‫كمبريج‬ ‫اسالمي‬ ‫آكادمي‬ ‫انتشارات‬
‫كننده‬ ‫تهيه‬:‫محسن‬ ‫بهرام‬‫پور‬
javadrabbani@yahoo.com ‫تبدیل‬:
‫فهرست‬
‫ل‬‫او‬‫فصل‬
‫تربيت‬ ‫و‬‫تعليم‬
‫مفاهيم‬
‫اسالمي‬
‫و‬
‫جامعه‬‫نوين‬
‫دوم‬‫فصل‬
‫اسال‬ ‫ي‬ ‫س‬‫ر‬‫د‬‫برنامه‬‫مي‬
‫قالب‬‫در‬
‫تعليم‬
‫وتربيت‬
‫اسالمي‬
‫سوم‬‫فصل‬
‫ي‬ ‫س‬‫ر‬‫د‬‫كتب‬:
‫مشكالت‬
‫ه‬‫ر‬‫چا‬
‫ي‬ ‫انديش‬‫ها‬
‫م‬‫ر‬‫چها‬‫فصل‬
‫يس‬‫ر‬‫تد‬‫روش‬
‫اسالمی‬‫انداز‬ ‫چشم‬
‫پنجم‬‫فصل‬
‫و‬‫ي‬‫گير‬‫نتيجه‬
‫جديد‬‫افقهاي‬
‫پيشگفتار‬‫نصر‬ ‫حسين‬‫سيد‬ ‫آقاي‬ ‫توسط‬
‫خ‬‫در‬‫كنوني‬‫بحثهاي‬‫بيشتر‬‫ي‬ ‫س‬‫ر‬‫بر‬‫قصد‬‫به‬‫مهم‬‫است‬‫گامي‬‫حاضر‬‫كتاب‬‫صوص‬
‫ميان‬ ‫در‬‫تربيت‬‫و‬ ‫تعليم‬‫ان‬‫ر‬‫بح‬‫مسلمانان‬.
‫نويسنده‬‫مفهوم‬‫با‬‫ا‬‫ر‬‫تربيت‬‫و‬ ‫تعليم‬‫نوين‬‫مفهوم‬،‫نخست‬‫تر‬‫و‬ ‫تعليم‬‫اسالمي‬‫بيت‬
‫مي‬ ‫مقايسه‬‫كند‬.‫مي‬ ‫نيك‬‫ا‬‫ر‬‫ي‬‫ز‬‫دست‬ ‫كه‬‫داند‬‫ا‬‫تربيت‬‫و‬ ‫تعليم‬‫يك‬‫به‬‫يابي‬،‫سالمي‬
‫ن‬‫بدو‬‫نيست‬‫ر‬‫مقدو‬‫مفهوم‬‫دو‬‫اين‬‫تشخيص‬.
‫آنگاه‬‫مسائل‬‫مطرح‬‫ا‬‫ر‬‫اسالمي‬‫ي‬ ‫س‬‫ر‬‫د‬‫برنامه‬‫احي‬‫ر‬‫ط‬‫و‬‫تدوين‬‫ي‬ ‫اساس‬‫مي‬‫كند‬‫به‬‫و‬
‫تربيت‬‫و‬ ‫تعليم‬‫بين‬ ‫ابطه‬‫ر‬‫ي‬ ‫س‬‫ر‬‫بر‬«‫ال‬‫ر‬‫ليب‬»‫تربيت‬‫و‬ ‫وتعليم‬«‫مذهبي‬»‫مي‬‫د‬‫ز‬‫پردا‬.
‫او‬‫مهم‬‫جنبه‬ ‫آنگاه‬‫كتب‬‫تدوين‬ ‫يعني‬‫اسالمي‬‫تربيت‬‫و‬‫تعليم‬‫از‬ ‫ي‬‫ديگر‬‫د‬‫تربيت‬‫و‬‫ي‬ ‫س‬‫ر‬
‫مي‬ ‫ار‬‫ر‬‫ق‬‫بحث‬ ‫د‬‫ر‬‫مو‬‫ا‬‫ر‬‫معلم‬‫دهد‬.‫اين‬ ‫در‬‫و‬‫ي‬ ‫س‬‫ر‬‫د‬‫كتب‬‫نوشتن‬‫واقعي‬‫اهميت‬‫ميان‬
‫به‬ ‫معلم‬‫تربيت‬‫مي‬‫ار‬‫ر‬‫ق‬ ‫تاكيد‬‫د‬‫ر‬‫مو‬‫ا‬‫ر‬‫اسالمي‬‫شيوه‬‫دهد‬.
‫مقدمه‬
‫پس‬‫از‬‫اينكه‬‫نخستين‬‫انس‬‫ر‬‫كنف‬‫جهاني‬‫تعليم‬‫و‬‫تربيت‬‫اسالمي‬‫د‬‫ر‬‫سال‬1977
‫در‬‫مكه‬‫ار‬‫ز‬‫برگ‬،‫شد‬‫و‬‫تقدير‬‫چنين‬‫بود‬‫كه‬‫من‬‫دبير‬‫ماندهي‬‫ز‬‫سا‬‫آن‬‫كن‬‫انس‬‫ر‬‫ف‬
،‫باشم‬
‫سه‬‫انس‬‫ر‬‫كنف‬‫ديگر‬‫توسط‬‫ما‬‫برنامه‬‫ي‬‫يز‬‫ر‬‫و‬‫ار‬‫ز‬‫برگ‬‫شد‬.
‫يكي‬‫در‬‫خصوص‬‫احي‬‫ر‬‫ط‬‫برنامه‬‫ي‬ ‫س‬‫ر‬‫د‬‫در‬‫اسالم‬‫آباد‬
(1980)‫ي‬‫،ديگر‬‫ه‬‫ر‬‫با‬‫ر‬‫د‬‫تدوين‬‫كتب‬‫ي‬ ‫س‬‫ر‬‫د‬‫در‬‫داكا‬
(1980)‫وآخرين‬‫انس‬‫ر‬‫كنف‬‫ه‬‫ر‬‫با‬‫ر‬‫د‬‫ش‬‫و‬‫ر‬‫يس‬‫ر‬‫تد‬(1982)‫تا‬‫ر‬‫جاكا‬‫ر‬‫د‬‫تشكيل‬
‫شد‬.
