broja stanovnika nastavio, čak i jačim intezitetom, govori i podatak o broju
stanovnika sa popisa iz 2011. godine. Dodatni uzrok pored odseljavanja iz Morakova je i pad prirodnog
priraštaja posljednjih 20 godina što se vidi i na podacima iz broja učenika u područnom odjeljenju
osnovne škole ″Dušan Bojović″. Školske 1960/61 godine bilo je upisano 93 učenika u područnom
odjeljenju u 4 razreda. Godine 1981/82 u Morakovu je školu pohađalo 52 učenika. Školske 1991/92
godine školu u Morakovu pohađalo je 46 djece, a 1999/2000 svega 20 učenika.
Ovi podaci jasno govore koliki je pad u broju stanovnika pogotovo najmlađih godišta u Morakovu.
Razlog većeg iseljavanja stanovništva iz Morakova su i udaljenost od grada, hladnija klima u odnosu
na ostatak Župe, manje plodnog zemljišta, višedecenijsko neulaganje u infrastrukturu ovog naselja, ali
i visoka stopa nezaposlenosti.
2.2.2. Bjeloševina
Bjeloševina se nalazi zapadno od
Morakova sa desne strane rijeke Gračanice
i istočno od naselja Vasiljevići. Očuvani
tragovi morena i jak uticaj glacijacije na
izgled terena je veoma prisutan. Ovo
naselje prvi put se pominje u turskom
popisu iz 1477. godine. Ovo je jedino
naselje u Župi koje se pominje u
toponimima srednjevjekovne Zete. Ime je
dobilo po Bjelošu koji je, po predanju bio
praunuk Nikšinog sina Gezimira. Tačno je
utvrđeno da je poslije dolaska plemena
Nikšići u ove krajeve i potiskivanjem
Lužana ovo naselje naseljeno od strane
Nikšića.
Bjeloševina ima površinu od 7,86
Pogled na dio Bjeloševine

15
km2
, a 2011. godine je živjelo 217 stanovnika, pa proizilazi da je gustina naseljenosti iznosila 27,60
stanovnika po km2
.
U Bjeloševini je primijetan blagi porast stanovništva u periodu 1948-1954. godine poslije čega
dolazi do pada stanovništva do 1971. godine, da bi na popisu iz 1981. opet bio primijetan kratkotrajni
porast stanovništva. Razlozi su slični kao i u slučaju Morakova, ukidanjem opštine, odlaskom u
gradove mladog stanovništva, zapošljavanjem u fabrikama i njihov ostanak u većim gradovima.
U periodu 1991-2003. godine dalji pad je uzrokovan i smanjenim natalitetom uz istovremeni
nastavak odseljavanja, da bi se po popisu iz 2011. godine taj broj blago povećao. Interensantan je i
porast broja domaćinstava u oba naselja koji je karakterističan i za sva druga naselja Župe. Do toga je
došlo usljed dijeljenja porodica. Ranije u domaćinstvu zajedno su živjeli po nekoliko braće sa
porodicama tj. nijesu se ''dijelili''. U kasnijem periodu pogotovo od 60-tih godina, porodice gdje živi više
braće, različitih generacija (otac, majka i njihovi potomci) zajedno postaju rijetke tako da svaki od
potomaka pravi svoje domaćinstvo što objašnjava i porast broja domaćinstava.
2.2.3. Vasiljevići
Vasiljevići se nalaze zapadno od Bjeloševine, a istočno od sela Kuta. Južno od Vasiljevića se
nalazi administrativni centar Župe, Miolje Polje. Vasiljevići su po površini veće naselje od Bjeloševine,
ali imaju manje stanovnika. Glacijalni tragovi su manje izraženi u Vasiljevićima, a južni dio naselja se
širokom ravnicom otvara ka centru
Župe.
Vasiljevići se prvi put pominju u
dokumentima iz XIX vijeka. Po
predanju tadašnje naselje je dobilo
naziv po nekom Vasilju koji je tu u
prošlosti živio. Katastarska površina
ovog naselja je 17,87 km2
i tu je po
popisu iz 2011. godine živjelo 116
stanovnika ili 6,50 stanovnika po km2
.
Iz ovoga proizilazi da su Vasiljevići
najslabije naseljeno naselje u Župi sa
izraženim padom broja stanovnika. Kao
i u drugim naseljima u Župi i ovdje je
došlo je do rasta stanovništva u
periodu 1948-1961. godina, s tim što je
blagi rast nastavljen sve do 1981.
godine. Opadanje broja stanovnika u
periodu poslije 80-tih i slabiji rast od
Pogled na Vasiljeviće

16
očekivanog imaju isti uzrok kao i u ostalim naseljima. U Vasiljevićima se bilježi blagi porast
stanovništva na popisu iz 2003 godine, da bi do popisa 2011. godine broj stanovnika drastično opao.
2.2.4. Kuta
Kuta su po broju stanovnika najveće naselje u Župi. Po popisu iz 2011. godine u Kutima je živjelo
846 stanovnika. Katastarska površina iznosi 35,24 km2
, pa broj stanovnika po kilometru kvadratnom
iznosi 24. Kuta se prostiru istočno od
Vasiljevića, a zapadno do Carina. Preko Puste
strane povezana su sa naseljem Zagrad, a na
sjeveru ih ograničava Kutsko brdo. Kuta se
pominju u popisu iz 1477. godine kao naselje u
kome je baština vojvode Batrića. Reljef ovog
naselja je razuđen, većina terena je brdovita i
blago razuđena i sa plodnim zemljištem. Veliki
problem zbog nagiba terena predstavlja erozija
terena tokom velikih kiša.
U Kutima živi veliki broj bratstava. Kuta
se dijele na Gornja i Donja Kuta. Gornja Kuta
zbog težeg terena i sa manje plodne zemlje su
dugo bila nenaseljena, dok su danas Kuta
mnogo razvijenija i sa više uslova za život.
Stanovništvo Kuta relativno brzo raslo u periodu
1948-1961. godine i ono je nastavilo da raste
sve do 1971. godine kada do sledećeg popisa
imamo blagi pad stanovništva, koji se nastavlja
sve do 2003. godine. Najveći pad imamo u
periodu 1971-1981 od kada se pad usporava, da
bi bio izraženiji u 2011. godini. Razlozi su isti
kao i u već navedenim naseljima.
2.2.5. Zagrad
Zagrad se nalazi sjeverno od župske doline i
sa juga je odvojeno od ostatka Župe brdima
Gradina i Dubrava. Zagrad ima katastarsku površinu
od 12,18 km2
i na toj toj površini živjelo je 2011.
godine 357 stanovnika ili 29,30 st/km2
. Zagrad se
prvi put pominje 1477. godine kao naselje gdje
zimuje pleme Nikšići. Naziv je dobio po tome što se
Pogled na dio Kuta
Naselje Zagrad

17
nalazi iza brda Gradina na kojoj je postojalo staro
rimsko i srednjevjekovno utvrđenje, koje ni do
današnjih dana nije do kraja istraženo. Najveći
dio današnjeg stanovništva Zagrada vodi
porijeklo od plemena Nikšića. Po popisu iz 1948.
godine na Zagradu je živjelo 436 stanovnika.
Dosta neuobičajeno je bilo kretanje
stanovništva Zagrada i ono je većinom povezano
sa aktivnostima na eksploataciji rude. Povećanje
broja stanovnika imamo za čitavi period 1948-
1971. godina. U periodu 1971-1981., pa sve do
2011. godine vidan je veliki pad broja stanovnika.
Stanovništvo se odseljava u periodu 70-tih godina
zbog otvaranja kopa Rudnika Boksita kada je
vršena eksproprijacija zemljišta, pa se veliki broj
stanovnika odselio u Nikšić. Seljenje stanovništva
se nastavlja i 80-tih godina sa daljom ekspoprijacijom i širenjem kopova rudnika Boksita. To je takođe
uz pad prirodnog priraštaja rezultiralo značajnim padom broja stanovnika.
2.2.6. Oblatno
Oblatno se nalazi zapadno od
Zagrada pokraj puta Krstovače – Zagrad,
južno ga ograničava brdo Dubrava
(1045m), a sjeverno brdo Debeli Krš
(1998m). Prvi put se pominje tek u XIX
vijeku i ranije je bilo Liverovićki katun.
Ono je smješteno u malom polju,
katastarske je površine 8,36 km2
, a 2011.
godine imalo je 96 stanovnika ili 11,48
stanovnika po km2
.
Iz tabele se jasno vidi kretanje broja
stanovnika za period 1948-2011. Od 1948.
do 1961. imamo konstantan rast stanovnika
da bi od 1961. do 1971. bio zabilježen
drastičan pad stanovništva koji se nastavio
sve do 1991. godine da bi stanovništvo tek
u periodu 1991. – 2011. prestalo da opada.
Dio naselja Oblatno

