Studija opravdanosti povracaja statusa opstine Zupa

STUDIJA OPRAVDANOSTI POVRA AJA STATUSA-OPŠTINA ŽUPA
1
STUDIJA OPRAVDANOSTI
POVRA AJA STATUSA
-OPŠTINA ŽUPA-
ŽUPA, decembar, 2016. godine

2
SADRŽAJ
I UVOD ....................................................................................................................................................7
II GEOGRAFSKO-PRIRODNA OSNOVA ODRŽIVOSTI ŽUPE-OSNOVNI PODACI............................9
2.1. Geografski položaj i granice Župe.................................................................................................9
2.2. Podaci o teritoriji i naseljima.......................................................................................................10
2.2.1. Morakovo ...................................................................................................................................10
2.2.2 Bjeloševina..................................................................................................................................12
2.2.3. Vasiljevi i....................................................................................................................................13
2.2.4. Kuta.............................................................................................................................................14
2.2.5. Zagrad.........................................................................................................................................14
2.2.6. Oblatno........................................................................................................................................15
2.2.7. Liverovi i....................................................................................................................................16
2.2.8. Bastaje........................................................................................................................................17
2.2.9. Carine..........................................................................................................................................17
2.2.10. Jugovi i.....................................................................................................................................18
2.2.11. Staro Selo ................................................................................................................................19
2.2.12. Du ice.......................................................................................................................................20
2.3. Klimatske karakteristike Župe.....................................................................................................21
2.3.1. Relativna vlažnost vazduha i obla nost..................................................................................21
2.3.2. Padavine.....................................................................................................................................22
2.3.3. Vjetrovi........................................................................................................................................23
2.4. Reljefne karakteristike .................................................................................................................23
2.4.1. Formiranje oblika reljefa...........................................................................................................24
2.4.2. Uticaj glacijacije na izgled reljefa............................................................................................25
2.5. Biljni i životinjski svijet ................................................................................................................26
III ISTORIJSKA OSNOVA ODRŽIVOSTI ŽUPE .................................................................................31
3.1. Župska istorija .............................................................................................................................31
3.2. Hronologija istorijskih doga aja ................................................................................................34

3
IV ANALIZA POSTOJE EG STANJA I PERSPEKTIVE DALJEG RAZVOJA ...................................39
4.1. Prirodni resursi ............................................................................................................................39
4.1.1. Rudno bogatstvo .......................................................................................................................39
4.1.1.1. Ležište „Zagrad” ....................................................................................................................41
4.1.1.2.Ležište “ urakov do II” ...........................................................................................................43
4.1.1.3. Ležište rude crvenih boksita ” urakov do I” ......................................................................45
4.1.1.4. Ležišta rude crvenih boksita ”Blok br. 4” ...........................................................................47
4.1.1.5. Ležište “Štitovo II” .................................................................................................................48
4.1.1.6. Ležište "Bio ki stan".............................................................................................................50
4.1.1.7. Vrijednost mineralne sirovine ..............................................................................................52
4.1.2. Hidropotencijali .........................................................................................................................53
4.1.2.1. Geomorfološke i hidrološke karakteristike sliva Gra anice ..............................................53
4.1.2.2. Akumulacija Liverovi i prostorna i ekonomska dimenzija.................................................56
4.1.2.3. Podzemne vode ......................................................................................................................59
4.1.2.4. Prirodni izvori .........................................................................................................................60
4.1.3. Šumski potencijal ......................................................................................................................61
4.1.4. Turisti ki potencijali .................................................................................................................62
4.1.4.1. Prirodni potencijali za razvoj turizma ...................................................................................63
4.1.4.1.1. Maganik ................................................................................................................................64
4.1.4.1.2. Prekornica ............................................................................................................................65
4.1.4.1.3. Lukavica sa Malim i Velikim Žurimom ...............................................................................66
4.1.4.1.4. Krnovska planina ................................................................................................................68
4.1.4.1.5. Bjeloševska bara .................................................................................................................68
4.1.4.1.6. Zabran Kralja Nikole ...........................................................................................................69
4.1.4.1.7. Gradina ................................................................................................................................69
4.1.4.2. Ambijentalni turizam ..............................................................................................................70
4.1.4.3. Sportsko-rekreativni turizam ................................................................................................70
4.1.4.4. Lovno Ribolovni turizam .......................................................................................................71
4.1.4.5. Biking turizam ........................................................................................................................72
4.1.4.6. Vjerski i kulturno–istorijski turizam .....................................................................................72
4.1.4.7. Nau ni turizam .......................................................................................................................72
4.1.4.8. Zdravstveni turizam ...............................................................................................................72
4.1.4.9. Speleološki turizam ...............................................................................................................72
4.1.4.10. Agro turizam .........................................................................................................................73
4.2. Kulturno istorijsko nasle e .........................................................................................................74
4.2.1 Jerinin Grad ................................................................................................................................74
4.2.2. Voltica ........................................................................................................................................75
4.2.3. Manastir Svetog Luke ...............................................................................................................76
4.2.4. Nikšin Kiljan ...............................................................................................................................79
4.2.5. Nikšina plo a .............................................................................................................................79
4.2.6. Mramor Bana Ugrena ................................................................................................................80
4.2.7. Spomenik palim borcima na Sutjesci ......................................................................................80
4.2.8. Crkva sv. Ilije na Lukavici .........................................................................................................80
4.2.9. Arheološki lokalitet Gradina ....................................................................................................80
4.2.10. Ostaci stare crkve na Gradini.................................................................................................81

4
4.2.11. anuša-najstarija ku a u Župi ...............................................................................................81
4.2.12. Crkva Sv. Stefana ....................................................................................................................81
4.2.13. Ostaci stare crkve u Vasiljevi ima ........................................................................................81
4.2.14. Crkva sv. Jovana u Morakovu ................................................................................................81
4.2.15. Ostaci crkve u Miolju Polju ....................................................................................................81
4.2.16. Spomenik Danilu Bojovi u .....................................................................................................82
4.2.17. Župske nekropole i ste ci ......................................................................................................83
4.2.18. Viljajin most .............................................................................................................................84
4.2.19. Crkva bratstva vorovi a .......................................................................................................84
4.2.19. Stope Sv. Save ........................................................................................................................84
4.2.21. Spomenik Crvenog Krsta .......................................................................................................85
4.2.22. Crkva Sv. Jovana u Kutima ....................................................................................................85
4.2.23. Crkva svete Gospojine u Bjeloševini ....................................................................................85
4.2.24. Spomenik Dušanu Bojovi u....................................................................................................85
4.2.25. Ostaci crkvišta sv. Vasilija Ostroškog...................................................................................86
4.3. Poljoprivreda ................................................................................................................................86
4.4. Proizvodnja ..................................................................................................................................90
4.5. Trgovina ........................................................................................................................................90
4.6. Ustanove .......................................................................................................................................90
4.6.1. Osnovna škola "Dušan Bojovi " .............................................................................................90
4.6.2. Zdravstvena ambulanta ............................................................................................................92
4.6.3. Pošta ..........................................................................................................................................92
4.6.4. Veterinarska ambulanta ............................................................................................................92
4.6.5. Organizacije civilnog društva ..................................................................................................92
4.6.6. JPU „Vrti Ma ak’’ ....................................................................................................................93
4.7. Putna infrastruktura .....................................................................................................................93
4.7.1. Pokazatelji motorizacije ............................................................................................................97
4.8. Telekomunikacije .........................................................................................................................97
4.8.1. Fiksna telefonija ........................................................................................................................97
4.8.2. Mobilna telefonija ......................................................................................................................98
4.8.3. Distribucija radio i TV programa ..............................................................................................98
4.8.4. Internet .......................................................................................................................................98
4.9. Energetika .....................................................................................................................................99
4.9.1. Niskonaponska mreža ..............................................................................................................99
4.9.2. Javna rasvjeta .........................................................................................................................100
4.9.3. Pravci daljeg razvoja elektroenergetske infrastrukture i energetike u Župi ......................100
4.10. Vodovodna infrastruktura .......................................................................................................101
4.11. Otpadne vode ...........................................................................................................................102

5
4.12. Demografija ..............................................................................................................................102
4.12.1. Naselja i stanovništvo ..........................................................................................................103
4.12.2. Doma instva ..........................................................................................................................104
4.12.3. Stanovništvo po starosti i polu ............................................................................................105
4.12.4. Stanovništvo po obrazovanosti ...........................................................................................106
4.12.4.1. Podaci o pismenosti ..........................................................................................................107
4.12.5. Podaci o zaposlenjima ..........................................................................................................107
4.12.6. Stanovništvo po bra nom stanju ........................................................................................108
V FISKALNA ODRŽIVOST OPŠTINE ŽUPA .....................................................................................112
5.1. Prihodi .........................................................................................................................................112
5.1.1 Sopstveni izvori prihoda .........................................................................................................112
5.1.1.1. Porez na nepokretnosti 711-7-1 .........................................................................................112
5.1.1.2. Prirez porezu da dohodak fizi kih lica 711-7-6 ................................................................113
5.1.1.3. Lokalne administrativne takse 713-1 ..................................................................................113
5.1.1.4. Lokalne komunalne takse 713-5 ........................................................................................113
5.1.1.5. Naknada za ure ivanje gra evinskog zemljišta - komunalno opremanje 714-6.............114
5.1.1.6. Naknada za postavljanje cjevovoda, vodovoda, kanalizacije, elektri nih, telefonskih,
telegrafskih vodova, kablovskih, distributivnih sistema i sl.na opštinskom i nekategorisanom
putu 714-8-9-1 ....................................................................................................................................114
5.1.1.7 Godišnja naknada za cjevovode, vodovode, kanalizacije, elektri ne, telefonske,
telegrafske vodove, kablovske, distributivne sisteme i sli no na opštinskom i nekategorisanom
putu 714-8-9-
2..........................................................................................................................................................114
5.1.1.8. Naknada za koriš enje komercijalnih objekata kojima je omogu en pristup sa
opštinskog i nekategorisanog puta 714-8-9-4 ................................................................................115
5.1.1.9. Prihodi od nov anih kazni izre enih u prekršajnom i drugom postupku 715-2-3 .........115
5.1.1.10. Prihodi od kamata za neblagovremeno pla anje lokalnih prihoda 715-2-5 ..................115
5.1.2. Zakonom ustupljeni prihodi ..................................................................................................115
5.1.2.1. Prihodi od poreza na dohodak fizickih lica 711-1 .............................................................115
5.1.2.2. Porez na promet nepokretnosti i prava 711-3 ..................................................................116
5.1.2.3. Naknade za koriš enje dobara od opšteg interesa - za koriš enje voda 714-1-1 .........116
5.1.2.4. Naknada za izva eni materijal iz vodotoka 714-1-2...........................................................116
5.1.2.5. Naknada za zaštitu voda od zaga ivanja 714-1-3 .............................................................116
5.1.2.6 Naknada za koriš enje šuma 714-2-1 ..................................................................................116
5.1.2.7. Naknada za koriš enje rudnog bogatstva i mineralnih sirovina 714-2-2.........................117
5.1.2.8. Naknada za puteve-registracija drumskih motornih vozila 714-8-4 ................................118
5.1.3. Transferi od Egalizacionog fonda 742-6................................................................................118
5.1.4. Bilans prihoda budžeta Opštine Župa ...................................................................................129
5.2. Rashodi budžeta ........................................................................................................................130
5.3 Fiskalni kapaciteti budu e opštine ............................................................................................132

6
VI ANALIZA PREDNOSTI TERITORIJALNE PROMJENE I NEDOSTATAKA ZADRŽAVANJA
POSTOJE EG STATUSA (SWOT) ...................................................................................................132
VII RAZLOZI ORAVDANOSTI TERITORIJALNE PROMJENE .........................................................134
VIII ORGANIZACIJA I OBLASTI DJELOVANJA ..............................................................................137
8.1. Oblasti djelovanja budu e opštine ...........................................................................................137
8.2. Organizacija opštinske administracije .....................................................................................139
IX OSNOVNI PRINCIPI I PRAVCI DALJEG RAZVOJA ....................................................................141
9.1. Temelji budu eg razvoja Župe ..................................................................................................141
9.2. Pravci infrastrukturnog razvoja budu e opštine Župa ...........................................................144
9.2.1. Planirani objekti ......................................................................................................................144
9.2.1.1. Putna infrastruktura .............................................................................................................144
9.2.1.2. Vodovodna infrastruktura ...................................................................................................145
9.2.1.3. Planirani objekti ...................................................................................................................145
9.2.1.3.1. Izgradnja Centra Župe ......................................................................................................145
9.2.1.3.2. Objekat Zgrada opštine Župa ...........................................................................................145
9.2.1.3.3.Objekat Stari mjesni centar ...............................................................................................145
9.2.1.3.4. Objekat Domovi kulture ....................................................................................................146
9.2.1.3.5. Objekat Stadion FK Župa sa pomo nim objektom ........................................................146
9.2.1.3.6. Objekat Sportska hala ......................................................................................................146
9.2.1.3.7. Objekat Hotel, bungalovi i teniski tereni .........................................................................146
9.2.1.3.8. Objekat Mini hidroelektrana .............................................................................................146
9.2.1.3.9. Objekat Etno sela ..............................................................................................................146
9.2.1.3.10. Objekat Pogoni za otkup i preradu mlijeka, vo a, povr a i žitarica ...........................146
9.2.1.3.11. Objekat Benzinska pumpa i periona auta......................................................................147
9.2.1.3.12. Objekat Dom starih .........................................................................................................147
9.2.1.3.13. Ostali objekti ....................................................................................................................147
X PRAVNO POLITI KA UTEMELJENOST TERITORIJALNE PROMJENE ....................................147
XI KORIŠ ENI IZVORI PODATAKA I INFORMACIJA .....................................................................148
XII OSTALE INFORMACIJE...............................................................................................................149