‫مقاله‬‫هايي‬‫كه‬‫مايه‬‫اصلي‬‫اين‬‫انسها‬‫ر‬‫كنف‬‫ا‬‫ر‬‫تشكيل‬‫مي‬‫داد‬‫و‬‫از‬‫من‬‫خ‬‫واسته‬
‫شده‬‫بود‬‫كه‬‫آنها‬‫ا‬‫ر‬‫در‬‫انس‬‫ر‬‫كنف‬‫ها‬‫ائه‬‫ر‬‫ا‬،‫كنم‬‫در‬‫فصلهاي‬،‫دوم‬‫سوم‬‫و‬‫م‬‫ر‬‫چها‬
‫اين‬‫كتاب‬‫گنجانده‬‫شده‬‫است‬.
‫ل‬‫او‬‫فصل‬
‫تربيت‬ ‫و‬‫تعليم‬:
‫در‬‫اسالم‬‫انسان‬‫خليفه‬‫خدا‬‫بر‬‫ي‬‫و‬‫ر‬‫مين‬‫ز‬‫است‬‫و‬‫تمامي‬‫مخلوقات‬
‫ار‬‫ز‬‫خدمتگ‬‫اويند‬.
‫اي‬‫ر‬‫ب‬‫آنكه‬‫ندان‬‫ز‬‫فر‬‫آدم‬‫بتوانند‬‫خليفه‬‫خداوند‬‫بر‬‫ي‬‫و‬‫ر‬‫مين‬‫ز‬‫باش‬‫ند‬‫و‬‫با‬
‫استعانت‬‫از‬‫ت‬‫ر‬‫قد‬‫الهي‬‫بر‬‫كل‬‫مخلوقات‬‫اف‬‫ر‬‫اش‬‫داشته‬‫باشند‬‫با‬‫يد‬‫از‬
‫مجموعه‬‫قوانيني‬‫كه‬‫توسط‬‫اسالم‬‫در‬‫دسترس‬‫بشر‬‫ار‬‫ر‬‫ق‬‫داده‬‫شد‬،‫ه‬‫از‬
‫سر‬‫صدق‬‫و‬‫اخالص‬‫پيروي‬‫كنند‬‫و‬‫ادي‬‫ر‬‫اف‬‫متعادل‬‫بار‬‫آيند‬‫و‬‫به‬‫ش‬‫ر‬‫د‬
‫د‬‫ر‬‫مو‬‫نظر‬‫اسالم‬‫دست‬‫يابند‬.
‫تربيت‬ ‫و‬ ‫تعليم‬ ‫كلي‬ ‫اهداف‬
«‫تعليم‬‫و‬‫تربيت‬‫بايد‬‫شد‬‫ر‬‫همه‬‫جانبه‬‫شخصيت‬‫انسان‬‫ااز‬‫ر‬‫طري‬‫ق‬‫تربيت‬
،‫ح‬‫و‬‫ر‬،‫عقل‬‫نفس‬،‫منطقي‬‫عواطف‬‫و‬‫حواس‬‫هدف‬‫خود‬‫ار‬‫ر‬‫ق‬‫دهد‬».
‫اين‬‫ر‬‫بناب‬،‫تعليم‬‫و‬‫تربيت‬‫بايد‬‫شد‬‫ر‬‫انسان‬‫و‬‫تمام‬‫جنبه‬‫هاي‬‫و‬‫ر‬،‫حي‬،‫عقلي‬
‫تخيلي‬،‫بدني‬‫و‬‫علمي‬‫او‬‫ا‬‫ر‬‫به‬‫عنوان‬‫يك‬‫فرد‬‫و‬‫به‬‫عنوان‬‫ي‬‫عنصر‬‫از‬‫جمع‬
‫اهم‬‫ر‬‫ف‬‫د‬‫ر‬‫آو‬‫و‬‫تمام‬‫جنبه‬‫هاي‬‫انسان‬‫ا‬‫ر‬‫اي‬‫ر‬‫ب‬‫سعادت‬‫و‬‫كمال‬‫انگي‬‫ر‬‫ب‬‫زد‬.
‫تحقق‬‫اهداف‬‫غايي‬‫تعليم‬‫وتربيت‬‫در‬‫اسالم‬‫در‬‫و‬‫گر‬‫تسليم‬‫در‬‫ب‬‫ابر‬‫ر‬‫هللا‬
‫است‬.‫تسليم‬،‫فرد‬‫جامعه‬‫و‬‫در‬‫مجموع‬‫بشريت‬.
‫اسالم‬ ‫در‬ ‫انسان‬ ‫مفهوم‬
‫انسان‬‫در‬‫اسالم‬‫مفهومي‬‫گسترده‬‫و‬‫وسيع‬‫د‬‫ر‬‫دا‬.
‫نخست‬‫آنكه‬‫مي‬‫تواند‬‫با‬‫متصف‬‫ساختن‬‫خود‬‫به‬‫صفات‬،‫خداوندي‬‫خلي‬‫فة‬‫هللا‬
‫شود‬.
‫از‬‫آنجا‬‫كه‬‫اين‬‫صفات‬‫ابعادي‬‫بي‬‫منتهي‬،‫ند‬‫ر‬‫دا‬‫لذااستعداد‬‫پيشرفت‬،‫اخالقي‬
‫حي‬‫و‬‫ر‬‫ي‬‫وفكر‬‫انسان‬‫نيز‬‫انتهايي‬،‫د‬‫ر‬‫ندا‬
‫دوم‬‫آنكه‬‫ن‬‫چو‬‫معرفت‬(Knowledge)‫منبع‬‫اين‬‫پيشرفت‬،‫است‬‫در‬
‫اسالم‬‫هيچ‬‫مانعي‬‫بر‬‫سر‬‫اه‬‫ر‬‫كسب‬‫پيشرفت‬‫وجود‬‫د‬‫ر‬‫ندا‬.
‫سوم‬‫آنكه‬‫كسب‬‫معرفت‬‫بايداز‬‫طريق‬‫يك‬‫تبحر‬‫ي‬‫فكر‬‫ت‬‫ر‬‫صو‬‫گيرد‬.‫لذا‬‫اگر‬
‫ي‬ ‫كس‬‫اطالعاتي‬‫كسب‬،‫كرد‬‫معناي‬‫آن‬‫اين‬‫نيست‬‫كه‬‫الزما‬‫تربيت‬‫ياف‬‫ته‬‫است‬.