18
Uzroci takvog stanja su veliko iseljavanje stanovnika u periodu poslije 60-tih godina sve zbog
odseljavanja u Nikšić, zbog surovijih klimatskih uslova na Oblatnu u odnosu na ostatak Župe, manjom
količinom obradivog zemljišta i težim uslovima za život. Poslije otvaranja rudnika Boksita veliki dio
stanovnika Oblatna odselio se u Nikšić, da bi tek u periodu 1991.– 2011. godine bilo smanjeno
odseljavanje iz Oblatna usled smanjenja zapošljavanja u Nikšiću i sve teže ekonomske situacije, što je
natjeralo jedan dio mladog stanovništva da ostane na selu, što je uzimajući u obzir sadašnje stanje
samo privremenog karaktera do nekog novog talasa odseljavanja.
2.2.7. Liverovići
Liverovići su najzapadnije naselje u Župi. Od Nikšića je udaljeno 10 km. Na istoku se graniči sa
Bastajima dok se sjeverno uzdižu obronci Dubrave (939m).
Na teritoriji naselja Liverovići 1956.
godine podignuta je brana i jezero
″Liverovići″ čime su potopljene velike
površina plodnog zemljišta. Katastarska
površina Liverovića nije posebno računata,
već se u katastarsku površinu računaju i sela
Carine i Bastaje. Zajedno imaju površinu od
24,06 km2
, a godine 1948. na toj teritoriji u
sva tri sela živjelo je 760 stanovnika ili 32
st/km2
, a 2011. godine 638 stanovnika ili
26,50 stanovnika po km2
.
Liverovići su ime dobili po nekom svom
istaknutom stanovniku koji se zvao Liver ili
Oliver. Kao naselje pod tim imenom se
pominje tek u novije vrijeme. U turskom
popisu iz 1477 godine pominje se Glušje
selo, dio Liverovića, kao naselje gdje zimuju vlasi Nikšići. U ovom naselju postoje i ostaci starog
rimskog vodovoda.
Najbolje poljoprivredne površine
naselja Liverovići su potopljene 1956. godine
izgradnjom brane ″Liverovići″. Liverovići se
na zapadu pružaju do brane ″Liverovići″. Put
Nikšić-Morakovo prolazi obodom jezera
Liverovići. Glavnina naselja se nalazi sa obje
strane puta i obodom jezera Glušje selo dio
Liverovića se nalazi i sa južne strane jezera.
U Liverovićima u periodu 1948-1961.
godine došlo je do velikog pada stanovništva
iz razlog što je 1956. godine poplavljen veliki
dio tadašnjeg sela i plodnog zemljišta.
Prilikom eksproprijacije zemljišta veliki dio
stanovnika Liverovića se odselio u Nikšić i
druge gradove i u druge djelove Župe.
Godine 1961-1971. i dalje je primjetan pad
Dio naselja Liverovići

19
stanovništva da bi tek u periodu 1971-1981. godine došlo do izvjesnog oporavka i rasta stanovništva.
Poslije 1981. godine primjetan je pad stanovništva odseljavanjem i padom prirodnog priraštaja naročito
izraženim u 2011. godini
2.2.8. Bastaje
Položaj Bastaja je u ravnici, na zapadu je naselje Liverovići, a na istoku Carine. Bastaje ili Bastasi,
kako je drugo ime naselja, je sve do kraja XIX
vijeka bilo dio Liverovića. Naseljavali su ga
Bastasi, doseljenici iz stare Crne Gore, a naselje
je dobilo ime po njihovom tadašnjem prezimenu.
Bastaje je smješteno uz ravnicu sjeverno od
doline Gračanice, na plodnom i ravnom zemljištu.
Bastasi su se većinom doselili iz Čeva u XVI
vijeku. Godine 1948. u Bastajima je živjelo 89
stanovnika u 17 domaćinstava, a 2011. godine
172 stanovnika.
Kretanje broja stanovnika u Bastajima
pokazuje, za razliku od nekih drugih župskih
naselja, gotovo stalan rast. Rast je bio brži od
1948-1961 godine, a period od 1961-1981. je
period blagog rasta stanovništva. Da bi u periodu
1981-2011. broj stanovnika u Bastasima imao
konstantan i brži rast. Jedan od uzroka je i
povoljnija klima (u odnosu na viši istočni dio
Župe), plodno i ravno zemljište, blizina glavnog puta, što uzrokuje manja odseljavanja stanovništva.
2.2.9. Carine
Carine se nastavljaju zapadno od
Kuta, a istočno od Liverovića. Sa sjeverne
strane ih zatvaraju visoki obronci Gradine
(1058m), a na jugu rijeka Gračanica.
Carine imaju blažu klimu u odnosu na
istočni viši dio Župe, dugotrajnije
osunčavanje u toku dana i dosta ravnice.
Prema predanju ime je dobilo po tome što
je nekada na prostoru današnjeg sela
Carine, vršeno carinjenje robe koja je preko
Pogled na naselje Bastaje
Carine
Naselje Carine

20
Župe dovožena u Nikšić i izvožena iz Nikšića istim putem. Sve porodice iz naselja Carine doselile su
se u proteklih sto pedeset godina u Župu iz drugih krajeva Crne Gore. Za prijašnje stanovnike ovoga
sela nemamo sigurnih podataka.
Godine 1948. u Carinama su živjela 163
stanovnika u 34 domaćinstva, a godine 2011.
187 stanovnika u 48 domaćinstava.
U Carinama se kao i u ostalim naseljima
bilježi rast 1948 -1961. godine, ublažen zbog
odseljavanja za period 1971-1981. godine, pa
i dalje do 1991. godine imamo dalji pad
stanovništva. Iz razloga odseljavanja i
smanjivanja prirodnog priraštaja. Međutim, na
popisu od 2003. godine primjetan je rast
stanovništva. Za razliku od ostalih dosad
prikazanih naselja, izuzev Vasiljevića, ovo je
bio najveći rast stanovništva. Razlozi za rast
stanovništva u Carinama su plodna zemlja,
blizina glavnog puta Nikšić-Morakovo koji
prolazi kroz naselje, smanjenje zapošljavanja u Nikšiću i ostanak dijela mladog stanovništva.
2.2.10. Jugovići
Jugovići se nalaze zapadno od naselja Starog Sela i istočno od naselja Liverovići. Sjeverno je
dolina Gračanice, a južno su obronci Laza i Stražišta. Jugovići su dobili ime, po predanju, prema prvim
naseljenicima koji su se prezivali Jugovići i tvrdili da vode porijeklo od braće Jugovića. Jugovići se
nalaze na ravnom i
blago brežuljkastom
terenu, sa dosta plodne
zemlje i obradivih
površina. Većinu terena
pokriva plodna
crvenica. Specifičnost
klime u naselju Jugovići
je da jedino južni vjetar
donosi padavine i da na
području Jugovića
često u toku ljeta padne
dosta vodenog taloga,
a da preko rijeke
Gračanice ne padne
nimalo. I obratno, kada
padavine nošene
sjevernim vjetrom
padaju na sjeverni dio
Župe, dešava se da na
južnoj strani Gračanice
Pogled na naselje Jugovići

21
ne padne ni kap. Naselja Jugovići i Staro Selo zajedno imaju površinu od 20,96 km2
, a 1948. godine je
živjelo 413 stanovnika ili 20 stanovnika po km2
, a 2011. godine 556 stanovnika ili 26,50 stanovnika po
km2
. Od toga je u Jugovićima 1948. godine živjelo 207, a 2011. godine 233 stanovnika.
U Jugovićima je bilježen stalni rast
stanovništva u periodu od periodu 1948-1961
godine, a nastavlja se i kroz 70-te i 80-te
godine XX vijeka sve do popisa iz 1991.
godine. Jedan od razloga za neizraženo
odseljavanje stanovništva u ovom periodu bilo
je jer se Jugovići smatraju pitomijim dijelom
Župe sa dosta plodne zemlje i ugodnijom
klimom u odnosu na istočni dio Župe. Pad
broja stanovnika se bilježi u periodu 1991-
2003. godine usljed smanjenja prirodnog
priraštaja i jačeg odseljavanja koje je naročito
bilo izraženo i vidljivo na popisu iz 2011.
godine, kada je u ovom naselju zabilježeno 97
stanovnika manje nego 2003. godine.
2.2.11. Staro Selo
Staro Selo se nalazi istočno od naselja
Dučice, a zapadno od naselja Jugovići. Na jugu
ga ograničavaju Lazi (1019m), a sjeverno dolina
rijeka Gračanice. O vremenu nastanka naselja
nemamo sigurnih podataka. Po popisu se
pominju zimovnici vlaha Nikšića i zove se Velja
Vas (Veliko Selo). Smatra se da se to odnosi na
današnje Staro Selo. Po predanju tu je živjelo
staro stanovništvo, vjerovatno Lužani, prije
dolaska Nikšića i oni su ga nazivali Stari narod i
oni su se po predanju odselili sredinom XVI
vijeka, a te prostore naselili su Nikšići.
U Starom Selu 1948. godine je živjelo 206
stanovnika, a 2011. godine, 323 stanovnika. U
Starom Selu primjetan je rast stanovništva za
Pogled na naselje Staro Selo