7
I UVOD
Župa se nalazi u srcu Crne Gore izdvajaju i se svojim regionalnim položajem, specifi nim
prirodnim karakteristikama i društveno-istorijskim zna ajem. Prostor Župe obuhvata, osim plodne
ravnice dužine 16 km i širine 3 km i planinsko zale e-katune, što ini ukupnu površinu od 210 km2
,
daju i u isto vrijeme kompaktnost cjeline i prirodnu raznolikost rasursa.
Prije ukidanja statusa opštine 1954. godine Župa je obuhvatala širu oblast i u njenom sastavu su
se nalazilo i naselje Bršno.
Trenutno Župu sa injava 12 naselja sa 1645 ku a u kojima po popisu iz 2011. godine živi 3714
stanovnika, što je zna ajan pad u odnosu na 2003. godinu kad je Župa imala 4038 stanovnika. Župa
se, zbog blizine ve ih gradova u Crnoj Gori i nezaposlenosti koja postoji i pored velike eksploatacije
resursa pretvorila u vikend naselje, tako da se procjenjuje da je broj stanovnika koji u danima vikenda
žive u njoj oko 5000.
Administrativno Župu sa injava 12 naselja od kojih su sa desne strane Gra anice: Morakovo,
Bjeloševina, Vasiljevi i, Kuta, Zagrad, Oblatno, Carine, Bastaje i Liverovi i, a sa lijeve strane naselja
Du ice, Staro selo i Jugovi i. Veliki procenat ku a je skoncetrisan u plodnijem dijelu ravnice.
Proces povra aja statusa Opštine Župa nastao je iz inicijative župskih intelektualaca i
organizacija civilnog društva kako bi se zaustavio odliv stanovnika, stvorila nova radna mjesta,
napravila organizacija osnovnih poslova u cilju podizanja kvaliteta življenja, pove ala vrijednost kraja i
održivo upravljalo bogatim župskim resursima. Nespremnost Opštine Nikši da sredstva koja sleduju
Župi uloži za njen razvoj bio je jedan od faktora pokretanja inicijative.
Fotografija Župe tridesetih godina XX vijeka

8
Proces povra aja statusa Opštine Župa po eo je pojedina nim razgovorima sa predstavnicima
svih NVO iz Župe, predstavnicima Savjeta MZ Župa, predstavnicima politi kih partija, istaknutim
pojedincima, privrednicima, Župljanima koji žive izvan Župe, ali i razgovorima sa stanovnicima Župe.
Na ovim sastancima dogovoreno je da se formira organizacija ''Župa u srcu'' koja bi preuzela
kompletan posao oko izrade strategije i formalizovanja inicijative kroz crnogorske institucije, sve do
ostvarivanja cilja i promjene Zakona o teritorijalnoj organizaciji i povra aja statusa kojeg je Župa
izgubila 1954. godine.
Ukidanje statusa Opštine Župa 1954. godine negativno se odrazilo na njen privredni i društveni
razvoj. Zapostavljenost sjevernog regiona pra ena centralizacijom i nemilosrdnom eksploatacijom
resursa naro ito je pogodila Župu. Oko 28.000.000 tona izva ene rude boksita, od ve inom plodne
zemlje, stvorili su sa sobom 92 hektara izrovane i neplodne zemlje na 5 rudokopa ija rekultivacija
nikada nije završena. Ovaj otpad ima razli ite fizi ke i hemijske karakteristike, usled ega postoje i
razli ite mogu nosti zaga enja prirodne okoline.
Iako su po Zakonu o rudarstvu sredstva od koncesije trebala da pripadnu mjestu u kojem se vrši
eksploatacija to se nije desilo, tako da je Župa umjesto koncesije od otprilike 27 miliona, koliko je
sledovalo od po etka rada rudnika, dobila samo velike ekološke probleme. Šezdeset jednogodišnjom
eksploatacijom rude poreme eni su seoski izvori, putevi ošte eni, podzemne vode pomiješale su se sa
otpadnim iz rudokopa, a od eksplozija u rudnicima, koji se u pojedinim mjestima Župe nalaze u
neposrednoj blizini njihovih ku a, ispucali su objekti.
Župa ništa bolje nije ''prošla'' ni nakon izgradnje vješta ke akumulacije Liverovi i. Izgradnjom
akumulacije potopljeno je najmanje 150 ha najplodnije župske zemlje, a od godišnje potrošnje od
13.000.000 m3
koliko je trošila Željezara Nikši u tehnološkom procesu od 1957. godine nije vra eno u
Župu bukvalno ništa.
Ista situacija je bila i sa eksploatacijom miliona kubika šumske gra e, koja je odvezena sa
župske zemlje. Nekontrolisana eksploatacija šume sa ovih podru ja, ali i veliki požari doveli su do
smanjenja šumskog fonda.
U Župi je i dugo vremena radila i asfaltna baza iz koje su odvezeni milioni kubika materijala. U
jednom periodu intezivno se obavljala i eksploatacija pijeska od ega ovaj kraj nije imao koristi ve
samo velike štete.
Ukidanjem opštine, Župa ne samo što nije iskoristila ni dio resursa kojima su izgra ivani Nikši i
Crna Gora, ve se to snažno odrazilo i na broj stanovnika što nepobitno pokazuju statisti ki podaci.
Gubitkom statusa opštine dolazi do stagnacije i smanjenja porasta broja stanovnika na nivou itave
Župe, a u naseljima gdje rudnik zapo inje svoju eksploataciju i do drasti nijeg pada.
Zaboravljena u ekonomskim planovima razvoja, planovima razvoja turizma, planovima
rekultivacije industrijskog otpada, planovima zaštite i unapre enja životne sredine, Župa traži rešenje
opstanka stanovnika ovog kraja.
Povra aj statusa opštine i uspostavljanje efikasne lokalne samouprave omogu i e stvaranje
organizacije u skladu sa potrebama lokalnog stanovništva i održivim razvojem. Formiranjem efikasne
Župa, 2016. godine

9
lokalne samouprave, uz naplatu svih planiranih prihoda i doma insko gazdovanje, zapo e e se sa
rešavanjem nagomilanih ekonomskih i društvenih problema, ali i izradom strateških dokumenata i
planova budu eg razvoja.
Bogatstvo resursima uz dalji razvoj infrastrukture, zajedno sa bogatom tradicijom sa pravom
svrstavaju ovaj kraj u najljepše i najbogatije održive predjele Evrope. Župa je oblast koja bi sa održivim
koriš enjem resursa i ispravnom razvojnom politikom mogla za kratko da postane generator novih
zaposlenja i zaustavljanja trenda odseljavanja stanovništva.
Pravni osnov za inicijativu povra aja statusa Opštine Župa sadržan je u Ustavu, Evropskoj
povelji o lokalnoj samoupravi i odredama Zakona o teritorijalnoj organizaciji Crne Gore, koji je usvojen
02.11.2011. godine i koji daje precizne i jasne odrednice na putu organizovanja i formiranja nove
opštine ime su, uz sve prethodno navedeno, stvoreni preduslovi za po etak procesa povra aja
statusa.
II GEOGRAFSKO-PRIRODNA OSNOVA ODRŽIVOSTI ŽUPE
- OSNOVNI PODACI
2.1. Geografski položaj i granice Župe
Župa se nalazi u središnjem dijelu Crne Gore i izdvaja se svojim regionalnim položajem i
specifi nim prirodnim karakteristikama, koji joj garantuju ravnomjeran održivi razvoj. Ona dobrim
dijelom predstavlja kotlinu koju je usjekla rijeka Gra anica stvaraju i plodnu ravnicu umjerene klime,
nadmorske visine 696 do 850 metara, izuzetno pogodnu za razvoj poljoprivrede. Planine koje je
okružuju, prosje ne nadmorske visine oko 1500 m predstavljaju bogatstvo razli itosti u geografskom i
prirodnom obliku stvaraju i prirodne pogodnosti za razvoj razli itih vidova turizma. Župa se nalazi na
prelazu izme u dubokog krša i fluviokrša, gdje južni i jugozapadni dio ima sve karakteristike krškog
pejzaža (tipi na krška vegetacija), dok je isto ni i sjeveroisto ni prostor obrastao veoma bujnom
šumskom vegetacijom. Iako ovo bogatstvo razli itosti još uvijek nije do kraja istraženo, pouzdano se
zna da se u ovom dijelu Crne Gore nalaze endemi ne biljne i životinjske vrste kojih samo ima na par
mjesta u Evropi.
Pogled na Župu i rudokope

10
Granica kotline sa sjevera po inju od zaravni Kutskog brda (1477m), Štitova i Maganika
nastavljaju i se prema sjeveroistoku ka Skorinu vrhu (1602m) i Braniku (1689m), zatim ka Prekornici
(1927m), Kablenoj glavi (1473m), Zakamenju (1374m), a sa južne strane Viševcu (1349m) i
Stražištima (1351m) i sa zapada ograni avaju i je strmim odsjecima Kablene glavice (1151m).
Podru je koje pripada Župi znatno je ve e od kotlinskog dijela i ono obuhvata velike planinske zaravni
Konjsko, Skladna i Lukavicu, koje zajedno sa planinskim divovima: Velikim Žurimom (2034m), Malim
Žurimom (1934) i Borovnikom (1935m), pa sve do Kapetanovog jezera predstavljaju najsjevernije
oblasti župske teritorije. Ove zaravni zbog svojih prirodnih karakteristika predstavljaju idealna podru ja
za razvoj agro i planinskog turizma, dok se prostor Lukavice, zbog svoje posebnosti nalazi na listi
kandidata za zašti ene oblasti.
2.2. Podaci o teritoriji i naseljima
Župa Nikši ka, kakav je postoje i administrativni naziv, je u administrativnom pogledu podijeljena
na 12 naselja: Morakovo, Bjeloševina, Kuta, Zagrad, Oblatno, Carine, Bastaje i Liverovi i, Du ice,
Vasiljevi i, Staro Selo i Jugovi i. Svako naselje se sastoji iz više zaselaka, sa gusto zbijenim ku ama.
Administrativni centar Župe je u mjestu Miolje Polje i u njemu se trenutno nalazi mjesna kancelarija,
medicinska ambulanta, pošta, objekti ZZ Župa u ste aju, lokal i par prodavnica mješovite robe.
Ranije su se ku e i pomo ni
objekti najviše gradili dalje od doline,
da bi se zaštitilo plodno zemljište, kako
bi se ono moglo iskoristiti u
poljoprivrednoj proizvodnji.
Neadekvatnim planiranjem jedan
dio poljoprivrednog zemljišta je
izgubljen, pošto se danas ku e grade i
u ravnici. Zaseoci su pretrpani i mnoge
se porodice preseljavaju i grade ku e
na najplodnijem zemljištu.
Prije I svjetskog rata imu ni
seljaci u Župi imali su ku e po ugledu
na gradske ku e onog vremena.
Pravljene su na sprat i od kamena.
Prizemlje je služilo za smještaj stoke, a
gornji sprat za stanovanje. Ku e
siromašnih seljaka sli ne kolibama na
katunima, bile su prekrivene slamom.
Kod ve ine ku a gornji sprat nije bio
izdijeljen, nego se ku a sastojala iz
jedne prostorije. Namještaj je bio
siromašan, a svodio se na stvari od
drveta (posu e, trpeze, kreveti i sl.).
Danas su se uslovi života znatni promijenjeni što je imalo za posljedicu promjene spoljašnjeg i
unutrašnjeg izgleda ku a. Ve ina ku a danas se sastoji od više prostorija. Pored stambenih tu se
nalaze i pomo ni objekti, štale za stoku i zgrade za smještaj poljoprivrednih proizvoda, alata i mašina.
2.2.1. Morakovo
Granice naselja Župe