‫اسالمي‬ ‫جامعه‬‫و‬ ‫نوگرايي‬
‫نويسنده‬‫كتاب‬‫به‬‫نقد‬‫و‬‫ي‬ ‫س‬‫ر‬‫بر‬‫ايي‬‫ر‬‫نوگ‬‫در‬‫جهان‬‫مي‬‫د‬‫ز‬‫پردا‬‫و‬‫اظ‬‫هار‬
‫مي‬‫د‬‫ر‬‫دا‬‫كه‬‫علم‬‫ايي‬‫ر‬‫گ‬‫و‬‫يزم‬‫ر‬‫سكوال‬(Secularism)‫تجلي‬‫واقعي‬‫اين‬
‫ايي‬‫ر‬‫نوگ‬‫است‬
‫و‬‫اضافه‬‫مي‬‫كند‬‫كه‬‫جوامع‬‫اسالمي‬‫تحت‬‫تاثير‬‫اين‬‫ايي‬‫ر‬‫نوگ‬‫دچا‬‫ر‬‫ض‬‫ر‬‫تعا‬
‫و‬‫مشكل‬‫شده‬‫اند‬
‫و‬‫اگر‬‫بخواهند‬‫از‬‫اين‬‫سر‬‫در‬‫گمي‬‫و‬‫ض‬‫ر‬‫تعا‬‫هايي‬‫ر‬،‫يابند‬‫بايد‬‫در‬
‫انديشه‬‫ايجاد‬‫و‬‫ار‬‫ر‬‫استق‬‫يك‬‫نظام‬‫تعليم‬‫و‬‫تربيت‬‫اسالمي‬‫باش‬‫ند‬.
‫نظام‬‫تعليم‬‫و‬‫تربيت‬‫سکوالر‬
‫حاكميت‬‫ايش‬‫ر‬‫گ‬‫علمي‬‫بر‬‫تمام‬‫ابعاد‬‫ندگي‬‫ز‬‫انسانها،جامعه‬‫ي‬‫بشر‬‫ا‬‫ر‬‫دچار‬‫سردرگمي‬‫و‬‫كابوس‬
‫كرده‬‫است‬.
‫اين‬‫ايش‬‫ر‬‫گ‬‫علمي‬‫با‬‫ايش‬‫ر‬‫گ‬‫علمي‬‫يونانيان‬‫باستان‬‫و‬‫ان‬‫ر‬‫متفك‬‫مسلمان‬‫خيلي‬‫تف‬‫اوت‬‫د‬‫ر‬‫دا‬.‫ش‬‫و‬‫ر‬
‫يونانيان‬‫و‬‫مسلمانان‬‫ه‬‫ر‬‫با‬‫ر‬‫د‬‫ف‬‫ر‬‫معا‬‫از‬‫آن‬‫جمله‬‫تمامي‬،‫علوم‬‫هستي‬‫ي‬ ‫شناس‬(Ontology)‫بود‬.
‫علم‬،‫جديد‬‫منكر‬‫اعتبار‬‫علوم‬‫مبتني‬‫بر‬‫هستي‬‫ي‬ ‫شناس‬‫است‬.‫بلكه‬‫معتقد‬‫به‬‫مش‬‫اهده‬‫ل‬‫كنتر‬
،‫شده‬‫مايش‬‫ز‬‫آ‬‫و‬‫تعميم‬‫نتايج‬‫است‬.
‫از‬‫اين‬،‫و‬‫ر‬‫دانشمند‬‫در‬‫تحقيقاتش‬‫متكي‬‫اقعيات‬‫و‬‫بر‬،‫مشهود‬‫و‬‫در‬‫نتيجه‬‫گيريهايش‬‫متكي‬‫بر‬
‫عقل‬‫خويش‬‫است‬.
‫جامعه‬‫شناسان‬،‫ا‬‫ر‬‫نوگ‬‫اين‬‫نوع‬‫جهت‬‫گيريها‬‫يزم‬‫ر‬‫اسكوال‬‫ر‬‫مي‬‫نامند‬.‫و‬‫آن‬‫ا‬‫ر‬‫كمك‬‫علم‬‫ن‬‫وين‬‫به‬
‫يخي‬‫ر‬‫تا‬‫بشر‬‫مي‬‫دانند‬.‫آنان‬‫يزم‬‫ر‬‫سكوال‬‫ا‬‫ر‬‫هايي‬‫ر‬‫انسان‬‫از‬‫دين،سپس‬‫هيدن‬‫ر‬‫بان‬‫ز‬‫و‬‫م‬‫نطق‬‫او‬‫از‬
‫ل‬‫كنتر‬‫متافيزيك‬‫مي‬‫دانند‬.
‫يزم‬‫ر‬‫سكوال‬‫يعني‬‫جدا‬‫كردن‬‫شها‬‫ز‬‫ار‬‫از‬‫منبع‬‫مذهبي‬.
‫چنين‬،‫ي‬ ‫نگرش‬‫مفهوم‬‫امت‬‫ر‬‫ك‬‫و‬‫اصالت‬‫انسان‬‫ا‬‫ر‬‫و‬‫نيز‬‫كمال‬‫مطلوب‬‫ي‬‫و‬‫يعني‬‫خليفة‬‫ا‬‫لهي‬‫او‬‫ا‬‫ر‬‫و‬
‫آن‬‫قسم‬‫از‬‫هاي‬‫ر‬‫معيا‬‫اخالقي‬‫و‬‫عيني‬‫كه‬‫بر‬‫اساس‬‫آنها‬‫ه‬‫ر‬‫با‬‫ر‬‫د‬‫انسان‬‫ي‬‫ر‬‫داو‬‫مي‬،‫شود‬‫منه‬‫دم‬
‫ساخته‬‫است‬.
‫اع‬‫ز‬‫ن‬‫سنت‬‫ا‬‫ر‬‫گ‬‫یان‬‫و‬‫ا‬‫ر‬‫نوگ‬‫یان‬
‫در‬‫جوامع‬،‫اسالمي‬‫دو‬‫ه‬‫و‬‫گر‬‫سنت‬‫ا‬‫ر‬‫گ‬‫و‬‫ا‬‫ر‬‫نوگ‬‫با‬‫دو‬‫موضع‬‫ي‬‫گير‬‫متفاوت‬‫در‬‫ب‬‫ابر‬‫ر‬
‫يزم‬‫ر‬‫سكوال‬‫وجود‬‫د‬‫ر‬‫دا‬.