22
period od 1948-1961. godine koji se nastavlja u periodu do 1981. godine, kada dolazi do pada iz
sličnih uzroka kao i u ostalim naseljima (odseljavanje, pad prirodnog priraštaja) do 1991. godine kada
dolazi do laganog oporavka broja stanovnika u Starom Selu. Staro Selo, kao i Dučice, imaju dosta
plodnog i obradivog zemljišta i zahvaljujući tome je bilo manje iseljavanje nego u drugim naseljima.
2.2.12. Dučice
Dučice se nalaze južno od doline rijeke Gračanice i sa lijeve strane njene doline. Na zapadu ih
ograničava Staro Selo, na sjeveru dolina Gračanice, a na jugu obronci Viševca (1349m) i Zakamenja
(1374m). Naselje se pruža gotovo paralelno
sa dolinom Gračanice od koje je odvojeno
nizom brežuljaka, pogotovo u njenom
istočnom dijelu. Najnaseljeniji dio Dučica je
njen zapadni dio gdje ima dosta obradivog
zemljišta i gdje je kraj pitomiji. Prema istoku
teren postaje sve krševitiji.
Dučice se prvi put pominju u turskom
defteru iz 1477. godine, a pominju se i u
popisu Vlaha Nikšića, gdje se pominje
Dučičko polje. Administrativno Dučicama
pripada i administrativni centar Župe -
Miolje Polje. Dučice imaju katastarsku
površinu od 21,03 km2
i u njima je 1948.
Pogled na naselje Dučice

23
godine živjelo 424 stanovnika ili 20 stanovnika po km2
, a 2011. godine 552 stanovnika ili 26,25
stanovnika po km2
.
Veliki rast sanovništva zabilježen je između popisa iz 1948. i 1961. godine koji se nastavio nešto
blaže i u periodu 1961-1971. godine. Visok prirodni priraštaj i relativno malo odseljavanje iz Dučica u
periodu 1948.-1971. godine uzrokovali su povećan broj stanovnika. Poslije 1971. godine dolazi do
pada broja stanovnika zbog većeg odseljavanja u Nikšić, gdje se veliki broj mladih ljudi za stalno
naseljava. Blagi pad je nastavljen i u periodu od 1981.-1991. godine, da bi u periodu 1991.-2011.
godine došlo do stagnacije rasta stanovništva. Uzrok manjem odseljavanju iz Dučica je u tome što
Dučice, pogotovo u svom zapadnom dijelu, imaju dosta plodnog i obradivog zemljišta, što su blizu
glavnog puta Nikšić-Morakovo i usled elektrifikacije i poboljšanja životnih uslova (asfalt, vodovod),
imaju povoljnije uslove za život u odnosu na druga naselja gdje je odseljavanje bilo veće (Oblatno,
Morakovo).
2.3. Klimatske karakteristike Župe
Klima Župe je uglavnom uslovljena klimom Nikšićkog polja, izmijenjena morfološkim oblikom
doline i uticajem nadmorske visine. Klima Nikšića je uslovljena u zavisnosti od položaja u odnosu na
Jadransko more, od kojeg je udaljen 30 km vazdušne linije, zatim položajem u odnosu na
kontinentalno zaleđe, kotlinskim izgledom i visokim planinama u zaleđu. Na ovom prostoru se prepliću
uticaji mediteranske i kontinentalne klime. Mediteranski uticaji idu od Skadarskog jezera dolinom rijeke
Zete preko prevoja Planinica dolaze u Nikšićko polje. Maritivni uticaji od doline Trebišnjice veoma se
malo osjećaju iako i na tom prostoru postoji izvjesna reljefna otvorenost prevoja Trubjela i zaravni
Rudina i Banjana. Međutim zbog opštih vazdušnih strujanja pravcem jug-sjever, te vazdušne mase ne
skreću ka Nikšićkom polju. Klimatski uticaji idu dolinom Gračanice tako da je klima Župe skoro ista kao
u Nikšiću. Pored mediteranskog uticaja na klimu veoma važan modifikator klimatskih prilika u Župi su i
kontinentalni uticaji.
2.3.1. Relativna vlažnost vazduha i oblačnost
Srednja godišnja relativna vlažnost vazduha je 69,25 % što nije velika vrijednost u odnosu na
druge krajeve unutrašnjosti Dinarida. Najniža vlažnost vazduha je u Avgustu 57 %, a najviša u
Novembru 80 %. Najmanja vlažnost vazduha je u toku Jula, Avgusta i Septembra, a najveća u
Novembru, Decembru i Januaru.
Oblačnost je najveća u Decembru 6,9, zatim u Novembru 6,6, dok je najmanja oblačnost u Julu i
Avgustu 3,3. Srednja vrijednost oblačnosti je na iznosu od 5,06
Tabela: Srednja mjesečna oblačnost u Župi
I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII Srednja vrijednost
5,9 6,2 5,8 4,1 5,5 4,9 3,3 3,3 3,9 4,3 6,6 6,9 5,06
Tabela: Relativna vlažnost vazduha u Župi
I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII Srednja vrijednost
74 73 70 67 68 67 59 57 66 72 80 78 69.25

24
Prosječno godišnje je 93 sunčanih dana. Srednje godišnje osunčavanje izračunato u gasovima
iznosi 2242. Najsunčaniji je mjesec Jul (318 časova), najmanje sunčan je Decembar (91 čas).
Prosječno dnevno osunčavanje u Julu je 10,6 sunčanih časova, a u decembru 3,0 časa.
Tabela: Prosječan broj sunčanih časova u Župi
I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII
Srednja
vrijednost
Ukupan broj
sunčanih časova
110 105 142 170 216 247 318 301 229 205 98 91 186 2232
2.3.2. Padavine
Količina padavina u Župi je prilično velika. Južni vjetrovi donose velike količine padavina, tako da
na fluviometrijski režim ima prije svega uticaj
Sredozemlja, što se jasno vidi još i po
koncentraciji padavina u hladnoj polovini
godine od Oktobra do Marta. Najveće količine
padavina su u Novembru (294mm), a najmanje
količine padavina su u Julu (51mm).
Srednja godišnja količina padavina iznosi
1998mm. Najveća ikada zabilježena mjesečna
količina padavina je bila u Novembru 1925.
godine i iznosila je 678mm. Godine 1937.
ukupna godišnja količina padavina bila je
3143mm, a već sledeće godine je bila i
najmanja godišnja količina padavina 1176mm.
U Župi postoje tri kišomjerne stanice na kojima
su prosječno zabilježene sledeće količine
padavina: na kišomjernoj stanici Jugovići, zabilježena je godišnja količina padavina od 2350mm, na
kišomjernoj stanici Donje Morakovo na nadmorskoj visini od 880m količina padavina prosječno iznosi
oko 2300mm, dok na stanici Blaca istočno od Župe na nadmorskoj visini od 1200m srednja godišnja
količina padavina prosječno iznosi 2880mm.
Iz podataka se vidi da količine padavina nijesu pravilno raspoređene tokom godine, maksimum
padavina je u periodu jesen-zima dok su proljeće i ljeto sa mnogo manje padavina. Takav režim
padavina negativno utiče na razvoj poljoprivrede.
Tabela: Pregled godišnjih padavina u Župi
R
.
B
.
Naziv
stanice
Nadm
orska
visina
Geograf
ska
širina
Geogra
fska
dužina
Suma padavina po hidrološkim godinama u
mm
Ukupna
suma
padavina
Prosječno
padavina
1956/
57
1957/
58
1958/
59
1959/
60
1960/
61
1961/
62
1
Jugovi
ći 780 42°43' 19°09' 1821 2486 2513 2629 1988 2558 13995 2332.50
2 Blace 1200 42°42' 19°13' 2359 3255 3403 3487 2563 2935 18002 3000.33
3
Donje
Morak
ovo 880 42°43' 19°10' 1860 2338 2445 2458 1988 2980 14069 2344.83
Srednja godišnja količina padavina po mjesecima

25
Većina padavina se luči u vidu kiše, a znatno manje u vidu snijega. Snijeg pada u periodu od
Oktobra do Maja. Međutim većinom snijeg pada od Decembra do Februara, tako da se rijetko dešava
da padne ranije u Novembru ili Oktobru. Prosječno godišnje je dana sa snijegom 19,3, a maksimalno
34 dana. Prosječne debljine sniježnog pokrivača se kreću obično od 9 cm u Novembru do 129 cm u
Februaru. Sniježni pokrivač na Štitovu i okolnim planinskim grebenima prelazi 2 metra.
2.3.3. Vjetrovi
Veoma veliki značaj, pored opštih poznatih
faktora, na pojavu i učestalost vjetrova imaju lokalne
orografske karakteristike. Po godišnjim dobima vjetar
najviše duva s proljeća (73,1%), a najmanje zimi
(57,6%).
Od vjetrova koji duvaju najčešći je sjever
(25%). Sjeverni vjetar je hladan i pretežno suv. Drugi
po učestalosti javljanja je južni vjetar, na njega
otpada oko 21% javljanja. On je topao, većinom se
javlja u proljeće i donosi padavine i toplo vrijeme. Iz
toga se vidi da su sjever i jug dominantni vjetrovi u
Župi. Od drugih vjetrova nešto veću učestalost imaju
još sjeveroistok (9%) i jugoistok (5%). Ostali vjetrovi
imaju mali uticaj na klimatske prilike, a njihova
učestalost u odnosu na sjeverni i južni vjetar je mala.
Tišine ima oko 33%. Prosječna brzina sjevernog
vjetra je 6,2 m/sec, jugoistoka 7,7 m/sec, dok je
najjači sjeveroistok 9,1 m/sec. Kontinentalni vjetrovi
najčešći su u proljeće (40,3%), zimi (37,5%), i ljeti
(33,5%), dok je njihova učestalost jeseni manja (29,7%). Maritimni vjetrovi najveću učestalost imaju
takođe s proljeća (32,8%), zatim s jeseni (30,6), rjeđi su u toku ljeta (29,3%) a najređi u toku zime
(20,1%).
2.4. Reljefne karakteristike
Na sastav gornjeg sloja zemljišta utiču brojni faktori, prije svega geološko-litološka građa terena,
klima, reljef, čovjek. Raspored i sastav stijena znatno utiče na sastav zemljišta. U Župi su dominantno
zastupljeni dolomiti, krečnjaci, eruptivi i škriljci. Može se reći da je zemljište Župe formirano na
krečnjačko-dolomitskom supstratu. Velike količine padavina, toplija klima, omogućile su stvaranje
naslaga crvenice većinom u selima: Kuta, Vasiljevići, Liverovići i Jugovići.
Smonica je rasprostranjena u gornjem Morakovu, Donjem Zagradu, Bjeloševini i Starom Selu.
Glinuša se javlja najviše na prostoru Kuta i u jednom dijelu Dučica i Jugovića. Aluvijalna tla u dolini
rijeke Gračanice, kao i deluvijalna tla u podnožju padina bila su kultivisanjem pretvorena u kvalitetna,
ali slabljenjem zemljoradnje su dosta zapuštena i proces erozije na njima je vrlo intenzivan.