11
Morakovo se nalazi u isto nom dijelu Župe i po katastru ima površinu od 35,38 km2. Po popisu iz
2011. godine broj stanovnika je 336, što ini 9,50 stanovnika na km2
. Dolina Morakova je uska i ima
oblik gle erskih valova sa strmim vise im stranama, naro ito prema Štitovu. Na izgled reljefa u naselju
Morakovo veliki uticaj su imali fluvioglacijalni procesi. Vidljivi su ostaci morena kuda se kretao lednik ka
donjem dijelu Župe. Naselje, koje se dijeli na Gornje i Donje Morakovo, se formiralo u dolini rijeke
Gra anice. Postoji mišljenje da je na prostoru Morakova nekad postojalo jezero, koje je nastalo poslije
otapanja lednika i da je naselje po tom jezeru ( moru nazvano u narodu) dobilo i ime Morakovo. U
prilog tvrdnji o postojanju jezera ide i glina u morenama na teritoriji Morakova. Kasnije je rijeka
Gra anica probila eonu morenu i usjekla svoje korito u nju i tim putem je jezero oteklo.
Ne postoje precizni podaci kada se prvi put pominje naselje Morakovo. Ipak se zna da je bilo
naseljeno i u srednjem vijeku, što dokazuju ostaci srednjevjekovnog utvr enja zvanog u narodu kao
Jerinin grad. Po legendi gradila ga je
žena ur a Brankovi a u narodu zvana
kao prokleta Jerina. Me utim ova legenda
se ne temelji na istorijskim izvorima. Zna
se da je u srednjem vijeku kroz Župu
prolazio važan trgova ki put od Onogošta
do Brskova i da je utvr enje u Morakovu
služilo kao zaštita tom važnom
trgova kom putu. Pojedini nau nici tvrde
da je Jerinin grad podignut još u rimsko
doba. Dr. Erdeljenovi i Vuk Karadži
smatraju da je grad podigao Ivan
Crnojevi za odbranu od Stjepana
Kosa e. Me utim iz povelje koju je dobio
Herceg Stjepan saznajemo da se ovaj
grad zvao Susjed i da je pripadao
Herceg Stjepanu. U tim poveljama iz
1444. i 1454. godine upu enih od
aragonsko-napuljskog kralja Alfonsa i u
povelji od 1448. godine od rimskog cara
Fridriha, o Susjedu se govori kao o
rimskom vojnom utvr enju. Poslije pada
pod Turke taj grad gubi svaki zna aj i
biva prepušten zubu vremena.
Morakovo se u turskim tefterima
(popisima) prvi put pominje 1477.
godine.
Pretpostavlja se da su prvi
naseljenici u Morakovu bili su Iliri, zatim
Lužani i Sloveni, koje su kasnije potisnuli pleme Nikši i. Ve ina današnjih stanovnika Morakova vode
porijeklo po narodnom predanju iz Vasojevi a.
Pogled na Gornje Morakovo

12
O broju stanovnika u naselju Morakovu i broju doma instava nemamo sigurne podatke sve do
popisa iz 1948. godine kada je u Morakovu živjelo 422 stanovnika u 90 doma instava. Godine 1961.
broj stanovnika u Morakovu je iznosio 430 u 94 doma instva, dok je 2003. godine bilo je 383
stanovnika u 110 doma instava.
Demografski podaci jasno pokazuju na primjeru Morakova pad i stagniranje broja stanovnika
ukidanjem statusa opštine 1954. godine. Odseljavanje iz Morakova, izraženo pogotovo sa po etkom
industrijalizacije i prelaskom u ve e gradove velikog broja mladih ljudi karakterisalo je poslijeratni
period ovog naselja. U periodu 1971. i 1981. godine imamo stagnaciju broja stanovnika, da bi ve na
po etku 1991. godine bio zabilježen pad broja stanovnika koji se blaže nastavio i na popisu iz 2003
godine. Da se trend pada broja stanovnika nastavio, ak i ja im intezitetom, govori i podatak o broju
stanovnika sa popisa iz 2011. godine. Dodatni uzrok pored odseljavanja iz Morakova je i pad prirodnog
priraštaja posljednjih 20 godina što se vidi i na podacima iz broja u enika u podru nom odjeljenju
osnovne škole Dušan Bojovi . Školske 1960/61 godine bilo je upisano 93 u enika u podru nom
odjeljenju u 4 razreda. Godine 1981/82 u Morakovu je školu poha alo 52 u enika. Školske 1991/92
godine školu u Morakovu poha alo je 46 djece, a 1999/2000 svega 20 u enika.
Ovi podaci jasno govore koliki je pad u broju stanovnika pogotovo najmla ih godišta u Morakovu.
Razlog ve eg iseljavanja stanovništva iz Morakova su i udaljenost od grada, hladnija klima u odnosu
na ostatak Župe, manje plodnog zemljišta, višedecenijsko neulaganje u infrastrukturu ovog naselja, ali
i visoka stopa nezaposlenosti.
2.2.2 Bjeloševina
Bjeloševina se nalazi zapadno od
Morakova sa desne strane rijeke Gra anice
i isto no od naselja Vasiljevi i. O uvani
tragovi morena i jak uticaj glacijacije na
izgled terena je veoma prisutan. Ovo
naselje prvi put se pominje u turskom
popisu iz 1477. godine. Ovo je jedino
naselje u Župi koje se pominje u
toponimima srednjevjekovne Zete. Ime je
dobilo po Bjelošu koji je, po predanju bio
praunuk Nikšinog sina Gezimira. Ta no je
utvr eno da je poslije dolaska plemena
Nikši i u ove krajeve i potiskivanjem
Lužana ovo naselje naseljeno od strane
Nikši a.
Bjeloševina ima površinu od 7,86
km2
, a 2011. godine je živjelo 217
stanovnika, pa proizilazi da je gustina
Pogled na dio Bjeloševine

13
naseljenosti iznosila 27,60 stanovnika po km2
.
U Bjeloševini je primijetan blagi porast stanovništva u periodu 1948-1954. godine poslije ega
dolazi do pada stanovništva do 1971. godine, da bi na popisu iz 1981. opet bio primijetan kratkotrajni
porast stanovništva. Razlozi su sli ni kao i u slu aju Morakova, ukidanjem opštine, odlaskom u
gradove mladog stanovništva, zapošljavanjem u fabrikama i njihov ostanak u ve im gradovima.
U periodu 1991-2003. godine dalji pad je uzrokovan i smanjenim natalitetom uz istovremeni
nastavak odseljavanja, da bi se po popisu iz 2011. godine taj broj blago pove ao. Interensantan je i
porast broja doma instava u oba naselja koji je karakteristi an i za sva druga naselja Župe. Do toga je
došlo usljed dijeljenja porodica. Ranije u doma instvu zajedno su živjeli po nekoliko bra e sa
porodicama tj. nijesu se ''dijelili''. U kasnijem periodu pogotovo od 60-tih godina, porodice gdje živi više
bra e, razli itih generacija (otac, majka i njihovi potomci) zajedno postaju rijetke tako da svaki od
potomaka pravi svoje doma instvo što objašnjava i porast broja doma instava.
2.2.3. Vasiljevi i
Vasiljevi i se nalaze zapadno od Bjeloševine, a isto no od sela Kuta. Južno od Vasiljevi a se
nalazi administrativni centar Župe, Miolje Polje. Vasiljevi i su po površini ve e naselje od Bjeloševine,
ali imaju manje stanovnika. Glacijalni tragovi su manje izraženi u Vasiljevi ima, a južni dio naselja se
širokom ravnicom otvara ka centru
Župe.
Vasiljevi i se prvi put pominju u
dokumentima iz XIX vijeka. Po
predanju tadašnje naselje je dobilo
naziv po nekom Vasilju koji je tu u
prošlosti živio. Katastarska površina
ovog naselja je 17,87 km2
i tu je po
popisu iz 2011. godine živjelo 116
stanovnika ili 6,50 stanovnika po
km2
. Iz ovoga proizilazi da su
Vasiljevi i najslabije naseljeno
naselje u Župi sa izraženim padom
broja stanovnika. Kao i u drugim
naseljima u Župi i ovdje je došlo je do
rasta stanovništva u periodu 1948-
1961. godina, s tim što je blagi rast
nastavljen sve do 1981. godine.
Opadanje broja stanovnika u periodu
poslije 80-tih i slabiji rast od o ekivanog
imaju isti uzrok kao i u ostalim
naseljima. U Vasiljevi ima se bilježi
blagi porast stanovništva na popisu iz
2003 godine, da bi do popisa 2011.

14
godine broj stanovnika drasti no opao.
2.2.4. Kuta
Kuta su po broju stanovnika najve e naselje u Župi. Po popisu iz 2011. godine u Kutima je živjelo
846 stanovnika. Katastarska površina iznosi 35,24 km2
, pa broj stanovnika po kilometru kvadratnom
iznosi 24. Kuta se prostiru isto no od
Vasiljevi a, a zapadno do Carina. Preko Puste
strane povezana su sa naseljem Zagrad, a na
sjeveru ih ograni ava Kutsko brdo. Kuta se
pominju u popisu iz 1477. godine kao naselje u
kome je baština vojvode Batri a. Reljef ovog
naselja je razu en, ve ina terena je brdovita i
blago razu ena i sa plodnim zemljištem. Veliki
problem zbog nagiba terena predstavlja erozija
terena tokom velikih kiša.
U Kutima živi veliki broj bratstava. Kuta
se dijele na Gornja i Donja Kuta. Gornja Kuta
zbog težeg terena i sa manje plodne zemlje su
dugo bila nenaseljena, dok su danas Kuta
mnogo razvijenija i sa više uslova za život.
Stanovništvo Kuta relativno brzo raslo u periodu
1948-1961. godine i ono je nastavilo da raste
sve do 1971. godine kada do slede eg popisa
imamo blagi pad stanovništva, koji se nastavlja
sve do 2003. godine. Najve i pad imamo u
periodu 1971-1981 od kada se pad usporava, da
bi bio izraženiji u 2011. godini. Razlozi su isti
kao i u ve navedenim naseljima.
2.2.5. Zagrad
Zagrad se nalazi sjeverno od župske doline i
sa juga je odvojeno od ostatka Župe brdima
Gradina i Dubrava. Zagrad ima katastarsku površinu
od 12,18 km2
i na toj toj površini živjelo je 2011.
godine 357 stanovnika ili 29,30 st/km2
. Zagrad se
prvi put pominje 1477. godine kao naselje gdje
zimuje pleme Nikši i. Naziv je dobio po tome što se
nalazi iza brda Gradina na kojoj je postojalo staro
rimsko i srednjevjekovno utvr enje, koje ni do
današnjih dana nije do kraja istraženo. Najve i dio
današnjeg stanovništva Zagrada vodi porijeklo od
Pogled na dio Kuta
Naselje Zagrad

15
plemena Nikši a. Po popisu iz 1948. godine na
Zagradu je živjelo 436 stanovnika.
Dosta neuobi ajeno je bilo kretanje
stanovništva Zagrada i ono je ve inom povezano
sa aktivnostima na eksploataciji rude. Pove anje
broja stanovnika imamo za itavi period 1948-
1971. godina. U periodu 1971-1981., pa sve do
2011. godine vidan je veliki pad broja stanovnika.
Stanovništvo se odseljava u periodu 70-tih godina
zbog otvaranja kopa Rudnika Boksita kada je
vršena eksproprijacija zemljišta, pa se veliki broj
stanovnika odselio u Nikši . Seljenje stanovništva
se nastavlja i 80-tih godina sa daljom
ekspoprijacijom i širenjem kopova rudnika
Boksita. To je tako e uz pad prirodnog priraštaja
rezultiralo zna ajnim padom broja stanovnika.
2.2.6. Oblatno
Oblatno se nalazi zapadno od Zagrada pokraj puta Krstova e – Zagrad, južno ga ograni ava
brdo Dubrava (1045m), a sjeverno brdo Debeli Krš (1998m). Prvi put se pominje tek u XIX vijeku i
ranije je bilo Liverovi ki katun. Ono je
smješteno u malom polju, katastarske je
površine 8,36 km2
, a 2011. godine imalo
je 96 stanovnika ili 11,48 stanovnika po
km2
.
Iz tabele se jasno vidi kretanje broja
stanovnika za period 1948-2011. Od
1948. do 1961. imamo konstantan rast
stanovnika da bi od 1961. do 1971. bio
zabilježen drasti an pad stanovništva koji
se nastavio sve do 1991. godine da bi
stanovništvo tek u periodu 1991. – 2011.
prestalo da opada. Uzroci takvog stanja su
veliko iseljavanje stanovnika u periodu
poslije 60-tih godina sve zbog odseljavanja
u Nikši , zbog surovijih klimatskih uslova na
Oblatnu u odnosu na ostatak Župe, manjom
koli inom obradivog zemljišta i težim
uslovima za život. Poslije otvaranja rudnika
Dio naselja Oblatno