‫سنت‬‫ايان‬‫ر‬‫گ‬‫اي‬‫ر‬‫ب‬‫آن‬‫كه‬‫دنياي‬‫اسالم‬‫ا‬‫ر‬‫از‬‫تسليم‬‫شدن‬‫در‬‫ابر‬‫ر‬‫ب‬‫نظرگاهه‬‫اي‬
‫يزم‬‫ر‬‫سكوال‬‫حفظ‬،‫كنند‬‫حمايت‬‫از‬‫تعليم‬‫و‬‫تربيت‬‫سنتي‬‫ا‬‫ر‬‫وجهه‬‫همت‬‫خوي‬‫ش‬‫ار‬‫ر‬‫ق‬
‫داده‬‫اند‬.
‫در‬‫حالي‬‫كه‬‫ايان‬‫ر‬‫نوگ‬‫كه‬‫در‬‫هاي‬‫ر‬‫كشو‬‫اسالمي‬‫مسئوليتهايي‬‫ند،تعلي‬‫ر‬‫دا‬‫م‬‫و‬
‫تربيت‬‫سكوالر‬‫ا‬‫ر‬‫با‬‫اندكي‬‫تغيير‬‫پذيرفته‬‫اند‬‫و‬‫نظام‬‫ش‬‫ز‬‫آمو‬‫و‬‫ي‬ ‫ش‬‫ر‬‫و‬‫پر‬‫ب‬‫نا‬‫نهاده‬،‫اند‬
‫كه‬‫با‬‫نظام‬‫سنتي‬‫قابل‬‫تلفيق‬‫نيست‬.
‫ا‬‫ر‬‫ي‬‫ز‬‫اين‬‫ه‬‫و‬‫دونظام،دوگر‬‫ض‬‫ر‬‫معا‬‫به‬‫وجود‬‫ده‬‫ر‬‫آو‬‫اندكه‬‫اعشان‬‫ز‬‫ن‬‫با‬،‫همديگر‬‫ا‬‫ز‬
‫مدتها‬‫پيش‬‫در‬‫گرفته‬‫است‬.
‫اين‬‫ر‬‫بناب‬‫تا‬‫ماني‬‫ز‬‫كه‬‫نظر‬‫گاهي‬‫اسالمي‬‫در‬‫خصوص‬‫تمامي‬‫شاخه‬‫هاي‬‫علم‬‫ت‬‫دوين‬
،‫نشود‬‫تا‬‫ماني‬‫ز‬‫كه‬‫كتابهاي‬‫ي‬ ‫س‬‫ر‬‫د‬‫با‬‫الهام‬‫از‬‫اين‬‫نظرگاه‬‫تاليف‬،‫نگردد‬‫تا‬‫وقتي‬
‫كه‬‫شهاي‬‫و‬‫ر‬‫يس‬‫ر‬‫تد‬‫بر‬‫اساس‬‫اين‬‫نظرگاه‬‫اي‬‫ر‬‫ب‬‫تمام‬‫شعب‬‫علوم‬‫احي‬‫ر‬‫ط‬‫نش‬‫ود‬;‫نظام‬
‫سنتي‬‫تعليم‬‫و‬‫تربيت‬‫نمي‬‫تواند‬‫اي‬‫ر‬‫ب‬‫مدتي‬‫طوالني‬‫در‬‫ابر‬‫ر‬‫ب‬‫ي‬‫ر‬‫سكوال‬‫زم‬‫دوام‬‫د‬‫ر‬‫آو‬.
‫بیشتر‬ ‫های‬ ‫گام‬ ‫به‬ ‫نیاز‬
‫به‬‫عالوه‬‫تتبعات‬‫دانشمندانه‬‫و‬‫اصالح‬‫نظام‬‫تعليم‬‫و‬‫تربيت‬‫سمي‬‫ر‬،‫به‬‫تنهايي‬
‫نمي‬‫توانند‬‫جامعه‬‫اسالمي‬‫ا‬‫ر‬‫در‬‫شهاي‬‫ر‬‫ابريو‬‫ر‬‫ب‬‫يزم‬‫ر‬‫سكوال‬‫حفظ‬‫كن‬‫ند‬.
‫برنامه‬‫هاي‬‫اديو‬‫ر‬‫و‬‫ن‬‫تلويزيو‬‫كه‬‫از‬‫غرب‬‫نشات‬‫مي‬،‫گيرند‬‫فيلمها‬‫و‬‫ن‬‫مايشها‬‫كه‬
‫از‬‫لحاظ‬‫ي‬‫محتو‬‫و‬‫ش‬‫و‬‫ر‬‫فرهنگ‬‫ز‬‫ا‬‫غير‬‫مذهبي‬‫غرب‬،‫متاثرند‬‫و‬‫نيز‬
‫اتهاي‬‫ر‬‫وك‬‫ر‬‫بو‬‫حاكم‬‫كه‬‫ذهنيتي‬‫يستي‬‫ر‬‫سكوال‬،‫ند‬‫ر‬‫دا‬‫همگي‬‫مند‬‫ز‬‫نيا‬
‫يك‬‫جهت‬‫ي‬‫گير‬‫جديد‬‫هستند‬.
‫حتي‬‫اگر‬‫انديشمندان‬‫مسلمان‬‫تحقيقاتي‬‫ا‬‫ر‬‫هم‬‫انجام‬‫دهند‬‫و‬‫توان‬‫تد‬‫وين‬
‫نظرگاههاي‬‫اسالمي‬‫به‬‫ر‬‫منظو‬‫ه‬‫ز‬‫مبار‬‫با‬‫نظرگاههاي‬‫يستي‬‫ر‬‫سكوال‬
‫داشته‬،‫باشند‬‫باز‬‫ش‬‫ز‬‫آمو‬‫و‬‫ش‬‫ر‬‫و‬‫پر‬‫سمي‬‫ر‬‫به‬‫تنهايي‬‫مي‬‫تواندمشكل‬‫ا‬‫ر‬‫حل‬،‫كند‬
‫مگر‬‫آنكه‬‫گامهاي‬‫ي‬‫ديگر‬‫نيز‬‫در‬‫جهت‬‫مقاومت‬‫با‬‫ايشهاي‬‫ر‬‫گ‬‫علمي‬‫و‬‫تك‬‫ي‬‫ژ‬‫نولو‬
‫برداشته‬‫شود‬.