26
Morene su prekrivene buavicama i na njima je bogatstvo humusa nešto veće. Ova zemljišta su
vodom bogatija nego ostali djelovi doline. Većinom zahvataju prostor naselja Zagrad i Oblatno, dok
zahvataju i planinske zaravni.
Na planinama i planinskim zaravnima najrasprostranjeniji tip tla je buavica. One imaju u svom
sastavu visoki procenat humusa. Sadržaj humusa se kreće od 10-40%. Buavice su veoma plodne.
Nastale su povoljnim klimatskim uslovima uz veliko učešće travnate vegetacije.
Veliki problem za razvoj zemljoradnje predstavljaju bujični procesi u dolini Gračanice. Ona sa
svojim bujičnim pritokama odnosi gornji rastresiti sloj, osobito na deluvijalnim nanosima i morenama.
Oko 5000 ha zemljišta zahvaćeno je ekcesivnom erozijom. Proučavanjnem erozije tla u dolini
Gračanice izračunato je da prosječna količina bujičnog nanosa godišnje iznosi 1500m3 na 1 km.
Površina od oko 4000ha zahvaćena je jakom erozijom. Izračunato je da godišnje u slivu
Gračanice količina nanosa iznosi oko 23000m3.
Danas se na prostoru Župe, zahvaljujući čovjekovom uticaju poboljšava kvalitet zemljišta i
plodnog tla pojedinih djelova doline. To se postiže primjenom modernih agrotehničkih mjera. Takođe
se preduzimaju razne mjere za zaštitu zemljišta od erozije, prije svega pošumljavanjem i
regenerizacijom šumskog pokrivača. Sve te mjere treba da zaštite plodno tlo u Župi kojeg je danas sve
manje.
2.4.1. Formiranje oblika reljefa
Dominantni reljefni oblik čini prostrana dolina gornjeg i srednjeg sloja toka Gračanice. Dolina je
postala uglavnom erozionim radom Gračanice i mnogih bujnih potoka koji se u nju ulivaju. Veliki
značaj u formiranju doline imala je i lednička erozija, pa dolina u većem dijelu ima normalan karakter.
Radom tih erozionih sila razoren je veoma moćan pokrivač trijaskih sedimenata većinom krečnjaka i
dolomita, koji je bio debeo nekoliko stotina metara. Daljim radom erozije naišlo se na manje otporne
klastične stijene donjeg trijasa i perma, koji su činili neposrednu podlogu trijaskih krečnjaka i dolomita,
a zatim na eruptivne (vulkanske) stijene, koje su takođe vrlo porozne, pa je rad erozivnih sila postao

27
ubrzaniji i formiranje široke doline postalo je brže i lakše. Zahvaljujući tim manje otpornim stijenama
Župa je dobila svoj današnji oblik
Duž rasjedne linije koja ide sa lijeve strane doline i koja dijeli dolinu na dva različita reljefna
područja, došlo je do spuštanja sedimenata u naselju Dučice. Dok su sa desne strane doline većinom
lako porozne stijene, pa je razaranje mnogo lakše u odnosu na lijevu stranu doline gdje su većinom
krečnjaci i dolomiti. Taj dio Župe je tipičan predstavnik kraškog reljefa (škrape, vrtače, uvale, dolovi,
jame zvekare, i pećine).
Prostor Župe i danas je izložen jakom razaranju od strane bujičnih voda Gračanice i potoka, tako
je bilo i prije i za vrijeme pleistocena. Ova erozija je toliko moćna da se iz godine u godinu osjetno
mijenja izgled terena. Glavne morfološke crte Župe bile su formirane prije glacijacije, što se može
utvrditi po ostacima brojnih morena u gornjem dijelu doline, naročito na prostoru Bjeloševine i Dučica.
Ove morene, kao rastresiti materijal, lako apsorbuju veće količine vode pa su veoma obrasle
vegetacijom. Sve to slabi moć erozije i tako je očuvan taj dio terena od daljeg razaranja. Sjevernim
obodom kotline od Bjeloševine do Zagrada nalazi se krupno razbacano kamenje koje je veoma slabo
uglačano. Ti ostaci kamenja govore da su to ostaci nekadašnjih morenskih taloga, koje je razorila vrlo
snažna denudacija potoka Mačka i njegovih pritoka, a i konfiguracija terena u pozadini Župe prema
Štitovu, kao i dobro očuvane morene na njoj ukazuje da su i ovdje bili razvijeni glečerski sedimenti.
Pored toga veliki značaj u formiranju današnjeg reljefa imali su uzdužni rasjedi. Ovi rasjedi su
prije svega predisponirali postanak Župe kao i njen pravac pružanja istok-zapad.
2.4.2. Uticaj glacijacije na izgled reljefa
Uticaj glacijacije na izgled reljefa u Župi
je bio znatan. Na području Župe dolazili su
lednici sa tri glacijalna područja: Lukavica,
Maganika i Prekornice. Dolina rijeke Gračanice
je usječena u površ koja je velikog
prostranstva. Sa nje se uzdižu grebeni i kose
koje dostižu visinu od 2000 m. Na jugu je
Prekornica visine 1926 m. Sjeveroistočno su
grebeni Maganika sa visinom od 2139m.
Sjevernije se prostiru oblasti Žurima visine
2004m, Javorja. Lukavička glacijacija zahvatila
je površinu od oko 200 km2. Centar
zahlađivanja bili su planinski vrhovi: Gackove
grede, Veliki i Mali Žurim i Ilijin vrh. Lukavička
glacijacija imala je platoski karakter ( fjeldovski
tip). Lednički jezici su se kretali u raznim
pravcima. U Župu su se spuštali lednici sa
dvije strane. Jedan sa sjeveroistoka u župska
sela:Kuta, Zagrad i Oblatno, pa dalje u
Dragovoljiće, a drugi je dolazio od istoka i
kretao se samom župskom valom. Na prostoru
Zagrada i Oblatna glečeri Lukavičke glacijacije
nataložili su morene različite debljine. Ove morene govore da su se lednici spuštali i do 850 m
nadmorske visine imali su presudnu ulogu u formiranju oblika reljefa prostora Oblatna, Zagrada,