16
Boksita veliki dio stanovnika Oblatna odselio se u Nikši , da bi tek u periodu 1991.– 2011. godine bilo
smanjeno odseljavanje iz Oblatna usled smanjenja zapošljavanja u Nikši u i sve teže ekonomske
situacije, što je natjeralo jedan dio mladog stanovništva da ostane na selu, što je uzimaju i u obzir
sadašnje stanje samo privremenog karaktera do nekog novog talasa odseljavanja.
2.2.7. Liverovi i
Liverovi i su najzapadnije naselje u Župi. Od Nikši a je udaljeno 10 km. Na istoku se grani i sa
Bastajima dok se sjeverno uzdižu obronci Dubrave (939m).
Na teritoriji naselja Liverovi i 1956.
godine podignuta je brana i jezero
Liverovi i ime su potopljene velike
površina plodnog zemljišta. Katastarska
površina Liverovi a nije posebno ra unata,
ve se u katastarsku površinu ra unaju i sela
Carine i Bastaje. Zajedno imaju površinu od
24,06 km2
, a godine 1948. na toj teritoriji u
sva tri sela živjelo je 760 stanovnika ili 32
st/km2
, a 2011. godine 638 stanovnika ili
26,50 stanovnika po km2
.
Liverovi i su ime dobili po nekom svom
istaknutom stanovniku koji se zvao Liver ili
Oliver. Kao naselje pod tim imenom se
pominje tek u novije vrijeme. U turskom
popisu iz 1477 godine pominje se Glušje
selo, dio Liverovi a, kao naselje gdje zimuju vlasi Nikši i. U ovom naselju postoje i ostaci starog
rimskog vodovoda.
Najbolje poljoprivredne površine naselja Liverovi i su potopljene 1956. godine izgradnjom brane
Liverovi i . Liverovi i se na zapadu pružaju do brane Liverovi i . Put Nikši -Morakovo prolazi
obodom jezera Liverovi i. Glavnina naselja se nalazi sa obje strane puta i obodom jezera Glušje selo
dio Liverovi a se nalazi i sa južne strane
jezera.
U Liverovi ima u periodu 1948-1961.
godine došlo je do velikog pada stanovništva
iz razlog što je 1956. godine poplavljen veliki
dio tadašnjeg sela i plodnog zemljišta.
Prilikom eksproprijacije zemljišta veliki dio
stanovnika Liverovi a se odselio u Nikši i
druge gradove i u druge djelove Župe.
Godine 1961-1971. i dalje je primjetan pad
stanovništva da bi tek u periodu 1971-1981.
godine došlo do izvjesnog oporavka i rasta
stanovništva. Poslije 1981. godine primjetan
je pad stanovništva odseljavanjem i padom
prirodnog priraštaja naro ito izraženim u
2011. godini
Dio naselja Liverovi i

17
2.2.8. Bastaje
Položaj Bastaja je u ravnici, na zapadu je naselje Liverovi i, a na istoku Carine. Bastaje ili Bastasi,
kako je drugo ime naselja, je sve do kraja XIX
vijeka bilo dio Liverovi a. Naseljavali su ga
Bastasi, doseljenici iz stare Crne Gore, a naselje
je dobilo ime po njihovom tadašnjem prezimenu.
Bastaje je smješteno uz ravnicu sjeverno od
doline Gra anice, na plodnom i ravnom zemljištu.
Bastasi su se ve inom doselili iz eva u XVI
vijeku. Godine 1948. u Bastajima je živjelo 89
stanovnika u 17 doma instava, a 2011. godine
172 stanovnika.
Kretanje broja stanovnika u Bastajima
pokazuje, za razliku od nekih drugih župskih
naselja, gotovo stalan rast. Rast je bio brži od
1948-1961 godine, a period od 1961-1981. je
period blagog rasta stanovništva. Da bi u periodu
1981-2011. broj stanovnika u Bastasima imao
konstantan i brži rast. Jedan od uzroka je i
povoljnija klima (u odnosu na viši isto ni dio
Župe), plodno i ravno zemljište, blizina glavnog
puta, što uzrokuje manja odseljavanja
stanovništva.
2.2.9. Carine
Carine se nastavljaju zapadno od Kuta, a isto no od Liverovi a. Sa sjeverne strane ih zatvaraju
visoki obronci Gradine (1058m), a na jugu rijeka Gra anica. Carine imaju blažu klimu u odnosu na
isto ni viši dio Župe, dugotrajnije
osun avanje u toku dana i dosta ravnice.
Prema predanju ime je dobilo po tome
što je nekada na prostoru današnjeg
sela Carine, vršeno carinjenje robe koja
je preko Župe dovožena u Nikši i
izvožena iz Nikši a istim putem. Sve
porodice iz naselja Carine doselile su se
u proteklih sto pedeset godina u Župu iz
drugih krajeva Crne Gore. Za prijašnje
stanovnike ovoga sela nemamo sigurnih
podataka.
Godine 1948. u Carinama su
Pogled na naselje Bastaje
Carine

18
živjela 163 stanovnika u 34 doma instva, a
godine 2011. 187 stanovnika u 48
doma instava.
U Carinama se kao i u ostalim naseljima
bilježi rast 1948 -1961. godine, ublažen zbog
odseljavanja za period 1971-1981. godine, pa
i dalje do 1991. godine imamo dalji pad
stanovništva. Iz razloga odseljavanja i
smanjivanja prirodnog priraštaja. Me utim, na
popisu od 2003. godine primjetan je rast
stanovništva. Za razliku od ostalih dosad
prikazanih naselja, izuzev Vasiljevi a, ovo je
bio najve i rast stanovništva. Razlozi za rast
stanovništva u Carinama su plodna zemlja,
blizina glavnog puta Nikši -Morakovo koji
prolazi kroz naselje, smanjenje zapošljavanja
u Nikši u i ostanak dijela mladog
stanovništva.
2.2.10. Jugovi i
Jugovi i se nalaze zapadno od naselja Starog Sela i isto no od naselja Liverovi i. Sjeverno je
dolina Gra anice, a južno su obronci Laza i Stražišta. Jugovi i su dobili ime, po predanju, prema prvim
naseljenicima koji su se
prezivali Jugovi i i
tvrdili da vode porijeklo
od bra e Jugovi a.
Jugovi i se nalaze na
ravnom i blago
brežuljkastom terenu,
sa dosta plodne zemlje
i obradivih površina.
Ve inu terena pokriva
plodna crvenica.
Specifi nost klime u
naselju Jugovi i je da
jedino južni vjetar
donosi padavine i da na
podru ju Jugovi a
esto u toku ljeta padne
dosta vodenog taloga,
a da preko rijeke
Gra anice ne padne
nimalo. I obratno, kada
padavine nošene sjevernim vjetrom padaju na sjeverni dio Župe, dešava se da na južnoj strani
Gra anice ne padne ni kap. Naselja Jugovi i i Staro Selo zajedno imaju površinu od 20,96 km2
, a
1948. godine je živjelo 413 stanovnika ili 20 stanovnika po km2
Pogled na naselje Jugovi i

19
. Od toga je u Jugovi ima 1948. godine živjelo 207, a 2011. godine 233
stanovnika.
U Jugovi ima je bilježen stalni rast
stanovništva u periodu od periodu 1948-1961
godine, a nastavlja se i kroz 70-te i 80-te
godine XX vijeka sve do popisa iz 1991.
godine. Jedan od razloga za neizraženo
odseljavanje stanovništva u ovom periodu bilo
je jer se Jugovi i smatraju pitomijim dijelom
Župe sa dosta plodne zemlje i ugodnijom
klimom u odnosu na isto ni dio Župe. Pad broja
stanovnika se bilježi u periodu 1991-2003.
godine usljed smanjenja prirodnog priraštaja i
ja eg odseljavanja koje je naro ito bilo
izraženo i vidljivo na popisu iz 2011. godine,
kada je u ovom naselju zabilježeno 97
stanovnika manje nego 2003. godine.
2.2.11. Staro Selo
Staro Selo se nalazi isto no od naselja
Du ice, a zapadno od naselja Jugovi i. Na
jugu ga ograni avaju Lazi (1019m), a
sjeverno dolina rijeka Gra anice. O vremenu
nastanka naselja nemamo sigurnih
podataka. Po popisu se pominju zimovnici
vlaha Nikši a i zove se Velja Vas (Veliko
Selo). Smatra se da se to odnosi na
današnje Staro Selo. Po predanju tu je
živjelo staro stanovništvo, vjerovatno Lužani,
prije dolaska Nikši a i oni su ga nazivali Stari
narod i oni su se po predanju odselili
sredinom XVI vijeka, a te prostore naselili su
Nikši i.
U Starom Selu 1948. godine je živjelo
206 stanovnika, a 2011. godine, 323
Pogled na naselje Staro Selo

20
stanovnika. U Starom Selu primjetan je rast stanovništva za period od 1948-1961. godine koji se
nastavlja u periodu do 1981. godine, kada dolazi do pada iz sli nih uzroka kao i u ostalim naseljima
(odseljavanje, pad prirodnog priraštaja) do 1991. godine kada dolazi do laganog oporavka broja
stanovnika u Starom Selu. Staro Selo, kao i Du ice, imaju dosta plodnog i obradivog zemljišta i
zahvaljuju i tome je bilo manje iseljavanje nego u drugim naseljima.
2.2.12. Du ice
Du ice se nalaze južno od doline rijeke Gra anice i sa lijeve strane njene doline. Na zapadu ih
ograni ava Staro Selo, na sjeveru dolina Gra anice, a na jugu obronci Viševca (1349m) i Zakamenja
(1374m). Naselje se pruža gotovo
paralelno sa dolinom Gra anice od koje
je odvojeno nizom brežuljaka, pogotovo u
njenom isto nom dijelu. Najnaseljeniji dio
Du ica je njen zapadni dio gdje ima dosta
obradivog zemljišta i gdje je kraj pitomiji.
Prema istoku teren postaje sve krševitiji.
Du ice se prvi put pominju u
turskom defteru iz 1477. godine, a
pominju se i u popisu Vlaha Nikši a, gdje
se pominje Du i ko polje. Administrativno
Du icama pripada i administrativni centar
Župe - Miolje Polje. Du ice imaju
katastarsku površinu od 21,03 km2
i u
Pogled na naselje Du ice

21
njima je 1948. godine živjelo 424 stanovnika ili 20 stanovnika po km2
.
Veliki rast sanovništva zabilježen je izme u popisa iz 1948. i 1961. godine koji se nastavio nešto
blaže i u periodu 1961-1971. godine. Visok prirodni priraštaj i relativno malo odseljavanje iz Du ica u
periodu 1948.-1971. godine uzrokovali su pove an broj stanovnika. Poslije 1971. godine dolazi do
pada broja stanovnika zbog ve eg odseljavanja u Nikši , gdje se veliki broj mladih ljudi za stalno
naseljava. Blagi pad je nastavljen i u periodu od 1981.-1991. godine, da bi u periodu 1991.-2011.
godine došlo do stagnacije rasta stanovništva. Uzrok manjem odseljavanju iz Du ica je u tome što
Du ice, pogotovo u svom zapadnom dijelu, imaju dosta plodnog i obradivog zemljišta, što su blizu
glavnog puta Nikši -Morakovo i usled elektrifikacije i poboljšanja životnih uslova (asfalt, vodovod),
imaju povoljnije uslove za život u odnosu na druga naselja gdje je odseljavanje bilo ve e (Oblatno,
Morakovo).
2.3. Klimatske karakteristike Župe
Klima Župe je uglavnom uslovljena klimom Nikši kog polja, izmijenjena morfološkim oblikom
doline i uticajem nadmorske visine. Klima Nikši a je uslovljena u zavisnosti od položaja u odnosu na
Jadransko more, od kojeg je udaljen 30 km vazdušne linije, zatim položajem u odnosu na
kontinentalno zale e, kotlinskim izgledom i visokim planinama u zale u. Na ovom prostoru se prepli u
uticaji mediteranske i kontinentalne klime. Mediteranski uticaji idu od Skadarskog jezera dolinom rijeke
Zete preko prevoja Planinica dolaze u Nikši ko polje. Maritivni uticaji od doline Trebišnjice veoma se
malo osje aju iako i na tom prostoru postoji izvjesna reljefna otvorenost prevoja Trubjela i zaravni
Rudina i Banjana. Me utim zbog opštih vazdušnih strujanja pravcem jug-sjever, te vazdušne mase ne
skre u ka Nikši kom polju. Klimatski uticaji idu dolinom Gra anice tako da je klima Župe skoro ista kao
u Nikši u. Pored mediteranskog uticaja na klimu veoma važan modifikator klimatskih prilika u Župi su i
kontinentalni uticaji.
2.3.1. Relativna vlažnost vazduha i obla nost
Srednja godišnja relativna vlažnost vazduha je 69,25 % što nije velika vrijednost u odnosu na
druge krajeve unutrašnjosti Dinarida. Najniža vlažnost vazduha je u Avgustu 57 %, a najviša u
Novembru 80 %. Najmanja vlažnost vazduha je u toku Jula, Avgusta i Septembra, a najve a u
Novembru, Decembru i Januaru.
Obla nost je najve a u Decembru 6,9, zatim u Novembru 6,6, dok je najmanja obla nost u Julu i
Avgustu 3,3. Srednja vrijednost obla nosti je na iznosu od 5,06
Tabela: Srednja mjese na obla nost u Župi
I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII Srednja vrijednost
5,9 6,2 5,8 4,1 5,5 4,9 3,3 3,3 3,9 4,3 6,6 6,9 5,06
Tabela: Relativna vlažnost vazduha u Župi
I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII Srednja vrijednost
74 73 70 67 68 67 59 57 66 72 80 78 69.25