‫ابعاد‬‫ر‬‫ب‬‫ي‬‫ژ‬‫تكنولو‬‫نفوذ‬‫ندگي‬‫ز‬
‫و‬‫پيشنهاد‬‫ي‬‫ژ‬‫تكنولو‬ ‫مسير‬ ‫تغيير‬
‫تغيير‬‫مسير‬‫ي‬‫ژ‬‫تكنولو‬‫به‬‫معني‬‫كنار‬‫گذاشتن‬‫آن‬‫به‬‫كامل‬‫ر‬‫طو‬‫از‬‫صحنه‬‫ندگي‬‫ز‬‫ن‬‫يست‬.‫ا‬‫ر‬‫ي‬‫ز‬
‫مشكل‬‫در‬‫ي‬‫ژ‬‫خودتكنولو‬‫ننهفته‬،‫است‬
‫بلكه‬‫مشكل‬‫مربوط‬‫به‬‫انسانهايي‬‫است‬‫كه‬‫مام‬‫ز‬‫ي‬‫ژ‬‫تكنولو‬‫ا‬‫ر‬‫در‬‫اختيار‬‫ند‬‫ر‬‫دا‬‫و‬‫يا‬‫ب‬‫ه‬‫ه‬‫ز‬‫خوداجا‬
‫داده‬‫اند‬‫كه‬‫بوسيله‬‫ي‬‫ژ‬‫تكنولو‬‫ه‬‫ر‬‫ادا‬‫شوند‬.
‫ي‬ ‫ايش‬‫ر‬‫گ‬‫كه‬‫يكي‬‫ژ‬‫تكنولو‬‫بودن‬‫تمام‬‫عيار‬‫آدمي‬‫ا‬‫ر‬‫موجه‬‫مي‬،‫داند‬‫بايدجاي‬‫خود‬‫ا‬‫ر‬‫به‬‫گ‬‫ي‬ ‫ايش‬‫ر‬
‫بدهد‬‫كه‬‫علم‬‫و‬‫ي‬‫ژ‬‫تكنولو‬‫ا‬‫ر‬‫مي‬‫ر‬‫مها‬‫د‬‫ز‬‫سا‬‫و‬‫از‬‫آنها‬‫به‬‫عنوان‬‫ي‬‫ار‬‫ز‬‫اب‬‫اي‬‫ر‬‫ب‬‫مصالح‬
‫اخالقي‬‫استفاده‬‫كند‬.
‫انساني‬‫كردن‬‫ي‬‫ژ‬‫تكنولو‬‫تنها‬‫ماني‬‫ز‬‫ميسر‬‫است‬‫كه‬‫آدمي‬‫اين‬‫اصل‬‫ا‬‫ر‬‫بپذيرد‬‫كه‬‫با‬‫يد‬‫خالق‬‫خود‬
‫ا‬‫ر‬‫بپرستد‬‫نه‬‫اينكه‬‫ستايشگر‬‫كاميابيهاي‬‫خويش‬‫باشد‬.
‫اي‬‫ر‬‫ب‬‫آنكه‬‫ي‬‫ژ‬‫تكنولو‬‫در‬‫جهت‬‫منافع‬‫بشر‬‫سير‬‫كند‬‫و‬‫انسان‬‫از‬‫انسانيت‬‫تهي‬‫نشود‬،‫اي‬‫ر‬‫ب‬‫آنكه‬
‫انسان‬‫با‬‫همه‬‫اعتقاد‬‫و‬‫اشتياق‬‫به‬‫ي‬‫سو‬‫خليفة‬‫الهي‬‫پيش‬،‫د‬‫و‬‫بر‬‫بايد‬‫سلسله‬‫ات‬‫ر‬‫م‬‫ب‬‫شها‬‫ز‬‫ار‬
‫نو‬‫ز‬‫ا‬‫تبيين‬‫شود‬;
‫انسانها‬‫بايد‬‫ند‬‫ز‬‫بيامو‬‫كه‬‫هوسهاي‬‫نفساني‬‫خود‬‫ا‬‫ر‬‫مهار‬‫كنند‬‫و‬‫در‬‫ندگي‬‫ز‬‫با‬‫طبيع‬‫ت‬‫هماهنگ‬
‫شوند‬.
‫دوم‬‫فصل‬:
‫اسالم‬ ‫تربيت‬ ‫و‬ ‫تعليم‬ ‫قالب‬‫در‬ ‫اسالمي‬‫ي‬ ‫س‬‫ر‬‫د‬ ‫برنامه‬
‫تعليم‬‫و‬‫تربيت‬‫اسالمي‬‫نظامي‬‫است‬‫كه‬‫شاگردان‬‫ا‬‫ر‬‫به‬‫گونه‬‫اي‬‫تربيت‬‫م‬‫ي‬‫كند‬‫كه‬‫در‬
‫ايشهايشان‬‫ر‬‫گ‬‫نسبت‬‫به‬،‫ندگي‬‫ز‬‫در‬‫اعمال‬‫و‬‫تصميمهايشان‬‫و‬‫در‬‫د‬‫ر‬‫برخو‬‫ب‬‫ا‬
‫تمام‬‫ف‬‫ر‬‫معا‬‫ه‬‫ر‬‫هموا‬‫حاكميت‬‫شهاي‬‫ز‬‫ار‬‫اخالقي‬‫اسالمي‬‫ااحساس‬‫ر‬‫كنند‬.
‫آنها‬‫به‬‫گونه‬‫اي‬‫تربيت‬‫مي‬‫شوند‬‫و‬‫ذهن‬‫آنها‬‫چنان‬‫نظم‬‫پيدا‬‫مي‬‫كند‬‫كه‬‫نم‬‫ي‬‫خواهند‬
‫دانش‬‫ا‬‫ر‬‫صرفا‬‫اي‬‫ر‬‫ب‬‫ضاء‬‫ر‬‫ا‬‫كنجكاويهاي‬‫ي‬‫فكر‬‫يا‬‫منافع‬‫ي‬‫دنيو‬‫كسب‬‫كنن‬‫د‬.