28
Trešnjice, Golih brda. Ispod ovih morena šire su u Zagradu i Oblatnu mala fluvioglacijalna polja zasuta
šljunkom glečerskih potoka.
Za prostor Župe mnogo veći
značaj imaju lednici koji su se
spuštali sa Prekornice i Maganika.
Ledene mase koje su se spuštale iz
maganičkih uvala silazile su u
Štitovo i Rakočicu, gdje su
obrazovale veoma prostran podinski
glečer, koji se kretao ka Vodnom
dolu, skretao je ka istoku i spuštao
se valovom Blaca i Gornjeg
Morakova do u srednju Župu.
Lednik koji se kretao kroz valov
Blaca na početku doline Gračanice
formirao je u njemu znatno
udubljenje. Tu je bilo formirano
malo jezero koje se jako zasipalo
aluvijalnim nanosom, humusom i
drugim biljnim ostacima, pa se
formiralo tresetište. Lednik koji je
dopirao do Miolja Polja (815m) bio
je dug preko 10 km, a širok
prosječno 2km. s tim što je bio u
Gornjem Morakovu uži, a niže u
Bjeloševini znatno širi. On je sa
lijeve strane primao manji lednik koji
je dolazio kroz valov Turiju sa
sjeveroistočne strane Prekornice.
Glacijalna sabirališta na Prekornici bila su u krškim uvalama i vrtačama, odakle se led kretao prema
dolini Gračanice. Ovi lednici su nanijeli moćne bočne padinske i čeone morene. Morene su izgrađene
od oblutaka šljunka, pijeska pomiješanog sa glinom, krečnjacima i dolomitima. Morene su očuvane po
stranama rijeke Gračanice, kao što su bočna morena u Dučicama, duga 6 km i morena s desne strane
doline na dužini od 2 km, koje su iste visine pa se može zaključiti da je debljina leda bila i preko 200
metara.
Čeone morene nastaju ispod Bjeloševine i one lučnim bedemom visokim oko 50 m ograđuju
Morakovski valov, a pružaju se u dužinu do 2 km ispunjavajući sredinu Župe između sela Vasiljevića i
Dučica. Najbolje očuvana morena je čeona morena (Dugo brdo) u Bjeloševini koja čini kraj
Morakovskog valova. Prisustvo gline u morenama na prostoru Du_ica i Morakova govori da je poslije
otapanja leda došlo do ujezerivanja tj. do formiranja jezera, gdje je kasnije rijeka Gračanica usjekla
svoje korito i jezero je nestalo ostavljajući za sobom velike naslage gline. Gračanica je u čeone
morene između sela Vasiljevića i Dučica usjekla korito dubine oko 30 metara. Lednici nijesu išli dalje
od Mioljeg Polja, donji dio doline je prekriven fluvioglacijalnim nanosom od 30 m debljine i u tim
naslagama Gračanica je usjekla dvije terase niža je visine 4-8 metara, a viša 10-14 metara u odnosu
na današnji tok rijeke. Sniježna granica se kretala od 1370 m na padinama Prekornice do 1470 m u
predjelu Maganika.

29
2.5. Biljni i životinjski svijet
Reljef i klima bitno utiču na raspored i bogatstvo biljnog i životinjskog svijeta nekog prostora.
Župa je bogata raznovrsnim biljnim svijetom. Čitava dolinska ravan i padine koje joj gravitiraju su
bogatstvo koje još uvijek čeka da do kraja bude istraženo.
Preplitanje mediteranske i kontinentalne klime kao i reljef, hidrografija i geološki sastav terena
uslovili su raznovrsnost biljnog svijeta. Na tako malom
prostoru tokom proljeća i ljeta može se vidjeti mnogo
lijepih biljnih vrsta koje plijene svojim mirisom i
šarenilom boja. Najljepši dio Župe je Zabran kralja
Nikole (1186mnv) sa bogatom šumom obične evropske
bukve (Fagus sylvatica L.) koja u vrućim ljetnjim danima
pravi prijatnu hladovinu, kao i hladno izvorište rijeke
Gračanice koje osvježi svakog putnika namjernika.
Posebnu ljepotu cijelom toku rijeke Gračanice (29km)
daju stabla bijele vrbe (Salix albaL.) i uskolisne sive vrbe
(Salix eleagnos Scop.). Na području Zabrana kao i duž
svog cijelog toka rijeka Gračanica tokom godine kad su
obilnije padavine plavi okolne livade i pravi močvarna
staništa gdje dominiraju trska (Phragmites australis
(Cav.) Trin. ex Steudel), vrbičica (Lythrum salicaria L.),
metvica (Mentha pulegium L.), kiprovina (Epilobium
angustifolium L.), vodena bokvica (Alisma plantago –
aquatica L.), lincura, mala svećica (Gentiana
pneumonanthe L.) kao i druge biljne vrste. Još od
davnih vremena botaničari su posjećivali Župu
zadržavajući se u ovom kraju vrlo kratko. Njihova
interesovanja su uglavnom bila usmjerena ka
istraživanju flore sjevernih i primorskih krajeva Crne
Gore. Botanička istraživanja na prostoru Župe su
rađena od kraja XIX vijeka do početka XXI vijeka ( 1873
god. Josip Pančić, 1899 god. Josef Rohlena, 1987 god.
Jelena Blaženčić, 2000 – 2007 god. Nada Bubanja).
Ovim istraživanjima je zabilježeno oko 350 biljnih vrsta
za područje Župe što predstavlja 1/10 ili 10% od
cjelokupne flore Crne Gore. Ističe se određen broj
endemskih, reliktnih kao i zakonom zaštićenih biljnih
vrsta. Među endemima se izdvajaju
- endemi Dinarida - šarena krabljica
(Chaerophyllum coloratumL.), rascjepani kukurjek
(Helleborus multifidus Vis.), karglov zvinčac
(Bupleurum karglii Vis.), litardijerov procjepak
(Scilla litardierei Breist.)
- endemi jugoistočnih Dinarida –
Tomazinijeva pucavica (Silene tommasinii Vis.),
Nikolin različak (Centaurea nicolai Bald.)
Onosma pseudoarenaria ssp.
tridentina pronađena u Italiji i
Zabranu Kralja Nikole u Župi
Bukova šuma ugrožena
neplanskom sječom

30
- endem primorskih Dinarida – zvončac sitnolisni (Edrianthus tenuifolius (W.&K.)A.D.C. in
D.C.)
- endemi Jugoslavije – goli različak (Centaurea glaberrima Tausch.), rosničasti grintavec
(Scabiosa fumarioides Vis.&Pančić)
- endemi Balkanskog poluostrva – pančićeva mliječ (Cicerbita pancicci (Vis.)Beauverd),
kotrljan lepezasti (Eryngium palmatum Pančić&Vis), zvončić piramidalni (Campanula pyramidalis
L.)
Na prostoru Zabrana kralja
Nikole 2003 godine pronađena je
biljna vrsta koja do tada nije bila
poznata za Crnu Goru - srčanica,
oštrika (Onosma pseudoarenaria
ssp.tridentina (Wettst.) Br.- Bl.).
Ostaci nekada velike i široko
rasprostranjene populacije nekih biljnih
vrsta koje su uspjele da prežive ledeno
doba tzv. reliktne vrste su prisutne na
području Župe - crni grab (Ostrya
carpynifolia Scop.), makedonski hrast
(Quercus trojana Webb), zvončić
(Campanula lingulata Waldst.&Kit),
siva rezuha (Cardamine glauca
Spreng in D.C), jablan žuti (Trollius europaeus L.), orah (Juglans regia L.) i dr.
Od vrsta koje su zakonom zaštićene prisutne su visibaba (Galanthus nivalis L.), dokoljen
(Narcissus poeticus L. ssp. radiflorus (Salisb.)Baker, jablan žuti (Trollius europaeus L.), crvena
naglavica (Cephalanthera rubra (L.)L.C.M.Rich), kaćunak (Dactylorhiza incarnata (L.)Soo.), kaluđarka,
močvarnica (Epipactis helleborine (L.)Cr, Epipactis palustris (L.)Cr.), vranjak (Gymnodenia conopsea
(R.)R.Br.), kokoška, gnijezdovica (Neotia nidus-avis (l.)l.C.M.Rich), mirisni kaćunak (Orchis morio L.).
Na prostoru Župe je zastupljen i veliki broj ljekovitih biljnih vrsta među kojima se ističu kantarion
(Hypericum perforatum L.), hajdučka trava (Achillea crithmifolia Waldst.&Kit.), pelin (Artemisia
absinthium L.), majčina dušica (Thymus longicaulis C.Presl.), metvica, nana (Mentha aquatica L.),
žalfija (Salvia pratensis L.), žuti gavez
(Symphytum tuberosum L.) i druge.
Na mjestima gdje se proširuje
rečno korito i gdje vode ima u suvom
dijelu godine javlja se ritska šuma (kod
manastira Svetog Luke). Uz samu
obalu rijeke javljaju se vrbe i topole. U
ravni doline pretežno se nalaze njive i
bašte, kultivisane livade, voćnjaci i sl.
Na padinama okolnih planina i brda
izdvaja se nekoliko vegetacijskih
pojaseva:
- šume i šikare bijelog graba do
800 m nadmorske visine. Pored
bijelog graba, važnije vrste drveta u
Nikole Kaćun na prostorima Lukavice
Biljni i životinjski svijet bogatstvo Župe