22
Prosje no godišnje je 93 sun anih dana. Srednje godišnje osun avanje izra unato u gasovima
iznosi 2242. Najsun aniji je mjesec Jul (318 asova), najmanje sun an je Decembar (91 as).
Prosje no dnevno osun avanje u Julu je 10,6 sun anih asova, a u decembru 3,0 asa.
Tabela: Prosje an broj sun anih asova u Župi
I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII
Srednja
vrijednost
Ukupan broj
sun anih asova
110 105 142 170 216 247 318 301 229 205 98 91 186 2232
2.3.2. Padavine
Koli ina padavina u Župi je prili no velika. Južni vjetrovi donose velike koli ine padavina, tako da
na fluviometrijski režim ima prije svega uticaj
Sredozemlja, što se jasno vidi još i po
koncentraciji padavina u hladnoj polovini
godine od Oktobra do Marta. Najve e koli ine
padavina su u Novembru (294mm), a najmanje
koli ine padavina su u Julu (51mm).
Srednja godišnja koli ina padavina iznosi
1998mm. Najve a ikada zabilježena mjese na
koli ina padavina je bila u Novembru 1925.
godine i iznosila je 678mm. Godine 1937.
ukupna godišnja koli ina padavina bila je
3143mm, a ve slede e godine je bila i
najmanja godišnja koli ina padavina 1176mm.
U Župi postoje tri kišomjerne stanice na kojima
su prosje no zabilježene slede e koli ine
padavina: na kišomjernoj stanici Jugovi i, zabilježena je godišnja koli ina padavina od 2350mm, na
kišomjernoj stanici Donje Morakovo na nadmorskoj visini od 880m koli ina padavina prosje no iznosi
oko 2300mm, dok na stanici Blaca isto no od Župe na nadmorskoj visini od 1200m srednja godišnja
koli ina padavina prosje no iznosi 2880mm.
Iz podataka se vidi da koli ine padavina nijesu pravilno raspore ene tokom godine, maksimum
padavina je u periodu jesen-zima dok su prolje e i ljeto sa mnogo manje padavina. Takav režim
padavina negativno uti e na razvoj poljoprivrede.
Tabela: Pregled godišnjih padavina u Župi
Suma padavina po hidrološkim godinama u
mm
Ukupna
suma
padavina
Prosje no
padavina
R
.
B
.
Naziv
stanice
Nadm
orska
visina
Geograf
ska
širina
Geogra
fska
dužina
1956/
57
1957/
58
1958/
59
1959/
60
1960/
61
1961/
62
1
Jugovi
i 780 42°43' 19°09' 1821 2486 2513 2629 1988 2558 13995 2332.50
2 Blace 1200 42°42' 19°13' 2359 3255 3403 3487 2563 2935 18002 3000.33
3
Donje
Morak
ovo 880 42°43' 19°10' 1860 2338 2445 2458 1988 2980 14069 2344.83
Srednja godišnja koli ina padavina po mjesecima

23
Ve ina padavina se lu i u vidu kiše, a znatno manje u vidu snijega. Snijeg pada u periodu od
Oktobra do Maja. Me utim ve inom snijeg pada od Decembra do Februara, tako da se rijetko dešava
da padne ranije u Novembru ili Oktobru. Prosje no godišnje je dana sa snijegom 19,3, a maksimalno
34 dana. Prosje ne debljine sniježnog pokriva a se kre u obi no od 9 cm u Novembru do 129 cm u
Februaru. Sniježni pokriva na Štitovu i okolnim planinskim grebenima prelazi 2 metra.
2.3.3. Vjetrovi
Veoma veliki zna aj, pored opštih poznatih
faktora, na pojavu i u estalost vjetrova imaju lokalne
orografske karakteristike. Po godišnjim dobima vjetar
najviše duva s prolje a (73,1%), a najmanje zimi
(57,6%).
Od vjetrova koji duvaju naj eš i je sjever
(25%). Sjeverni vjetar je hladan i pretežno suv. Drugi
po u estalosti javljanja je južni vjetar, na njega
otpada oko 21% javljanja. On je topao, ve inom se
javlja u prolje e i donosi padavine i toplo vrijeme. Iz
toga se vidi da su sjever i jug dominantni vjetrovi u
Župi. Od drugih vjetrova nešto ve u u estalost imaju
još sjeveroistok (9%) i jugoistok (5%). Ostali vjetrovi
imaju mali uticaj na klimatske prilike, a njihova
u estalost u odnosu na sjeverni i južni vjetar je mala.
Tišine ima oko 33%. Prosje na brzina sjevernog
vjetra je 6,2 m/sec, jugoistoka 7,7 m/sec, dok je
najja i sjeveroistok 9,1 m/sec. Kontinentalni vjetrovi
naj eš i su u prolje e (40,3%), zimi (37,5%), i ljeti
(33,5%), dok je njihova u estalost jeseni manja (29,7%). Maritimni vjetrovi najve u u estalost imaju
tako e s prolje a (32,8%), zatim s jeseni (30,6), rje i su u toku ljeta (29,3%) a najre i u toku zime
(20,1%).
2.4. Reljefne karakteristike
Na sastav gornjeg sloja zemljišta uti u brojni faktori, prije svega geološko-litološka gra a terena,
klima, reljef, ovjek. Raspored i sastav stijena znatno uti e na sastav zemljišta. U Župi su dominantno
zastupljeni dolomiti, kre njaci, eruptivi i škriljci. Može se re i da je zemljište Župe formirano na
kre nja ko-dolomitskom supstratu. Velike koli ine padavina, toplija klima, omogu ile su stvaranje
naslaga crvenice ve inom u selima: Kuta, Vasiljevi i, Liverovi i i Jugovi i.
Smonica je rasprostranjena u gornjem Morakovu, Donjem Zagradu, Bjeloševini i Starom Selu.
Glinuša se javlja najviše na prostoru Kuta i u jednom dijelu Du ica i Jugovi a. Aluvijalna tla u dolini
rijeke Gra anice, kao i deluvijalna tla u podnožju padina bila su kultivisanjem pretvorena u kvalitetna,
ali slabljenjem zemljoradnje su dosta zapuštena i proces erozije na njima je vrlo intenzivan.
Morene su prekrivene buavicama i na njima je bogatstvo humusa nešto ve e. Ova zemljišta su
vodom bogatija nego ostali djelovi doline. Ve inom zahvataju prostor naselja Zagrad i Oblatno, dok
zahvataju i planinske zaravni.

24
Na planinama i planinskim zaravnima najrasprostranjeniji tip tla je buavica. One imaju u svom
sastavu visoki procenat humusa. Sadržaj humusa se kre e od 10-40%. Buavice su veoma plodne.
Nastale su povoljnim klimatskim uslovima uz veliko u eš e travnate vegetacije.
Veliki problem za razvoj zemljoradnje predstavljaju buji ni procesi u dolini Gra anice. Ona sa
svojim buji nim pritokama odnosi gornji rastresiti sloj, osobito na deluvijalnim nanosima i morenama.
Oko 5000 ha zemljišta zahva eno je ekcesivnom erozijom. Prou avanjnem erozije tla u dolini
Gra anice izra unato je da prosje na koli ina buji nog nanosa godišnje iznosi 1500m3 na 1 km.
Površina od oko 4000ha zahva ena je jakom erozijom. Izra unato je da godišnje u slivu
Gra anice koli ina nanosa iznosi oko 23000m3.
Danas se na prostoru Župe, zahvaljuju i ovjekovom uticaju poboljšava kvalitet zemljišta i
plodnog tla pojedinih djelova doline. To se postiže primjenom modernih agrotehni kih mjera. Tako e
se preduzimaju razne mjere za zaštitu zemljišta od erozije, prije svega pošumljavanjem i
regenerizacijom šumskog pokriva a. Sve te mjere treba da zaštite plodno tlo u Župi kojeg je danas sve
manje.
2.4.1. Formiranje oblika reljefa
Dominantni reljefni oblik ini prostrana dolina gornjeg i srednjeg sloja toka Gra anice. Dolina je
postala uglavnom erozionim radom Gra anice i mnogih bujnih potoka koji se u nju ulivaju. Veliki
zna aj u formiranju doline imala je i ledni ka erozija, pa dolina u ve em dijelu ima normalan karakter.
Radom tih erozionih sila razoren je veoma mo an pokriva trijaskih sedimenata ve inom kre njaka i
dolomita, koji je bio debeo nekoliko stotina metara. Daljim radom erozije naišlo se na manje otporne
klasti ne stijene donjeg trijasa i perma, koji su inili neposrednu podlogu trijaskih kre njaka i dolomita,
a zatim na eruptivne (vulkanske) stijene, koje su tako e vrlo porozne, pa je rad erozivnih sila postao
ubrzaniji i formiranje široke doline postalo je brže i lakše. Zahvaljuju i tim manje otpornim stijenama
Župa je dobila svoj današnji oblik
Duž rasjedne linije koja ide sa lijeve strane doline i koja dijeli dolinu na dva razli ita reljefna
podru ja, došlo je do spuštanja sedimenata u naselju Du ice. Dok su sa desne strane doline ve inom
lako porozne stijene, pa je razaranje mnogo lakše u odnosu na lijevu stranu doline gdje su ve inom

25
kre njaci i dolomiti. Taj dio Župe je tipi an predstavnik kraškog reljefa (škrape, vrta e, uvale, dolovi,
jame zvekare, i pe ine).
Prostor Župe i danas je izložen jakom razaranju od strane buji nih voda Gra anice i potoka, tako
je bilo i prije i za vrijeme pleistocena. Ova erozija je toliko mo na da se iz godine u godinu osjetno
mijenja izgled terena. Glavne morfološke crte Župe bile su formirane prije glacijacije, što se može
utvrditi po ostacima brojnih morena u gornjem dijelu doline, naro ito na prostoru Bjeloševine i Du ica.
Ove morene, kao rastresiti materijal, lako apsorbuju ve e koli ine vode pa su veoma obrasle
vegetacijom. Sve to slabi mo erozije i tako je o uvan taj dio terena od daljeg razaranja. Sjevernim
obodom kotline od Bjeloševine do Zagrada nalazi se krupno razbacano kamenje koje je veoma slabo
ugla ano. Ti ostaci kamenja govore da su to ostaci nekadašnjih morenskih taloga, koje je razorila vrlo
snažna denudacija potoka Ma ka i njegovih pritoka, a i konfiguracija terena u pozadini Župe prema
Štitovu, kao i dobro o uvane morene na njoj ukazuje da su i ovdje bili razvijeni gle erski sedimenti.
Pored toga veliki zna aj u formiranju današnjeg reljefa imali su uzdužni rasjedi. Ovi rasjedi su
prije svega predisponirali postanak Župe kao i njen pravac pružanja istok-zapad.
2.4.2. Uticaj glacijacije na izgled reljefa
Uticaj glacijacije na izgled reljefa u Župi
je bio znatan. Na podru ju Župe dolazili su
lednici sa tri glacijalna podru ja: Lukavica,
Maganika i Prekornice. Dolina rijeke Gra anice
je usje ena u površ koja je velikog
prostranstva. Sa nje se uzdižu grebeni i kose
koje dostižu visinu od 2000 m. Na jugu je
Prekornica visine 1926 m. Sjeveroisto no su
grebeni Maganika sa visinom od 2139m.
Sjevernije se prostiru oblasti Žurima visine
2004m, Javorja. Lukavi ka glacijacija zahvatila
je površinu od oko 200 km2. Centar
zahla ivanja bili su planinski vrhovi: Gackove
grede, Veliki i Mali Žurim i Ilijin vrh. Lukavi ka
glacijacija imala je platoski karakter ( fjeldovski
tip). Ledni ki jezici su se kretali u raznim
pravcima. U Župu su se spuštali lednici sa
dvije strane. Jedan sa sjeveroistoka u župska
sela:Kuta, Zagrad i Oblatno, pa dalje u
Dragovolji e, a drugi je dolazio od istoka i
kretao se samom župskom valom. Na prostoru
Zagrada i Oblatna gle eri Lukavi ke glacijacije
nataložili su morene razli ite debljine. Ove morene govore da su se lednici spuštali i do 850 m
nadmorske visine imali su presudnu ulogu u formiranju oblika reljefa prostora Oblatna, Zagrada,
Trešnjice, Golih brda. Ispod ovih morena šire su u Zagradu i Oblatnu mala fluvioglacijalna polja zasuta
šljunkom gle erskih potoka.
Za prostor Župe mnogo ve i zna aj imaju lednici koji su se spuštali sa Prekornice i Maganika.
Ledene mase koje su se spuštale iz magani kih uvala silazile su u Štitovo i Rako icu, gdje su
obrazovale veoma prostran podinski gle er, koji se kretao ka Vodnom dolu, skretao je ka istoku i
spuštao se valovom Blaca i Gornjeg Morakova do u srednju Župu. Lednik koji se kretao kroz valov