‫بلكه‬‫منطقي‬‫و‬‫متقي‬‫بار‬‫مي‬‫آيند‬‫و‬‫اهم‬‫ر‬‫ف‬‫دن‬‫ر‬‫آو‬‫موجبات‬‫فاه‬‫ر‬،‫مادي‬‫ي‬‫معنو‬‫و‬
‫اخالقي‬،‫خانواده‬‫ملت‬‫خود‬‫و‬‫بني‬‫آدم‬‫ا‬‫ر‬‫وجهه‬‫همت‬‫خويش‬‫ار‬‫ر‬‫ق‬‫مي‬‫دهند‬.
‫دانش‬‫ي‬‫ز‬‫آمو‬‫كه‬‫از‬‫تعليم‬‫و‬‫تربيتي‬‫اسالمي‬‫دار‬‫ر‬‫برخو‬‫مي‬‫شود‬‫فردي‬‫صلح‬‫د‬،‫وست‬
،‫متعادل‬،‫متين‬‫متقي‬‫و‬‫معتمد‬‫به‬‫بخشايش‬‫بي‬‫منتها‬‫و‬‫عدالت‬‫خدشه‬‫ناپذ‬‫ير‬‫خداوند‬
‫بار‬‫مي‬‫آيد‬‫و‬‫ن‬‫و‬‫ز‬‫مو‬‫با‬‫طبيعت‬‫و‬‫نه‬‫ض‬‫ر‬‫معا‬‫با‬‫آن‬‫يست‬‫ز‬‫مي‬‫كند‬.
‫اسالم‬‫تا‬‫آنجا‬‫كه‬‫ر‬‫متصو‬،‫است‬‫هدف‬‫تعليم‬‫و‬‫تربيت‬‫ادر‬‫ر‬‫دنيا‬‫به‬‫غا‬‫يت‬
‫سنجيده‬‫و‬‫جامع‬‫عرضه‬‫كرده‬‫است‬.
‫انسان‬‫بالقوه‬‫خليفه‬‫خداوند‬‫بر‬‫ي‬‫و‬‫ر‬‫مين‬‫ز‬‫تلقي‬‫مي‬‫شود‬‫كه‬‫دگ‬‫ر‬‫و‬‫پر‬‫ار‬‫او‬‫ا‬‫ر‬
‫اشرف‬‫مخلوقات‬‫ار‬‫ر‬‫ق‬‫داده‬‫است‬.
‫اي‬‫ر‬‫ب‬‫آنكه‬‫آدمي‬‫بتواند‬‫در‬‫ندگي‬‫ز‬‫واقعي‬‫اشرف‬‫بودن‬‫خود‬‫امحقق‬‫ر‬‫د‬‫ز‬‫سا‬،‫بايد‬
‫آن‬«‫خردي‬»(5)‫كه‬‫او‬‫ا‬‫ر‬‫به‬‫يك‬‫انسان‬‫نيك‬‫مبدل‬‫مي‬‫د‬‫ز‬‫سا‬‫و‬‫در‬‫عين‬‫حال‬‫او‬
‫ا‬‫ر‬‫تا‬‫سر‬‫حد‬‫يك‬‫ق‬‫مخلو‬‫برتر‬‫ق‬‫سو‬‫مي‬،‫دهد‬‫كسب‬‫كند‬.
‫بر‬‫اين‬،‫اساس‬‫تعليم‬‫و‬‫تربيت‬‫به‬‫عنوان‬‫ايندي‬‫ر‬‫ف‬‫جامع‬‫مي‬‫تواند‬
‫توانمنديهاي‬،‫عقلي‬‫عاطفي‬‫و‬‫ي‬ ‫احساس‬‫آدمي‬‫ا‬‫ر‬‫همزمان‬‫شكوفا‬‫د‬‫ز‬‫سا‬.
‫تقابل‬‫تعليم‬‫تربيت‬ ‫و‬‫اد‬‫ز‬‫آ‬‫اسالمی‬ ‫و‬
‫تعليم‬‫و‬‫تربيت‬‫اد‬‫ز‬‫آ‬‫از‬‫يونان‬‫نشات‬‫گرفت‬.‫ن‬‫افالطو‬‫و‬‫سطو‬‫ر‬‫ا‬‫گترين‬‫ر‬‫بز‬‫مبلغان‬‫و‬‫ان‬‫ر‬‫مبش‬‫آن‬‫به‬‫شمار‬
‫مي‬‫ند‬‫و‬‫ر‬.
‫اگر‬‫چه‬‫آنها‬‫خصوص‬‫ر‬‫د‬‫ي‬‫بسيار‬‫از‬‫مفاهيم‬‫بنيادي‬‫با‬‫هم‬‫اختالف‬،‫نظرداشتند‬‫ليكن‬‫در‬‫د‬‫ر‬‫مو‬‫يك‬
‫مفهوم‬‫ي‬ ‫اساس‬‫با‬‫يكديگر‬‫هم‬‫اي‬‫ر‬‫بودند‬‫و‬‫آن‬‫اين‬‫بود‬‫كه‬
‫حقيقت‬‫يك‬‫شيئي‬‫در‬‫تجلي‬‫جي‬‫ر‬‫خا‬‫آن‬‫ننهفته‬‫است‬.‫بلكه‬‫در‬‫مفهوم‬‫ذاتي‬‫كه‬‫شيئي‬‫خود‬‫ز‬‫ا‬‫ب‬‫ز‬‫و‬‫ر‬‫مي‬،‫دهد‬
‫نهفته‬‫است‬.
‫ن‬‫افالطو‬‫و‬‫سطو‬‫ر‬‫ا‬‫متفقا‬‫بر‬‫اين‬‫ر‬‫باو‬‫بودند‬‫كه‬‫عنصر‬‫عقلي‬‫شمندترين‬‫ز‬‫ار‬‫استعدادآدمي‬‫ب‬‫ه‬‫حساب‬
‫مي‬‫آيد‬.‫هنگامي‬‫كه‬‫آدمي‬‫اين‬‫عنصر‬‫ا‬‫ر‬‫بگونه‬‫اي‬‫ست‬‫ر‬‫د‬‫بكار‬،‫ببرد‬‫به‬‫شناخت‬‫اصلي‬‫اشياء‬‫ن‬‫ائل‬‫مي‬‫گردد‬‫و‬
‫مي‬‫فهمد‬‫چه‬‫چيز‬‫واقعيت‬‫غايي‬‫است‬.