31
zoni bijelog graba su još: jasen, hrast, crni grab, drijen, lijeska, klen i brijest.
- šume crnog graba se nastavljaju na pojas bijelog graba i rastu na visinama do 900m. Vrste
drveta su slične kao u zoni bijelog graba.
- pojas bukove šume zahvata veliko
prostranstvo, naročito na prostoru
Prekornice, Morakova, Štitova i Kutskog
brda. Ove šume se mogu podijeliti na tri
subasocijacije:
1) bukova šuma se nastavlja na pojas
crnog graba i prostire se do visine od
1300m nadmorske visine. Većinom je to ista
bukova šuma.
2) šume bukve i jele se nastavljaju na
brdski pojas bukove šume i dostižu visinu
od 1600m nadmorske visine. Zastupljene su
u predjelima Morakova, Štitova i dr.
3) subalpijska bukova šuma je
razvijena iznad pojasa bukve i jele. Često
izgrađuju poslednji šumski pojas, iznad nje su pašnjaci i visokoplaninske goleti.
- šume munike rastu na visinama od 1550-2000m. One zauzimaju veliko prostranstvo na Štitovu,
Prekornici i Maganiku. Mjestimično se spuštaju niže u predjelu Kuta. Najveću površinu munika
zauzima u predjelu Štitova gdje se javlja kao posebna endemična asocijacija. Drvo munike služi kao
sirovina za proizvodnju katrana i građevinskog drveta koje se koristi u brodogradnji.
- pojas klekovine i bora se nalazi na niskim planinama kao što je Prekornica, iznad pojasa
subalpijske bukve i čini gornju šumsku granicu.
- pojas planinskih pašnjaka i goleti se prirodno nalazi iznad šumske zone na visini od 2000m.
Usled antropogenih uticaja,
prvenstveno zbog paljenja i sječe
šuma, došlo je do stvaranja pašnjačkih
i livadskih površina i na visinama od
oko 1300m nadmorske visine. Većinom
se površine pašnjaka i livada nalaze na
visokim zaravnima Lukavice, Krnova,
Konjska i Skladana.
Danas je veliki dio tih površina
pokriven tvrdom travom tzv.”tvrdac”.
Dugi niz godine se velike količine
drveta koriste za ogrijev i neracionalno
sijeku. Da bi se zaštitile i sačuvale od
uništenja velike šumske površine sječa
se mora kontrolisati i vršiti intezivno
pošumljavanje. Pogotovo se sijeku
šume bukve i cera koji se većinom koriste za ogrijev i zamjenjuju sa tehničkim vrstama drveta.
Životinjski svijet Župe je veoma raznovrstan. Raznovrsnost šuma od četinara do bijelog graba i
mediteranskih šibljaka uslovilo je prisustvo raznovrsnih životinja. Od divljih životinja ovdje se sreću
zec, vjeverica, lisica i kunica, dok se rjeđe susreću po planinskim predjelima vuk i medjvjed. Pri samim
Suri orao zaštitni znak Župe
Neistražene autohtone životinjske vrste

32
planinskim vrhovima susreću se srne, divokoze i divlje svinje. Od ptica većinom su tu vrapci, vrane,
jastreb, soko i orao. Od ptica selica dolaze laste i u jesenjem periodu na Liverovićkom jezeru se
spuštaju ždralovi, rode i patke. Jezero je u
više navrata poribljavano kalifornijskom
pastrmkom, a u poslednje vrijeme i
šaranom. U jezeru i njegovim pritokama
sada egzistira nekoliko vrsta riba: iz
porodice pastrmki potočna sorta pastrmke,
jezerska sorta pastrmke i kalifornijska
pastrmka, iz porodice šaranskih riba
gaovica, gagica i porodica peševa Peš,
šarani i klen. Dominantna vrsta je potočna
forma pastrmke koja se najbolje adaptirala
i poprimila jezerske forme.
U visokim planinama može se sresti i
divlja mačka. Visoki planisnki masivi se
odlikuju bogatstvom faune insekata i ptica.
Najmarkantniji pripadnik ptica je suri orao,
jedan od najvećih i najljepših orlova. Nekada je tu živio i bjeloglavi sup. Najrasprostranjenija ptica
grabljivica visoko planinske zone je soko ili obična vjetruška. Susrijeće se puzgavac i galcijalni relikti
planinski popić i sniježna zeba, tamo gdje se snijeg najviše zadržava.
Fauna visokih površi travnatih predjela Lukavice, Krnova, Konjska, Bojovića bara i Luka Bojovića
karakteriše veliki broj ptica pjevačica među kojima su najbrojnije Bjelka, Trepetljika, Planinska
crvenorepka, Bjela i planinska pliska. Na površima i prisojnim stranama javljaju se jarebica i
kamenjarka.
U najvišim četinarskim šumama od ptica se susrijeće tetreb i lještarka, a od sisara se javlja srna
kao i divlja svinja. Prostori šuma su bogati
grabljivicama: crni medvjed, vuk, lisica,
kuna i jazavac. Veliko je bogatstvo u
raznovrsnim pticama: djetlići-šareni i
srednji, sjenica, šumski zviždak, drozd
imelaš, drozd pjevač, slavuj i dr. Prisutan
je i veliki broj žaba: mrka, krastača, a u
nekim djelovima se sreće i kornjača.
U šumama krša prisutan je i kraški
gušter. U nekim djelovima uz zmiju šarku
je sve prisutniji i poskok a pored rijeka i
jezera rasprostranjena je barska i riječna
bjelouška.
U izvorištu Gornjeg Morakova, je
utvrđeno postojanje endemičkog
mrmoljka. Fauna insekata u šumama je
zastupljena između ostalog i zaštićenim vrstama kao što su šumski mrav, jelenak, nosorožac, leptiri
lastin rep , jedarce, Apolonov leptir i sl. Ugroženim vrstama pripada i više vrsta skakavaca. Fauna
voda nije dovoljno izučena. Zooplankton vještačkih jezera čine grupe Rotatoria, Cladocera, Copepoda
i Protozoa. U fauni dna dominiraju predstavnici grupa: Chironomidae, Oligochaeta i Isopoda.
Životinjski svijet u Zabranu potpuno
neistražen
Sačuvati autohtone riblje vrste

33
Osnovu faunističkog sastava vodotoka čine makrozoobentosa: Chiromomidae, Ephemeroptera,
Plecoptera, Trichoptera, Olligochaeta, Sumilidae i Isopoda. Strukturu zajednica fitoplanktona čine
predstavnici: Bacillariophyita, Dynophyita, Chlorophita, Cyanophyta.
Najbrojnije ptičje vrste koje zimi posjećuju Liverovićko jezero i sliv Gračanice su: patka gluvara,
ćubasta plovka, crnovrati gnjurac, riječni galeb, baljoška, morski gnjurac. Ptice koje se još mogu vidjeti
u ovim krajevima su crvenonoga prutka, poljka, pjevačice, poljska ševa, bijela i žuta pliska, crvendać,
poljska jarebica i prepelica.
U prelaznim zonama planinskih šuma i dolina više nego na površima je rasprostranjena srna. Na
prostoru srednjih nadmorskih visina do najnižih djelova rasprostranjen je zec. Na visokim planinama
rasprostranjeni su vuk i lisica, kuna zlatka i kuna bjelka kao i hermelin, u srednjim jazavac. Prisutni su i
sitni sisari rovčica, slijepa krtica, mali potkovičar, šišmiš, šumski puh itd.
III ISTORIJSKA OSNOVA ODRŽIVOSTI ŽUPE
3.1. Župska istorija
Istorija župskog kraja govori o održivosti Župe kroz vjekove. Zbog povoljnih fizičko-geografskih
uslova, relativno blage klime, prostranih pašnjaka u okolini i obilja vode, pretpostavlja se da je Župa
bila naseljena u vremenu prvih naseobina na području Crne Gore.
Iz najstarijih vremena na pojedinim
lokalitetima nađene su alatke od kamena,
strugalice od krečnjaka, kamene sjekire od
krečnjaka i jedna igla od bronze. Ti
predmeti koji se danas čuvaju u muzeju u
Nikšiću najvjerovatnije da pripadaju neolitu
– mlađem kamenom dobu (od 10.000 do
3.000 g.prije nove ere). U župskom naselju
Zagrad pronađena je kelt sjekira iz
Haltštata, starijeg gvozdenog doba (od
1.000 do 500 g.prije nove ere), tj.u doba
organizovanja prvih država na prostoru
Grčke i Italije i u doba migracija
indoevropskih naroda. U doba
naseljavanja Ilira ovaj kraj je pripadao
plemenu Dokleata, kod kojih je stočarsto
bilo glavna privredna grana, pogotovo
zbog dobrih pašnjaka u okolini. Padom
Ilirskih plemena pod rimsku vlast došlo je
do ubrzane romanizacije Ilirskog