26
Blaca na po etku doline Gra anice
formirao je u njemu znatno
udubljenje. Tu je bilo formirano
malo jezero koje se jako zasipalo
aluvijalnim nanosom, humusom i
drugim biljnim ostacima, pa se
formiralo tresetište. Lednik koji je
dopirao do Miolja Polja (815m) bio
je dug preko 10 km, a širok
prosje no 2km. s tim što je bio u
Gornjem Morakovu uži, a niže u
Bjeloševini znatno širi. On je sa
lijeve strane primao manji lednik koji
je dolazio kroz valov Turiju sa
sjeveroisto ne strane Prekornice.
Glacijalna sabirališta na Prekornici
bila su u krškim uvalama i
vrta ama, odakle se led kretao
prema dolini Gra anice. Ovi lednici
su nanijeli mo ne bo ne padinske i
eone morene. Morene su
izgra ene od oblutaka šljunka,
pijeska pomiješanog sa glinom,
kre njacima i dolomitima. Morene
su o uvane po stranama rijeke
Gra anice, kao što su bo na
morena u Du icama, duga 6 km i
morena s desne strane doline na dužini od 2 km, koje su iste visine pa se može zaklju iti da je
debljina leda bila i preko 200 metara.
eone morene nastaju ispod Bjeloševine i one lu nim bedemom visokim oko 50 m ogra uju
Morakovski valov, a pružaju se u dužinu do 2 km ispunjavaju i sredinu Župe izme u sela Vasiljevi a i
Du ica. Najbolje o uvana morena je eona morena (Dugo brdo) u Bjeloševini koja ini kraj
Morakovskog valova. Prisustvo gline u morenama na prostoru Du_ica i Morakova govori da je poslije
otapanja leda došlo do ujezerivanja tj. do formiranja jezera, gdje je kasnije rijeka Gra anica usjekla
svoje korito i jezero je nestalo ostavljaju i za sobom velike naslage gline. Gra anica je u eone
morene izme u sela Vasiljevi a i Du ica usjekla korito dubine oko 30 metara. Lednici nijesu išli dalje
od Mioljeg Polja, donji dio doline je prekriven fluvioglacijalnim nanosom od 30 m debljine i u tim
naslagama Gra anica je usjekla dvije terase niža je visine 4-8 metara, a viša 10-14 metara u odnosu
na današnji tok rijeke. Sniježna granica se kretala od 1370 m na padinama Prekornice do 1470 m u
predjelu Maganika.
2.5. Biljni i životinjski svijet
Reljef i klima bitno uti u na raspored i bogatstvo biljnog i životinjskog svijeta nekog prostora.
Župa je bogata raznovrsnim biljnim svijetom. itava dolinska ravan i padine koje joj gravitiraju su
bogatstvo koje još uvijek eka da do kraja bude istraženo.

27
Preplitanje mediteranske i kontinentalne klime kao i
reljef, hidrografija i geološki sastav terena uslovili su
raznovrsnost biljnog svijeta. Na tako malom prostoru
tokom prolje a i ljeta može se vidjeti mnogo lijepih biljnih
vrsta koje plijene svojim mirisom i šarenilom boja.
Najljepši dio Župe je Zabran kralja Nikole (1186mnv) sa
bogatom šumom obi ne evropske bukve (Fagus
sylvatica L.) koja u vru im ljetnjim danima pravi prijatnu
hladovinu, kao i hladno izvorište rijeke Gra anice koje
osvježi svakog putnika namjernika. Posebnu ljepotu
cijelom toku rijeke Gra anice (29km) daju stabla bijele
vrbe (Salix albaL.) i uskolisne sive vrbe (Salix eleagnos
Scop.). Na podru ju Zabrana kao i duž svog cijelog toka
rijeka Gra anica tokom godine kad su obilnije padavine
plavi okolne livade i pravi mo varna staništa gdje
dominiraju trska (Phragmites australis (Cav.) Trin. ex
Steudel), vrbi ica (Lythrum salicaria L.), metvica (Mentha
pulegium L.), kiprovina (Epilobium angustifolium L.),
vodena bokvica (Alisma plantago – aquatica L.), lincura,
mala sve ica (Gentiana pneumonanthe L.) kao i druge biljne vrste. Još od davnih vremena botani ari
su posje ivali Župu zadržavaju i se u ovom kraju vrlo kratko. Njihova interesovanja su uglavnom bila
usmjerena ka istraživanju flore sjevernih i primorskih krajeva Crne Gore. Botani ka istraživanja na
prostoru Župe su ra ena od kraja XIX vijeka do po etka XXI vijeka ( 1873 god. Josip Pan i , 1899
god. Josef Rohlena, 1987 god. Jelena Blažen i , 2000 – 2007 god. Nada Bubanja). Ovim
istraživanjima je zabilježeno oko 350 biljnih vrsta za podru je Župe što predstavlja 1/10 ili 10% od
cjelokupne flore Crne Gore. Isti e se odre en broj endemskih, reliktnih kao i zakonom zašti enih biljnih
vrsta. Me u endemima se izdvajaju
- endemi Dinarida - šarena krabljica
(Chaerophyllum coloratumL.), rascjepani kukurjek
(Helleborus multifidus Vis.), karglov zvin ac
(Bupleurum karglii Vis.), litardijerov procjepak (Scilla
litardierei Breist.)
- endemi jugoisto nih Dinarida –
Tomazinijeva pucavica (Silene tommasinii Vis.),
Nikolin razli ak (Centaurea nicolai Bald.)
- endem primorskih Dinarida – zvon ac
sitnolisni (Edrianthus tenuifolius (W.&K.)A.D.C. in
D.C.)
- endemi Jugoslavije – goli razli ak
(Centaurea glaberrima Tausch.), rosni asti
grintavec (Scabiosa fumarioides Vis.&Pan i )
- endemi Balkanskog poluostrva –
pan i eva mlije (Cicerbita pancicci
(Vis.)Beauverd), kotrljan lepezasti (Eryngium
palmatum Pan i &Vis), zvon i piramidalni
(Campanula pyramidalis L.)
Na prostoru Zabrana kralja Nikole 2003 godine
Onosma pseudoarenaria ssp.
tridentina prona ena u Italiji i Zabranu
Kralja Nikole u Župi
Bukova šuma u Zabranu Kralja Nikole

28
prona ena je biljna vrsta koja do tada nije bila poznata za Crnu Goru - sr anica, oštrika (Onosma
pseudoarenaria ssp.tridentina (Wettst.) Br.- Bl.).
Ostaci nekada velike i široko rasprostranjene populacije nekih biljnih vrsta koje su uspjele da
prežive ledeno doba tzv. reliktne vrste su prisutne na podru ju Župe - crni grab (Ostrya carpynifolia
Scop.), makedonski hrast (Quercus
trojana Webb), zvon i (Campanula
lingulata Waldst.&Kit), siva rezuha
(Cardamine glauca Spreng in D.C),
jablan žuti (Trollius europaeus L.),
orah (Juglans regia L.) i dr.
Od vrsta koje su zakonom
zašti ene prisutne su visibaba
(Galanthus nivalis L.), dokoljen
(Narcissus poeticus L. ssp. radiflorus
(Salisb.)Baker, jablan žuti (Trollius
europaeus L.), crvena naglavica
(Cephalanthera rubra (L.)L.C.M.Rich),
ka unak (Dactylorhiza incarnata
(L.)Soo.), kalu arka, mo varnica
(Epipactis helleborine (L.)Cr, Epipactis palustris (L.)Cr.), vranjak (Gymnodenia conopsea (R.)R.Br.),
kokoška, gnijezdovica (Neotia nidus-avis (l.)l.C.M.Rich), mirisni ka unak (Orchis morio L.).
Na prostoru Župe je zastupljen i veliki broj ljekovitih biljnih vrsta me u kojima se isti u kantarion
(Hypericum perforatum L.), hajdu ka trava (Achillea crithmifolia Waldst.&Kit.), pelin (Artemisia
absinthium L.), maj ina dušica (Thymus longicaulis C.Presl.), metvica, nana (Mentha aquatica L.),
žalfija (Salvia pratensis L.), žuti gavez (Symphytum tuberosum L.) i druge.
Na mjestima gdje se proširuje re no korito i gdje vode ima u suvom dijelu godine javlja se ritska
šuma (kod manastira Svetog Luke). Uz samu obalu rijeke javljaju se vrbe i topole. U ravni doline
pretežno se nalaze njive i bašte, kultivisane livade, vo njaci i sl. Na padinama okolnih planina i brda
izdvaja se nekoliko vegetacijskih pojaseva:
- šume i šikare bijelog graba do 800 m nadmorske visine. Pored bijelog graba, važnije vrste
drveta u zoni bijelog graba su još: jasen, hrast, crni grab, drijen, lijeska, klen i brijest.
- šume crnog graba se nastavljaju na pojas bijelog graba i rastu na visinama do 900m. Vrste
drveta su sli ne kao u zoni bijelog graba.
- pojas bukove šume zahvata veliko
prostranstvo, naro ito na prostoru
Prekornice, Morakova, Štitova i Kutskog
brda. Ove šume se mogu podijeliti na tri
subasocijacije:
1) bukova šuma se nastavlja na
pojas crnog graba i prostire se do visine
od 1300m nadmorske visine. Ve inom je
to ista bukova šuma.
2) šume bukve i jele se nastavljaju
na brdski pojas bukove šume i dostižu
visinu od 1600m nadmorske visine.
Zastupljene su u predjelima Morakova,
Štitova i dr.
Ka un na prostorima Lukavice
Nedovoljno istraženi biljni i životinjski svijet Župe

29
3) subalpijska bukova šuma je razvijena iznad pojasa bukve i jele. esto izgra uju poslednji
šumski pojas, iznad nje su pašnjaci i visokoplaninske goleti.
- šume munike rastu na visinama od 1550-2000m. One zauzimaju veliko prostranstvo na Štitovu,
Prekornici i Maganiku. Mjestimi no se spuštaju niže u predjelu Kuta. Najve u površinu munika
zauzima u predjelu Štitova gdje se javlja kao
posebna endemi na asocijacija. Drvo munike
služi kao sirovina za proizvodnju katrana i
gra evinskog drveta koje se koristi u
brodogradnji.
- pojas klekovine i bora se nalazi na
niskim planinama kao što je Prekornica, iznad
pojasa subalpijske bukve i ini gornju šumsku
granicu.
- pojas planinskih pašnjaka i goleti se
prirodno nalazi iznad šumske zone na visini od
2000m. Usled antropogenih uticaja,
prvenstveno zbog paljenja i sje e šuma, došlo
je do stvaranja pašnja kih i livadskih površina i
na visinama od oko 1300m nadmorske visine.
Ve inom se površine pašnjaka i livada nalaze na visokim zaravnima Lukavice, Krnova, Konjska i
Skladana.
Danas je veliki dio tih površina pokriven tvrdom travom tzv.”tvrdac”. Dugi niz godine se velike
koli ine drveta koriste za ogrijev i neracionalno sijeku. Da bi se zaštitile i sa uvale od uništenja velike
šumske površine sje a se mora kontrolisati i vršiti intezivno pošumljavanje. Pogotovo se sijeku šume
bukve i cera koji se ve inom koriste za ogrijev i zamjenjuju sa tehni kim vrstama drveta.
Životinjski svijet Župe je veoma raznovrstan. Raznovrsnost šuma od etinara do bijelog graba i
mediteranskih šibljaka uslovilo je prisustvo raznovrsnih životinja. Od divljih životinja ovdje se sre u
zec, vjeverica, lisica i kunica, dok se rje e susre u po planinskim predjelima vuk i medjvjed. Pri samim
planinskim vrhovima susre u se srne, divokoze i divlje svinje. Od ptica ve inom su tu vrapci, vrane,
jastreb, soko i orao. Od ptica selica dolaze laste i u jesenjem periodu na Liverovi kom jezeru se
spuštaju ždralovi, rode i patke. Jezero je u više navrata poribljavano kalifornijskom pastrmkom, a u
poslednje vrijeme i šaranom. U jezeru i njegovim pritokama sada egzistira nekoliko vrsta riba: iz
porodice pastrmki poto na sorta pastrmke,
jezerska sorta pastrmke i kalifornijska
pastrmka, iz porodice šaranskih riba gaovica,
gagica i porodica peševa Peš, šarani i klen.
Dominantna vrsta je poto na forma pastrmke
koja se najbolje adaptirala i poprimila jezerske
forme.
U visokim planinama može se sresti i
divlja ma ka. Visoki planisnki masivi se odlikuju
bogatstvom faune insekata i ptica.
Najmarkantniji pripadnik ptica je suri orao,
jedan od najve ih i najljepših orlova. Nekada je
tu živio i bjeloglavi sup. Najrasprostranjenija
ptica grabljivica visoko planinske zone je soko
ili obi na vjetruška. Susrije e se puzgavac i
Suri orao zaštitni znak Župe
Neistražene autohtone životinjske vrste