‫از‬‫ديدگاه‬‫اينان‬‫تعليم‬‫و‬‫تربيت‬‫ايندي‬‫ر‬‫ف‬‫است‬‫كه‬‫به‬‫كسب‬‫دانش‬‫د‬‫ر‬‫نظردا‬.‫اگر‬‫ذهن‬‫آدمي‬‫ب‬‫ه‬‫مدد‬‫كسب‬
‫دانش‬‫شد‬‫ر‬،‫كند‬‫به‬‫ك‬‫ر‬‫د‬‫سعادت‬‫بشر‬‫پي‬‫مي‬‫برد‬.
‫لذا‬‫بر‬‫مبناي‬‫چنين‬‫انديشه‬،‫اي‬‫علوم‬‫هفتگانه‬(Seven Liberal Arts)‫توسط‬‫يونانيان‬‫به‬
‫عنوان‬‫ي‬ ‫اساس‬‫ترين‬‫برنامه‬‫ي‬ ‫س‬‫ر‬‫د‬‫پذيرفته‬‫شد‬‫و‬‫مدتها‬‫اساس‬‫برنامه‬‫ي‬ ‫س‬‫ر‬‫د‬‫س‬‫ر‬‫مدا‬‫مغرب‬‫مي‬‫ز‬‫ن‬‫ا‬‫ر‬‫تشكيل‬
‫مي‬‫داد‬.
‫اسالمي‬ ‫وتربيت‬ ‫تعليم‬
‫در‬‫تعليم‬‫وتربيت‬‫اسالمي‬‫هدف‬‫تنها‬‫كسب‬‫معرفت‬،‫نيست‬‫بلك‬‫ه‬‫شدو‬‫ر‬
‫شكوفايي‬‫ن‬‫و‬‫ز‬‫مو‬‫همه‬‫ابعاد‬‫وجودي‬‫انسان‬‫مطيع‬‫نظرمي‬‫باشد‬.
‫اسالمي‬ ‫وتربيت‬ ‫تعليم‬
‫او‬‫به‬‫دنبال‬‫اين‬‫بحث‬‫به‬‫طبقه‬‫بندي‬‫علوم‬‫از‬‫ديدگاه‬‫علماي‬‫مغرب‬‫مين‬‫ز‬‫مي‬‫د‬‫ز‬‫پردا‬.‫آنگاه‬‫ديدگاه‬‫علماي‬‫مسلمان‬
‫مانند‬‫ابي‬‫ر‬‫فا‬‫و‬‫الي‬‫ز‬‫غ‬‫و‬...‫ا‬‫ر‬‫در‬‫خصوص‬‫طبقه‬‫بندي‬‫علوم‬‫متذكر‬‫مي‬‫شود‬.‫سپس‬‫نقش‬‫و‬‫جايگاه‬‫هريك‬‫از‬‫اين‬‫طبقه‬
‫بنديها‬‫ا‬‫ر‬‫در‬‫شكل‬‫دادن‬‫برنامه‬‫ي‬ ‫س‬‫ر‬‫د‬‫س‬‫ر‬‫مدا‬‫در‬‫دو‬‫نظام‬‫تعليم‬‫و‬‫تربيت‬‫ال‬‫ر‬‫ليب‬‫و‬‫تعليم‬‫و‬‫تربيت‬‫اس‬‫المي‬‫ر‬‫يادآو‬
‫مي‬‫شود‬.‫او‬‫همچنين‬‫تعليم‬‫و‬‫تربيت‬‫عمومي‬(7)‫ا‬‫ر‬‫كه‬‫ن‬‫اكنو‬‫در‬‫مغرب‬‫مين‬‫ز‬‫ل‬‫متداو‬‫است‬‫و‬‫باتعليم‬‫و‬‫تربيت‬‫ليب‬‫ال‬‫ر‬
‫همانند‬‫مي‬،‫باشد‬‫به‬‫اختصار‬‫معرفي‬‫مي‬‫كند‬‫و‬‫اظهار‬‫مي‬‫د‬‫ر‬‫دا‬‫كه‬‫در‬‫تعليم‬‫و‬‫تربيت‬،‫عمومي‬‫ف‬‫ر‬‫معا‬‫به‬‫س‬‫ه‬‫دسته‬
‫تقسيم‬‫مي‬،‫شوند‬‫علوم‬،‫طبيعي‬‫علوم‬‫انساني‬‫و‬‫علوم‬‫اجتماعي‬(‫مطالعات‬‫اجتماعي‬)(8).‫در‬‫اين‬‫نوع‬‫تعليم‬‫و‬‫تربيت‬
‫مسائل‬‫مذهبي‬‫و‬‫ديني‬‫در‬‫برنامه‬‫ي‬ ‫س‬‫ر‬‫د‬‫جايگاهي‬‫ند‬‫ر‬‫ندا‬‫و‬‫ناديده‬‫گرفته‬‫مي‬‫شوند‬.‫برنامه‬‫ي‬ ‫س‬‫ر‬‫د‬‫اسال‬‫مي‬(9)
‫نويسنده‬‫در‬‫بخش‬‫پاياني‬،‫فصل‬‫به‬‫ت‬‫ر‬‫و‬‫ضر‬‫گنجاندن‬‫س‬‫و‬‫در‬‫اسالمي‬‫اي‬‫ر‬‫ب‬‫همه‬‫دانش‬‫ان‬‫ز‬‫آمو‬‫و‬‫دانشجوي‬‫ان‬‫ه‬‫ر‬‫اشا‬
‫مي‬‫كند‬‫و‬‫ر‬‫يادآو‬‫مي‬‫شود‬‫كه‬‫در‬‫قالب‬‫تعليم‬‫و‬‫تربيت‬،‫اسالمي‬‫همه‬‫دانش‬‫ان‬‫ز‬‫آمو‬‫و‬‫دانشجويان‬‫بايد‬‫با‬
‫س‬‫و‬‫در‬‫اسالمي‬‫نيز‬‫آشنايي‬‫حاصل‬‫كنند‬.‫حتي‬‫بان‬‫ز‬‫عربي‬‫بايد‬‫به‬‫عنوان‬‫يك‬‫س‬‫ر‬‫د‬‫ي‬‫اجبار‬‫تا‬‫سطح‬‫دانشگاه‬‫در‬