34
stanovništva. U Župi su pronađeni ostaci rimskog vodovoda koji je snabdijevao grad Andervu (Nikšić).
Voda je dovođena sa izvorišta Jablanice. Župa je u doba rimske vladavine pripadala provinciji Prevalis.
Takođe su i neka župska sela bila naseljena u doba Rimljana, što potvrđuju materijalni dokazi, ostaci
rimskog groblja, rimski novac, nakit, keramika i rimski vodovod.
U VI vijeku nove ere Župom vladaju Istočni Goti. Oni su razorili Andervu i sagradili tvrđavu zvanu
Anagastum. Sloveni su naselili ove oblasti u VI i VII vijeku donoseći sa sobom svoju tradiciju i kulturu.
Župa se poslije oslobađanja od Vizantije, sve do 1180. godine nalazila pod vlašću Vojislavljevića,
zetskih vladara. Godine 1180. Župa ulazi u sastav države Nemanjića, kao i sva Zeta. Župa ostaje u
sastavu Nemanjićke države sve do propasti srpskog
srednjovjekovnog carstva. U periodu Nemanjića, dolinom
Gračanice prolazio je važan trgovački put od Onogošta do
Brskova, važnog rudarskog mjesta srednjovjekovne Srbije.
O tome svjedoče ostaci karavanske stanice Susjed-grad u
Gornjem Morakovu. Stanovništvo se većinom bavilo
zemljoradnjom i stočarstvom. Zemlja je bila u posjedu
feudalaca koji su imali svoje kmetove koji su radili na
njihovim posjedima. U brdskim krajevima feudalni sistem
nije imao izrazite karakteristike kao u ravnici, jer se veći
dio stanovništva bavio stočarstvom, pa su imali različite
obaveze za razliku od kmetova.
Raspadom srpskog srednjovjekovnog carstva u
okolini Onogošta živjela su tri stara plemena: Riđani,
Lužani i Drobnjaci. Riđani su bili najače pleme u Župi i
živjeli su u njenom zapadnom dijelu. Lužani i Drobnjaci
živjeli su u istočnom dijelu. Sva tri plemena imala su udio u
Nikšićkom polju i na planinama oko njega.
Naselje Zagrad je bio centar prvobitnog naseljavanja
plemena Nikšići koje se dalje širilo prema Župi, zatim preko planina u Rovca i na zapad u dolinu
Gračanice i Nikšićko polje. U dolini Gračanice osnivaju dva
naselja, Dragovoljiće i Rubeža. Nikšići su istisli Drobnjake
iz doline Gračanice i podigli jako naselje Trebjesa blizu
Onogošta. Otad se ta grana plemena zove Trebješka.
Nikšići su asimilirali dio ovih starih plemena pogotovo
djelove Lužana i Riđana. Pouzdano se zna, iako na osnovu
oskudnih podataka, o borbama starosjedjelaca Lužana, koji
vode porijeklo od potomaka Ilira i plemena Nikšići, koji su
se doselili u XIV vijeku iz mjesta Krtoli-Boka Kotorska. Ova
borba je bila prilično teška, jer su pleme Lužani grčevito
branili svoje posjede.
Rodonačelnik plemena Nikšići bio je Nikša, sin
Grbljanskog bana Vladimira, poznatog iz narodnih pjesama
kao ban Ilijan. Ilijan je bio u rodbinskim vezama sa
Nemanjićima, zbog čega je njegov sin Nikša dobio za
zasluge Župu, a naselio se u naselju Zagrad, stupivši u
službu bana Ugrena, koji je u to vrijeme vladao ovim
krajevima.
Nadgrobna ploča na Nikšinom grobu

35
Nikša je težio da ugrabi vlast i Ugrenovu teritoriju, pa se sa sinovima dogovori da ubije bana
Ugrena. To je i uradio jednom prilikom kada se ban Ugren vraćao iz Župe u naselju Liverovićima.
Nakon toga je postao gospodar ovog kraja i bio proglašen za vojvodu.
Župu 1465. godine Turci osvajaju i ona će biti pod njihovom vlašću sve do oslobođenja Župe
1856. godine. Iako porobljena Župa je u svojoj prošlosti prolazila kroz mnoge okršaje sa Turcima da bi
njeno stanovništvo održalo vjersku i nacionalnu
pripadnost. Taj put je bio vrlo dug i krvav, osvjedočen
mnogim događajima i ličnostima koje su se u pojedinim
razdobljima nalazili na čelu svoga plemena. Za vrijeme
turske vladavine Župa doživljava masovno seljenje
stanovništva, a naročito 1756. godine, kada su se brojne
porodice iselile u Istočnu Bosnu, Srbiju i u druge krajeve.
Župljani su imali brojne okršaje sa Turcima. Aktivno
učestvuju u ustanku vojvode Grdana 1597. godine,
napadima na Nikšić 1711. godine i bici na Krusima 1796.
godine.
Župljani zajedno sa Moračanima i Rovčanima,
nemogavši da trpe zulum, ustadoše na oružanu borbu
protivu Turaka 1803. godine. Ustanak u Župi uhvatio je
veliki mah i proširio se na druga hercegovačka plemena.
Nikšićki Turci nijesu mogli ugušiti ustanak nego se za
pomoć obrate Carigradu. Sultan u zimu 1804. pošalje u
Nikšić Ali-Rizu da izvidi uzroke pobune. Ali-Riza oštro
kazni one koji su nanijeli zlo ’’raji’’, nakon čega se obratio
za pomoć kod hercegovačkog Vladike Jeremija koji nije
uspio da smiri Župljane, jer su Turci bili nanijeli dosta zla okolnim krajevima.
Iako Župljani u ustanku 1803. godine nijesu uspjeli
da se oslobode od Turaka i prisajedine Crnoj Gori, bili su
sa njima na ratnoj nozi sve do 1819. godine kada je na
zauzimanje crnogorskog vladike Petra I došlo do
nekakvog privremenog izmirenja.
Poslije zaključenog primirja 1819. godine Župljani
se vratiše iz zbjegova na porušena i popaljena ognjišta.
Te godine arhimadrit Aksentije Šundić podigao je jednu
oveću zgradu kod župskog manastira, koja je služila
potrebama plemena i u kojoj će 1871. godine biti
otvorena i prva škola u Župi.
Sve do druge polovine devetnaestog vijeka Župljani
su održavali tijesne veze sa Crnogorcima i susjednim
hercegovačkim plemenima. Relativni mir je trajao sve do
čuvene Omer-Pašine godine 1852. godine kada su
Župljani dali veliki doprinos odbrani manastira Ostrog.
Godine 1853. Župski manastir je oslobođen od
Turaka i tada nastaje njegovo obnavljanje. Poslije ovih
borbi Župa ima sve tješnije odnose sa Crnom Gorom dok
se nije konačno prisajedinila Crnoj Gori 1859. godine,
Zgrada u kojoj je orvorena prva škola
u Župi

36
poslije slavno izvojevane pobjede na Grahovcu 1858. godine, kojom su Crnogorci zadivili čitavu
Evropu.
U hercegovačkom ustanku 1861. godine dvadeset pet Župljana se borilo u odredu Peka
Pavlovića za oslobođenje Hercegovine, a jedan dio njih i kao ''jajoši''u ustanku Luke Vukalovića
Župljani nijesu izostali ni u čuvenoj bici u klancu Dugi 1862. godine gdje ih je izginuo veliki broj,
dok je jedan broj bio ranjen.
U oslobodilačkim ratovima Crne Gore 1876/1878. godine iskazali su veliku hrabrost u čuvenoj
bici na Vučjem Dolu 1876. godine pod komandom Jefta Miletina Nikolića, pa se za njih odnose i stihovi
knjaza Nikole iz župskog kola. ’’Na Vučji Do sabalja su ponajviše ugrabili, gdje je bilo stani pani svuda
su se namjerili...’’
Poslije pobjede na Vučjem Dolu, Župsko-Lukovski bataljon istakao se borbama za oslobođenje
Nikšića 1877. godine, gdje su osvojili jedno od najbolje utvrđenih bedema Nikšića, Džidića kulu. Župski
bataljon dao je nemjerljiv doprinos i u Balkanskim ratovima i Prvom svjetskom ratu.
Župski bataljon je učestvovao u prvom balkanskom ratu u borbama oko Skadra. Takođe su po
izbijanju drugog balkanskog rata Župljani učestvovali u bici na Bregalnici. U prvom svjetskom ratu
Župski bataljon u sastavu Sandžačke vojske, ratuje u Bosni i trpi velike gubitke na Glasincu. U ovoj
čuvenoj bici za samo jedan dan su poginula 34 Župljanina.
Za vrijeme života pod Austro – Ugarskom život u Župi bio je gotovo nesnosan. Glad, bolest,
nemaština bile su svakodnevna pojava. Često su umirali starci i žene, a ponajviše nejaka djeca. Po
župskim šumama počinju da se odmeću komiti - pristalice Kralja Nikole koji pružaju otpor
austrougarskom osvajanju.
Nakon Prvog svjetskog rata došlo je ujedinjenja južnoslovenskih naroda, međutim ova tvorevina
nije bila rezultat težnje čitavog naroda. Tako da je svuda u Crnoj Gori, pa i u Župi, došlo do političkih
previranja i prve velike podjele Župljana koja je ostavila trag u svim narednim godinama.
Župljani su i u NOR dali svoj doprinos aktivnim učešćem u ratu, ali i skupljanjem pomoći i
njegovanjem bolesnika, pošto je Župa velikim dijelom trajanja II svjetskog rata bila slobodna teritorija,
tako da je 1. i 2. aprila 1944. godine u Kutima održan Osnivački kongres Crvenog Krsta za Crnu Goru i
Boku.
U Župi se 1944. otvaraju one škole koje su, u privatnim kućama radile i prije rata u Liverovićima,
Morakovu i na Zagradu. Pošto je škola u Miolju Polju bila spaljena otvaraju se škole u Dučicama,
Kutima i Vasiljevićima koje rade u privatnim kućama. Godine 1954. Župa gubi status Opštine
3.2. Hronologija istorijskih događaja
10000-3000 godina prije nove ere
Iz ovog perioda u Župi su pronađene alatke od kamena, strugalice od krečnjaka, kamene sjekire od
krečnjaka i jedna igla od bronze.
1000-500 godina prije nove ere
Na Zagradu je pronađena kelt sjekira iz Haltštata, starijeg gvozdenog doba, tj.u doba organizovanja
prvih država na prostoru Grčke i Italije i u doba migracija indoevropskih naroda.
III-IV vijek
U Župi su pronađeni ostaci rimskog vodovoda koji je snabdijevao grad Andervu (Nikšić). Voda je
dovođena sa izvorišta Jablanice. Župa je u doba rimske vladavine pripadala provinciji Prevalis. Takođe
su i neka župska sela bila naseljena u doba Rimljana, što potvrđuju materijalni dokazi, ostaci rimskog
groblja, rimski novac, nakit, keramika.