30
galcijalni relikti planinski popi i sniježna zeba, tamo gdje se snijeg najviše zadržava.
Fauna visokih površi travnatih predjela Lukavice, Krnova, Konjska, Bojovi a bara i Luka Bojovi a
karakteriše veliki broj ptica pjeva ica me u
kojima su najbrojnije Bjelka, Trepetljika,
Planinska crvenorepka, Bjela i planinska
pliska. Na površima i prisojnim stranama
javljaju se jarebica i kamenjarka.
U najvišim etinarskim šumama od
ptica se susrije e tetreb i lještarka, a od
sisara se javlja srna kao i divlja svinja.
Prostori šuma su bogati grabljivicama: crni
medvjed, vuk, lisica, kuna i jazavac. Veliko
je bogatstvo u raznovrsnim pticama:
djetli i-šareni i srednji, sjenica, šumski
zviždak, drozd imelaš, drozd pjeva , slavuj
i dr. Prisutan je i veliki broj žaba: mrka,
krasta a, a u nekim djelovima se sre e i
kornja a.
U šumama krša prisutan je i kraški gušter. U nekim djelovima uz zmiju šarku je sve prisutniji i
poskok a pored rijeka i jezera rasprostranjena je barska i rije na bjelouška.
U izvorištu Gornjeg Morakova, je utvr eno postojanje endemi kog mrmoljka. Fauna insekata u
šumama je zastupljena izme u ostalog i zašti enim vrstama kao što su šumski mrav, jelenak,
nosorožac, leptiri lastin rep , jedarce, Apolonov leptir i sl. Ugroženim vrstama pripada i više vrsta
skakavaca. Fauna voda nije dovoljno izu ena. Zooplankton vješta kih jezera ine grupe Rotatoria,
Cladocera, Copepoda i Protozoa. U fauni dna dominiraju predstavnici grupa: Chironomidae,
Oligochaeta i Isopoda.
Osnovu faunisti kog sastava vodotoka ine makrozoobentosa: Chiromomidae, Ephemeroptera,
Plecoptera, Trichoptera, Olligochaeta, Sumilidae i Isopoda. Strukturu zajednica fitoplanktona ine
predstavnici: Bacillariophyita, Dynophyita,
Chlorophita, Cyanophyta.
Najbrojnije pti je vrste koje zimi
posje uju Liverovi ko jezero i sliv
Gra anice su: patka gluvara, ubasta
plovka, crnovrati gnjurac, rije ni galeb,
baljoška, morski gnjurac. Ptice koje se još
mogu vidjeti u ovim krajevima su
crvenonoga prutka, poljka, pjeva ice,
poljska ševa, bijela i žuta pliska,
crvenda , poljska jarebica i prepelica.
U prelaznim zonama planinskih
šuma i dolina više nego na površima je
rasprostranjena srna. Na prostoru
srednjih nadmorskih visina do najnižih
djelova rasprostranjen je zec. Na visokim
planinama rasprostranjeni su vuk i lisica, kuna zlatka i kuna bjelka kao i hermelin, u srednjim jazavac.
Prisutni su i sitni sisari rov ica, slijepa krtica, mali potkovi ar, šišmiš, šumski puh itd.
Autohtona vrsta poto ne pastrmke ugrožena vrsta
Životinjski svijet u Zabranu potpuno neistražen

31
III ISTORIJSKA OSNOVA ODRŽIVOSTI ŽUPE
3.1. Župska istorija
Istorija župskog kraja govori o održivosti Župe kroz vjekove. Zbog povoljnih fizi ko-geografskih
uslova, relativno blage klime, prostranih pašnjaka u okolini i obilja vode, pretpostavlja se da je Župa
bila naseljena u vremenu prvih naseobina na podru ju Crne Gore.
Iz najstarijih vremena na pojedinim
lokalitetima na ene su alatke od kamena,
strugalice od kre njaka, kamene sjekire od
kre njaka i jedna igla od bronze. Ti
predmeti koji se danas uvaju u muzeju u
Nikši u najvjerovatnije da pripadaju neolitu
– mla em kamenom dobu (od 10.000 do
3.000 g.prije nove ere). U župskom naselju
Zagrad prona ena je kelt sjekira iz
Haltštata, starijeg gvozdenog doba (od
1.000 do 500 g.prije nove ere), tj.u doba
organizovanja prvih država na prostoru
Gr ke i Italije i u doba migracija
indoevropskih naroda. U doba
naseljavanja Ilira ovaj kraj je pripadao
plemenu Dokleata, kod kojih je sto arsto
bilo glavna privredna grana, pogotovo zbog dobrih pašnjaka u okolini. Padom Ilirskih plemena pod
rimsku vlast došlo je do ubrzane romanizacije Ilirskog stanovništva. U Župi su prona eni ostaci
rimskog vodovoda koji je snabdijevao grad Andervu (Nikši ). Voda je dovo ena sa izvorišta Jablanice.
Župa je u doba rimske vladavine
pripadala provinciji Prevalis. Tako e su i
neka župska sela bila naseljena u doba
Rimljana, što potvr uju materijalni dokazi,
ostaci rimskog groblja, rimski novac,
nakit, keramika i rimski vodovod.
U VI vijeku nove ere Župom vladaju
Isto ni Goti. Oni su razorili Andervu i
sagradili tvr avu zvanu Anagastum.
Sloveni su naselili ove oblasti u VI i VII
vijeku donose i sa sobom svoju tradiciju i
kulturu.
Župa se poslije osloba anja od
Vizantije, sve do 1180. godine nalazila
pod vlaš u Vojislavljevi a, zetskih
vladara. Godine 1180. Župa ulazi u
sastav države Nemanji a, kao i sva Zeta.
Župa ostaje u sastavu Nemanji ke države sve do propasti srpskog srednjovjekovnog carstva. U
periodu Nemanji a, dolinom Gra anice prolazio je važan trgova ki put od Onogošta do Brskova,
važnog rudarskog mjesta srednjovjekovne Srbije. O tome svjedo e ostaci karavanske stanice Susjed-

32
grad u Gornjem Morakovu. Stanovništvo se ve inom bavilo zemljoradnjom i sto arstvom. Zemlja je
bila u posjedu feudalaca koji su imali svoje kmetove koji su radili na njihovim posjedima. U brdskim
krajevima feudalni sistem nije imao izrazite karakteristike
kao u ravnici, jer se ve i dio stanovništva bavio
sto arstvom, pa su imali razli ite obaveze za razliku od
kmetova.
Raspadom srpskog srednjovjekovnog carstva u
okolini Onogošta živjela su tri stara plemena: Ri ani,
Lužani i Drobnjaci. Ri ani su bili naja e pleme u Župi i
živjeli su u njenom zapadnom dijelu. Lužani i Drobnjaci
živjeli su u isto nom dijelu. Sva tri plemena imala su udio u
Nikši kom polju i na planinama oko njega.
Naselje Zagrad je bio centar prvobitnog naseljavanja
plemena Nikši i koje se dalje širilo prema Župi, zatim
preko planina u Rovca i na zapad u dolinu Gra anice i
Nikši ko polje. U dolini Gra anice osnivaju dva naselja,
Dragovolji e i Rubeža. Nikši i su istisli Drobnjake iz doline
Gra anice i podigli jako naselje Trebjesa blizu Onogošta.
Otad se ta grana plemena zove Trebješka. Nikši i su
asimilirali dio ovih starih plemena pogotovo djelove
Lužana i Ri ana. Pouzdano se zna, iako na osnovu
oskudnih podataka, o borbama starosjedjelaca Lužana, koji vode porijeklo od potomaka Ilira i plemena
Nikši i, koji su se doselili u XIV vijeku iz mjesta Krtoli-Boka Kotorska. Ova borba je bila prili no teška,
jer su pleme Lužani gr evito branili svoje posjede.
Rodona elnik plemena Nikši i bio je Nikša, sin Grbljanskog bana Vladimira, poznatog iz
narodnih pjesama kao ban Ilijan. Ilijan je bio u rodbinskim vezama sa Nemanji ima, zbog ega je
njegov sin Nikša dobio za zasluge Župu, a naselio se u
naselju Zagrad, stupivši u službu bana Ugrena, koji je u to
vrijeme vladao ovim krajevima.
Nikša je težio da ugrabi vlast i Ugrenovu teritoriju, pa
se sa sinovima dogovori da ubije bana Ugrena. To je i
uradio jednom prilikom kada se ban Ugren vra ao iz Župe u
naselju Liverovi ima. Nakon toga je postao gospodar ovog
kraja i bio proglašen za vojvodu.
Župu 1465. godine Turci osvajaju i ona e biti pod
njihovom vlaš u sve do oslobo enja Župe 1856. godine.
Iako porobljena Župa je u svojoj prošlosti prolazila kroz
mnoge okršaje sa Turcima da bi njeno stanovništvo održalo
vjersku i nacionalnu pripadnost. Taj put je bio vrlo dug i
krvav, osvjedo en mnogim doga ajima i li nostima koje su
se u pojedinim razdobljima nalazili na elu svoga plemena.
Za vrijeme turske vladavine Župa doživljava masovno
seljenje stanovništva, a naro ito 1756. godine, kada su se
brojne porodice iselile u Isto nu Bosnu, Srbiju i u druge
krajeve. Župljani su imali brojne okršaje sa Turcima.
Aktivno u estvuju u ustanku vojvode Grdana 1597. godine, napadima na Nikši 1711. godine i bici na
Krusima 1796. godine.
Nadgrobna plo a na Nikšinom grobu

33
Župljani zajedno sa Mora anima i Rov anima, nemogavši da trpe zulum, ustadoše na oružanu
borbu protivu Turaka 1803. godine. Ustanak u Župi
uhvatio je veliki mah i proširio se na druga hercegova ka
plemena. Nikši ki Turci nijesu mogli ugušiti ustanak nego
se za pomo obrate Carigradu. Sultan u zimu 1804.
pošalje u Nikši Ali-Rizu da izvidi uzroke pobune. Ali-Riza
oštro kazni one koji su nanijeli zlo ’’raji’’, nakon ega se
obratio za pomo kod hercegova kog Vladike Jeremija
koji nije uspio da smiri Župljane, jer su Turci bili nanijeli
dosta zla okolnim krajevima.
Iako Župljani u ustanku 1803. godine nijesu uspjeli
da se oslobode od Turaka i prisajedine Crnoj Gori, bili su
sa njima na ratnoj nozi sve do 1819. godine kada je na
zauzimanje crnogorskog vladike Petra I došlo do
nekakvog privremenog izmirenja.
Poslije zaklju enog primirja 1819. godine Župljani
se vratiše iz zbjegova na porušena i popaljena ognjišta.
Te godine arhimadrit Aksentije Šundi podigao je jednu
ove u zgradu kod župskog manastira, koja je služila
potrebama plemena i u kojoj e 1871. godine biti
otvorena i prva škola u Župi.
Sve do druge polovine devetnaestog vijeka Župljani
su održavali tijesne veze sa Crnogorcima i susjednim
hercegova kim plemenima. Relativni mir je trajao sve do
uvene Omer-Pašine godine 1852. godine kada su
Župljani dali veliki doprinos odbrani manastira Ostrog.
Godine 1853. Župski manastir je oslobo en od
Turaka i tada nastaje njegovo obnavljanje. Poslije ovih
borbi Župa ima sve tješnije odnose sa Crnom Gorom dok
se nije kona no prisajedinila Crnoj Gori 1859. godine,
poslije slavno izvojevane pobjede na Grahovcu 1858.
godine, kojom su Crnogorci zadivili itavu Evropu.
U hercegova kom ustanku 1861. godine dvadeset
pet Župljana se borilo u odredu Peka Pavlovi a za
oslobo enje Hercegovine, a jedan dio njih i kao ''jajoši''u
ustanku Luke Vukalovi a
Župljani nijesu izostali ni u uvenoj bici u klancu
Dugi 1862. godine gdje ih je izginuo veliki broj, dok je
jedan broj bio ranjen.
U oslobodila kim ratovima Crne Gore 1876/1878.
godine iskazali su veliku hrabrost u uvenoj bici na
Vu jem Dolu 1876. godine pod komandom Jefta Miletina Nikoli a, pa se za njih odnose i stihovi knjaza
Nikole iz župskog kola. ’’Na Vu ji Do sabalja su ponajviše ugrabili, gdje je bilo stani pani svuda su se
namjerili...’’
Poslije pobjede na Vu jem Dolu, Župsko-Lukovski bataljon istakao se borbama za oslobo enje
Nikši a 1877. godine, gdje su osvojili jedno od najbolje utvr enih bedema Nikši a, Džidi a kulu. Župski
bataljon dao je nemjerljiv doprinos i u Balkanskim ratovima i Prvom svjetskom ratu.
Zgrada u kojoj je bila orvorena prva škola
u Župi

34
Župski bataljon je u estvovao u prvom balkanskom ratu u borbama oko Skadra. Tako e su po
izbijanju drugog balkanskog rata Župljani u estvovali u bici na Bregalnici. U prvom svjetskom ratu
Župski bataljon u sastavu Sandža ke vojske, ratuje u Bosni i trpi velike gubitke na Glasincu. U ovoj
uvenoj bici za samo jedan dan su poginula 34 Župljanina.
Za vrijeme života pod Austro – Ugarskom život u Župi bio je gotovo nesnosan. Glad, bolest,
nemaština bile su svakodnevna pojava. esto su umirali starci i žene, a ponajviše nejaka djeca. Po
župskim šumama po inju da se odme u komiti - pristalice Kralja Nikole koji pružaju otpor
austrougarskom osvajanju.
Nakon Prvog svjetskog rata došlo je ujedinjenja južnoslovenskih naroda, me utim ova tvorevina
nije bila rezultat težnje itavog naroda. Tako da je svuda u Crnoj Gori, pa i u Župi, došlo do politi kih
previranja i prve velike podjele Župljana koja je ostavila trag u svim narednim godinama.
Župljani su i u NOR dali svoj doprinos aktivnim u eš em u ratu, ali i skupljanjem pomo i i
njegovanjem bolesnika, pošto je Župa velikim dijelom trajanja II svjetskog rata bila slobodna teritorija,
tako da je 1. i 2. aprila 1944. godine u Kutima održan Osniva ki kongres Crvenog Krsta za Crnu Goru i
Boku.
U Župi se 1944. otvaraju one škole koje su, u privatnim ku ama radile i prije rata u Liverovi ima,
Morakovu i na Zagradu. Pošto je škola u Miolju Polju bila spaljena otvaraju se škole u Du icama,
Kutima i Vasiljevi ima koje rade u privatnim ku ama. Godine 1954. Župa gubi status Opštine
3.2. Hronologija istorijskih doga aja
10000-3000 godina prije nove ere
Iz ovog perioda u Župi su prona ene alatke od kamena, strugalice od kre njaka, kamene sjekire od
kre njaka i jedna igla od bronze.
1000-500 godina prije nove ere
Na Zagradu je prona ena kelt sjekira iz Haltštata, starijeg gvozdenog doba, tj.u doba organizovanja
prvih država na prostoru Gr ke i Italije i u doba migracija indoevropskih naroda.
III-IV vijek
U Župi su prona eni ostaci rimskog vodovoda koji je snabdijevao grad Andervu (Nikši ). Voda je
dovo ena sa izvorišta Jablanice. Župa je u doba rimske vladavine pripadala provinciji Prevalis. Tako e
su i neka župska sela bila naseljena u doba Rimljana, što potvr uju materijalni dokazi, ostaci rimskog
groblja, rimski novac, nakit, keramika.
VI vijek
U VI vijeku nove ere Župom i okolinom vladaju Isto ni Goti. Oni su razorili Andervu i sagradili tvr avu
zvanu Anagastum.
VII vijek
Sloveni su došli u VI i VII vijeku i naselili ove oblasti. Tu su formirali oblast Podgorje, koja se prostirala
od Onogošta do Nevesinja.
1180 godina
Župa nalazila pod vlaš u Vojislavljevi a, zetskih vladara. Godine 1180. Župa ulazi u sastav države
Nemanji a, kao i sva Zeta. Župa ostaje u sastavu Nemanji ke države sve do propasti srpskog
srednjovjekovnog carstva.
Župa je raspadom srpskog srednjovjekovnog carstva ušla u oblast Vojislava Vojinovi a. Njegov
naslednik Nikola Altomanovi izgubio je rat sa bosanskim kraljem Tvrtkom I i knjazom Lazarom
Hrebeljanovi em. Tada je Župa ušla u sastav države kralja Tvrtka. Zatim Župom upravlja Sandalj
Hrani , a poslije njegove smrti vlada njegov sinovac Stjepan Vu i Kosa a. On se proglasio za
hercega od Svetog Save i po tome se oblast kojom je upravljao nazvala Hercegovina.

35
XIV vijek
U Župu iz Grblja doselio rodona elnik plemena Nikši i -Nikša. Nikša je sa svojim sinovima ubio bana
Ugrena i preuzeo vlast u Župi i okolini.
1465.
Turci dolaze 1465. godine u Nikši i Župa je pod Turskom vlaš u sve do oslobo enja Župe 1853.
godine.
1597.
Župljani u estvuju u ustanku vojvode Grdana 1597. godine.
1625.
Prema tvrdnji dr Vladimira Petkovi a u Župi je oko 1625. godine sagra en župski manastir sv. Luke.
(Kao datum kada je manastir podignut pominje se i 1253. godina.)
1697.
Dvadesetog maja u manastiru elija Piperska ’’Upokoji se u Gospodu’’ sveti Stefan Piperski-Župski,
rodom iz sela Kuta.
1711.
Župljani u estvuju u napadu na Nikši 1711. godine.
1733.
U jednom pisanom prilogu koji se nalazio u Župskom manastiru stoji bilješka da je ove godine grof
Sava Vladislavi poslao iz Moskve hramu sv. Luke 32 knjige
1756.
Za vrijeme turske vladavine bilo je masovno seljenje stanovništva. Pogotovo je velika seoba iz Župe
bila
1756. godine, kada su se brojne porodice iselile u Isto nu Bosnu, Srbiju i u druge krajeve.
1789.
Trebješki kalu er Vasilije Vojvodi preuzima iz manastira svetog Luke mnoge dragocjenosti: riznicu,
srebrna kandila, putire, krstove, jevan elja i šalje ih na uvanje u Risan kepetanu Marku Aleksinu
urkovi u.
1796.
Jedan odred Župljana u estvovao je u bici na Krusima 1796 godine.
1803.
Župljani se podižu na ustanak protiv turskog zuluma.
1805.
Zadnja turska porodica Verizovi a protjerana iz Župe.
1826.
etvrtog maja u manastiru Mora a postavi se Aksentije Šundi , starešina manastira, ro en u Župi.
1852.
U vrijeme zloglasne Omer-Pašine godine Turci spaljuju Župski manastir
1853.
Župski manastir i Župa oslobo ena od Turaka.
1854.
Sagra ena karaula Voltica u Starom Selu
1858-1859.
Župa zvani no ušla u sastav Crne Gore
1860.
Sedamnaestog aprila na Carigradskoj konferenciji potvr ena je granica izme u Crne Gore i Turske.
Crnoj Gori su pripali krajevi koji su do tada smatrani spornim, me u njima i Župa.
1861.

36
Knjaz Nikola opravlja Župski manastir i dovodi ga u prvobitno stanje.
Župljani 1861. godine u estvuju u borbama u Hercegovini kao dobrovoljci u odredu Peka Pavlovi a i
borili se kao ''jajoši'' u ustanku Luke Vukalovi a.
1862.
Kada je Omer-paša Latas napao po drugi put na Crnu Goru 1862. godine veliki broj Župljana borio se
u Dugi, gdje ih je i veliki broj poginuo.
1871.
Po inje sa radom osnovna škola u Župi, trogodišnja, sa jednim odjeljenjem, u zgradi sagra enoj u porti
manastira svetog Luke.
Formiran je zajedni ki Župsko-Lukovski bataljon od obveznika iz Župske i Lukovske kapetanije.
1872.
Za dušu svom ocu Mirku, knjaz Nikola u Du icama podiže Viljajin most koji je dobio naziv po Petru
Viljaji, poznatoj li nosti iz narodnih predanja.
1875.
U porti Župskog manastira otvorena bolnica za ranjenike iz Hercegova kog rata i bitke na Vu jem
dolu.
1876.
Po inju radovi na dogradnji Župskog manastira koji traju do 1878.
1877.
Župljani su se hrabro borili u bici na Vu jem Dolu, a istakli su se i prilikom oslobodjenja Nikši a 1877.
godine, kada su osvojili jedan od najtežih šanaca Džidi a – kulu.
Selo Bršno, koje se nalazi jugozapadno od Župe, a južno od Kablene glave (1151.m.), u maloj udolini
dužine 4 km, a širine 2 km, i prosje ne nadmorske visine od 720.m. je poslije oslobo enja Nikši a
izdvojeno iz sastava Župske kapetanije i ušlo je u sastav Ozrini ko-Bršanske kapetanije. Knjaževim
ukazom iz 1903.godine vra eno je u sastav Župske kapetanije. U sastav kapetanije, a poslije Prvog
svjetskog rata, Župske opštine ostaje sve do 1945.godine, kada ponovo pripada Ozrini ima.
1899.
Župa ima 3278 stanovnika, od kojih 245 pismenih (240 muških i 5 ženskih)
1911.
Po inje izgradnja zgrade za školu u Župi, koja je zbog ratova prekinuta.
1912.
Župski bataljon je u estvovao u prvom balkanskom ratu u borbama oko Skadra. Tako e su po
izbijanju drugog balkanskog rata Župljani u estvovali u bici na Bregalnici. U prvom svjetskom ratu
Župski bataljon u sastavu Sandža ke vojske, ratuje u Bosni i trpi velike gubitke na Glasincu. Tu su za
jedan dan borbe poginula 34. Župljanina.
1917.
Komitska grupa na elu sa Radojicom Vojinovi em uspjela je da likvidira omraženog austrougarskog
oficira Franju Ferjan i a.
1919.
Ubijen jedan od vo a župskih komita Dragiša Bojovi .
1925.
Na Makljenu (u Miolju Polju) kona no se završava izgradnja nove školske zgrade.
1929.
Radoje Mirkovi iz sela Bjeloševina, objavljuje zbirku pjesama ‘’Kroz samo u’’ sa pregovorom Jovana
Palavestre.
1931.
Prema popisu Župa ima 3776 stanovnika.

37
1937.
Krajem 1937. u Župi je formirana partijska elija KPJ.
1938.
Oko 100 Župljana u estvuje na demonstracijama u Nikši u prilikom dolaska predsjednika tadašnje
vlade Milana Stojadinovi a
1938.
Na inicijativu partijske elije 1938. godine formiran je odbor NFA, koji je imao zadatak prikupljanja
pomo i za španske borce.
1939.-1940.
Prema pisanju ’’Slobodne misli’’, u korist podizanja školske zgrade u Liverovi ima seoska omladina je
1939. i 1940. godine dala predstave Žena dostojna poštovanja, Kir Janja, Jovana Sterije Popovi a i
Telefon Arkadija Aver enka.
Omladinska diletantska grupa iz Župe izvodila je 1939. i 1940. godine u korist itaonice, Vodu s
planine Radomira Plaovi a i Milana okovi a, Hajduke Jovana Sterije Popovi a i Sumljivo lice
Branislava Nuši a.
1940.
U ljeto 1940. godine održana je polulegalna konferencija napredne omladine iz Župe u mjestu
Pliskovci u Miolju Polju.
1941.
Poslije kapitulacije Jugoslavije prestaje sa radom škola u Župi.
U NOB-u su poginula 103 Župljanina kao borci NOR-a, 91 je poginuo kao žrtva fašisti kog terora, a
više od 60 je poginulo u etnicima.
1943.
Italijanski okupator spaljuje školsku zgradu u Miolju Polju.
1944.
U Župi se otvaraju one škole koje su, u privatnim ku ama radile i prije rata-U Liverovi ima, Morakovu i
na Zagradu. Pošto je škola u Miolju Polju bila spaljena otvaraju se škole u Du icama, Kutima i
Vasiljevi ima koje rade u privatnim ku ama.
U Kutima je, u ku i Novice Be anovi a, 1. i 2. aprila 1944. godine održan Osniva ki kongres Crvenog
Krsta za Crnu Goru i Boku.
1947.
Rešenjem Zavoda za zaštitu spomenika kulture br. 787 od 8.08. 1947. stavljeni su pod zaštitu države
manastir u Župi, manastirski konak i Zabran u Morakovu.
Poslije dvije godine opravljena je školska zgrada u Miolju Polju, ime je prestala potreba za radom
škola u Kutima, Vasiljevi ima i Du icama.
1948.
Prema popisu Župa ima 3793 stanovnika a školu poha a 669 u enika.
1949.
U Miolju Polju otvara se VII razred ime škola prerasta u sedmorazrednu.
1950.
U vrijeme Informbiroa dolazi do premještanja i hapšenja nekih u itelja iz župskih škola.
1952.
Odlukom Savjeta za prosvjetu NR Crne Gore, od 3. juna u školi u Miolju Polju otvoren je VII razred,
ime je škola postala osmorazredna.
1953.
Prema popisu Župa ima 4275 stanovnika. Školu poha a 580 u enika.
1954

Studija opravdanosti povracaja statusa opstine Zupa

Studija opravdanosti povracaja statusa opstine Zupa

Recommended

Recommended

More Related Content

Viewers also liked

Viewers also liked (16)

Studija opravdanosti povracaja statusa opstine Zupa