37
VI vijek
U VI vijeku nove ere Župom i okolinom vladaju Istočni Goti. Oni su razorili Andervu i sagradili tvrđavu
zvanu Anagastum.
VII vijek
Sloveni su došli u VI i VII vijeku i naselili ove oblasti. Tu su formirali oblast Podgorje, koja se prostirala
od Onogošta do Nevesinja.
1180 godina
Župa nalazila pod vlašću Vojislavljevića, zetskih vladara. Godine 1180. Župa ulazi u sastav države
Nemanjića, kao i sva Zeta. Župa ostaje u sastavu Nemanjićke države sve do propasti srpskog
srednjovjekovnog carstva.
Župa je raspadom srpskog srednjovjekovnog carstva ušla u oblast Vojislava Vojinovića. Njegov
naslednik Nikola Altomanović izgubio je rat sa bosanskim kraljem Tvrtkom I i knjazom Lazarom
Hrebeljanovićem. Tada je Župa ušla u sastav države kralja Tvrtka. Zatim Župom upravlja Sandalj
Hranić, a poslije njegove smrti vlada njegov sinovac Stjepan Vučić Kosača. On se proglasio za
hercega od Svetog Save i po tome se oblast kojom je upravljao nazvala Hercegovina.
XIV vijek
U Župu iz Grblja doselio rodonačelnik plemena Nikšići-Nikša. Nikša je sa svojim sinovima ubio bana
Ugrena i preuzeo vlast u Župi i okolini.
1465.
Turci dolaze 1465. godine u Nikšić i Župa je pod Turskom vlašću sve do oslobođenja Župe 1853.
godine.
1597.
Župljani učestvuju u ustanku vojvode Grdana 1597. godine.
1625.
Prema tvrdnji dr Vladimira Petkovića u Župi je oko 1625. godine sagrađen župski manastir sv. Luke.
(Kao datum kada je manastir podignut pominje se i 1253. godina.)
1697.
Dvadesetog maja u manastiru Ćelija Piperska ’’Upokoji se u Gospodu’’ sveti Stefan Piperski-Župski,
rodom iz sela Kuta.
1711.
Župljani učestvuju u napadu na Nikšić 1711. godine.
1733.
U jednom pisanom prilogu koji se nalazio u Župskom manastiru stoji bilješka da je ove godine grof
Sava Vladislavić poslao iz Moskve hramu sv. Luke 32 knjige
1756.
Za vrijeme turske vladavine bilo je masovno seljenje stanovništva. Pogotovo je velika seoba iz Župe
bila
1756. godine, kada su se brojne porodice iselile u Istočnu Bosnu, Srbiju i u druge krajeve.
1789.
Trebješki kaluđer Vasilije Vojvodić preuzima iz manastira svetog Luke mnoge dragocjenosti: riznicu,
srebrna kandila, putire, krstove, jevanđelja i šalje ih na čuvanje u Risan kepetanu Marku Aleksinu
Đurkoviću.
1796.
Jedan odred Župljana učestvovao je u bici na Krusima 1796. godine.
1803.
Župljani se podižu na ustanak protiv turskog zuluma.

38
1805.
Zadnja turska porodica Verizovića protjerana iz Župe.
1826.
Četvrtog maja u manastiru Morača postavi se Aksentije Šundić, starešina manastira, rođen u Župi.
1852.
U vrijeme zloglasne Omer-Pašine godine Turci spaljuju Župski manastir
1853.
Župski manastir i Župa oslobođena od Turaka.
1854.
Sagrađena karaula Voltica u Starom Selu
1858-1859.
Župa zvanično ušla u sastav Crne Gore
1860.
Sedamnaestog aprila na Carigradskoj konferenciji potvrđena je granica između Crne Gore i Turske.
Crnoj Gori su pripali krajevi koji su do tada smatrani spornim, među njima i Župa.
1861.
Knjaz Nikola opravlja Župski manastir i dovodi ga u prvobitno stanje.
Župljani 1861. godine učestvuju u borbama u Hercegovini kao dobrovoljci u odredu Peka Pavlovića i
borili se kao ''jajoši'' u ustanku Luke Vukalovića.
1862.
Kada je Omer-paša Latas napao po drugi put na Crnu Goru 1862. godine veliki broj Župljana borio se
u Dugi, gdje ih je i veliki broj poginuo.
1871.
Počinje sa radom osnovna škola u Župi, trogodišnja, sa jednim odjeljenjem, u zgradi sagrađenoj u porti
manastira svetog Luke.
Formiran je zajednički Župsko-Lukovski bataljon od obveznika iz Župske i Lukovske kapetanije.
1872.
Za dušu svom ocu Mirku, knjaz Nikola u Dučicama podiže Viljajin most koji je dobio naziv po Petru
Viljaji, poznatoj ličnosti iz narodnih predanja.
1875.
U porti Župskog manastira otvorena bolnica za ranjenike iz Hercegovačkog rata i bitke na Vučjem
dolu.
1876.
Počinju radovi na dogradnji Župskog manastira koji traju do 1878.
1877.
Župljani su se hrabro borili u bici na Vučjem Dolu, a istakli su se i prilikom oslobodjenja Nikšića 1877.
godine, kada su osvojili jedan od najtežih šanaca Džidića – kulu.
Selo Bršno, koje se nalazi jugozapadno od Župe, a južno od Kablene glave (1151.m.), u maloj udolini
dužine 4 km, a širine 2 km, i prosječne nadmorske visine od 720.m. je poslije oslobođenja Nikšića
izdvojeno iz sastava Župske kapetanije i ušlo je u sastav Ozrinićko-Bršanske kapetanije. Knjaževim
ukazom iz 1903.godine vraćeno je u sastav Župske kapetanije. U sastav kapetanije, a poslije Prvog
svjetskog rata, Župske opštine ostaje sve do 1945.godine, kada ponovo pripada Ozrinićima.
1899.
Župa ima 3278 stanovnika, od kojih 245 pismenih (240 muških i 5 ženskih)
1911.
Počinje izgradnja zgrade za školu u Župi, koja je zbog ratova prekinuta.

39
1912.
Župski bataljon je učestvovao u prvom balkanskom ratu u borbama oko Skadra. Takođe su po
izbijanju drugog balkanskog rata Župljani učestvovali u bici na Bregalnici. U prvom svjetskom ratu
Župski bataljon u sastavu Sandžačke vojske, ratuje u Bosni i trpi velike gubitke na Glasincu. Tu su za
jedan dan borbe poginula 34. Župljanina.
1917.
Komitska grupa na čelu sa Radojicom Vojinovićem uspjela je da likvidira omraženog austrougarskog
oficira Franju Ferjančića.
1919.
Ubijen jedan od vođa župskih komita Dragiša Bojović.
1925.
Na Makljenu (u Miolju Polju) konačno se završava izgradnja nove školske zgrade.
1929.
Radoje Mirković iz sela Bjeloševina, objavljuje zbirku pjesama ‘’Kroz samoću’’ sa pregovorom Jovana
Palavestre.
1931.
Prema popisu Župa ima 3776 stanovnika.
1937.
Krajem 1937. u Župi je formirana partijska ćelija KPJ.
1938.
Oko 100 Župljana učestvuje na demonstracijama u Nikšiću prilikom dolaska predsjednika tadašnje
vlade Milana Stojadinovića
1938.
Na inicijativu partijske ćelije 1938. godine formiran je odbor NFA, koji je imao zadatak prikupljanja
pomoći za španske borce.
1939.-1940.
Prema pisanju ’’Slobodne misli’’, u korist podizanja školske zgrade u Liverovićima seoska omladina je
1939. i 1940. godine dala predstave Žena dostojna poštovanja, Kir Janja, Jovana Sterije Popovića i
Telefon Arkadija Averčenka.
Omladinska diletantska grupa iz Župe izvodila je 1939. i 1940. godine u korist čitaonice, Vodu s
planine Radomira Plaovića i Milana Đokovića, Hajduke Jovana Sterije Popovića i Sumljivo lice
Branislava Nušića.
1940.
U ljeto 1940. godine održana je polulegalna konferencija napredne omladine iz Župe u mjestu
Pliskovci u Miolju Polju.
1941.
Poslije kapitulacije Jugoslavije prestaje sa radom škola u Župi.
U NOB-u su poginula 103 Župljanina kao borci NOR-a, 91 je poginuo kao žrtva fašističkog terora, a
više od 60 je poginulo u četnicima.
1943.
Italijanski okupator spaljuje školsku zgradu u Miolju Polju.
1944.
U Župi se otvaraju one škole koje su, u privatnim kućama radile i prije rata-U Liverovićima, Morakovu i
na Zagradu. Pošto je škola u Miolju Polju bila spaljena otvaraju se škole u Dučicama, Kutima i
Vasiljevićima koje rade u privatnim kućama.

Studija opravdanosti teritorijalne promjene - Opština Župa

Studija opravdanosti teritorijalne promjene - Opština Župa

Recommended

Recommended

More Related Content

Viewers also liked

Viewers also liked (7)

Studija opravdanosti teritorijalne promjene - Opština Župa