‫برنامه‬‫هاي‬‫ي‬ ‫س‬‫ر‬‫د‬‫گنجانده‬‫شود‬.‫او‬‫نظر‬‫خود‬‫ا‬‫ر‬‫در‬‫اين‬‫خصوص‬‫چنين‬‫بيان‬‫مي‬‫كند‬:‫انديشمندان‬‫اسالمي‬‫در‬
‫اسر‬‫ر‬‫س‬‫دنيا‬‫اجع‬‫ر‬‫به‬‫اين‬‫ل‬‫قو‬‫اتفاق‬‫نظر‬‫ند‬‫ر‬‫دا‬‫كه‬‫هدف‬‫تعليم‬‫و‬‫تربيت‬‫در‬‫اسالم‬‫اين‬‫نيست‬‫كه‬‫هر‬‫ان‬‫ساني‬
‫بگونه‬‫اي‬‫تربيت‬‫بشود‬‫كه‬‫هم‬‫با‬‫فرهنگ‬‫باشد‬‫و‬‫هم‬‫متخصص‬;‫با‬‫فرهنگ‬‫به‬‫اين‬‫معنا‬‫كه‬‫بتواند‬‫د‬‫انش‬‫و‬‫علمش‬‫ا‬‫ر‬
‫اي‬‫ر‬‫ب‬‫شد‬‫ر‬‫ي‬‫معنو‬‫و‬‫ي‬‫فكر‬‫بكار‬،‫گيرد‬‫متخصص‬‫به‬‫اين‬‫معنا‬‫كه‬‫عضو‬‫مفيدي‬‫اي‬‫ر‬‫ب‬‫جامعه‬‫اش‬‫به‬‫شمار‬‫آ‬‫يد‬.‫آنجا‬‫ز‬‫ا‬
‫كه‬‫تعليم‬‫و‬‫تربيت‬‫ن‬‫بدو‬‫س‬‫و‬‫در‬‫اسالمي‬‫ي‬‫جوابگو‬‫ات‬‫ر‬‫انتظا‬‫مسلمانان‬،‫نيست‬‫از‬‫اين‬‫و‬‫ر‬‫بايد‬‫برنامه‬‫اي‬‫تحت‬‫عنوان‬
«‫تعليم‬‫و‬‫تربيت‬‫اسالمي‬‫عمومي‬»(10)‫در‬‫تمام‬‫سطوح‬‫تحصيلي‬‫گنجانده‬‫شود‬.
‫سوم‬‫فصل‬
‫ي‬ ‫س‬‫ر‬‫د‬ ‫كتب‬ ‫تدوين‬:
‫يها‬‫ر‬‫دشوا‬‫و‬‫ه‬‫ر‬‫چا‬‫ي‬ ‫انديش‬‫ها‬‫نويسنده‬‫در‬‫اين‬‫فصل‬‫نخست‬‫به‬‫تبيين‬‫نقش‬‫كتب‬‫ي‬ ‫س‬‫ر‬‫د‬‫در‬‫تحقق‬‫اهداف‬‫تعليم‬‫و‬‫ت‬‫ربيت‬‫مي‬‫د‬‫ز‬‫پردا‬.
‫آنگاه‬‫به‬‫چند‬‫نكته‬‫مهم‬‫كه‬‫در‬‫تدوين‬‫كتب‬‫ي‬ ‫س‬‫ر‬‫د‬‫بايد‬‫عايت‬‫ر‬،‫شود‬‫ه‬‫ر‬‫اشا‬‫مي‬‫كند‬.‫انجام‬‫ر‬‫س‬‫فلسفه‬‫حاكم‬‫بر‬‫ته‬‫يه‬‫كتب‬‫ي‬ ‫س‬‫ر‬‫د‬‫در‬
‫تعليم‬‫و‬‫تربيت‬‫اسالمي‬‫ا‬‫ر‬‫معرفي‬‫مي‬‫كند‬‫و‬‫چنين‬‫مي‬‫گويد‬:‫يك‬‫كتاب‬،‫ي‬ ‫س‬‫ر‬‫د‬‫شامل‬‫مطالبي‬‫است‬‫كه‬‫دانش‬‫آموزان‬‫آ‬‫ن‬‫ا‬‫ر‬‫در‬،‫خانه‬
،‫سه‬‫ر‬‫مد‬‫دانشكده‬‫يا‬‫دانشگاه‬‫مطالعه‬‫مي‬‫كنند‬.‫كتب‬‫ي‬ ‫س‬‫ر‬‫د‬‫معموال‬‫بر‬‫اساس‬‫روشهايي‬‫خاص‬‫و‬‫متناسب‬‫با‬‫شد‬‫ر‬‫روان‬،‫ي‬‫اخالقي‬‫و‬
‫ي‬‫فكر‬‫دانش‬‫آموزان‬‫تهيه‬‫و‬‫تنظيم‬‫مي‬‫گردند‬.‫به‬‫عالوه‬‫اي‬‫ر‬‫ب‬‫هر‬‫كتاب‬،‫ي‬ ‫س‬‫ر‬‫د‬‫يك‬‫اهنماي‬‫ر‬‫معلم‬‫تهيه‬‫مي‬‫شود‬‫تا‬‫مع‬‫لم‬‫ا‬‫ر‬‫در‬‫ك‬‫ر‬‫د‬
‫مطالب‬‫ي‬ ‫س‬‫ر‬‫د‬‫كمك‬‫كند‬‫و‬‫او‬‫بتواند‬‫با‬‫يس‬‫ر‬‫تد‬‫مطالب‬‫به‬‫صورت‬،‫مطلوب‬‫اهداف‬‫كتاب‬‫ا‬‫ر‬‫محقق‬‫د‬‫ز‬‫سا‬.‫اگر‬‫چه‬‫اهداف‬‫كتاب‬
‫توسط‬‫نويسنده‬‫و‬‫مؤلف‬‫آن‬‫تعيين‬‫مي‬‫شود‬.‫اما‬‫اهداف‬‫كلي‬‫هر‬‫كتاب‬‫بر‬‫اساس‬‫اهداف‬‫تعليم‬‫وتربيت‬‫تهيه‬‫و‬‫تدوي‬‫ن‬‫مي‬‫گردد‬.‫بر‬
‫اين‬،‫اساس‬‫اهداف‬
‫كلي‬‫تعليم‬‫و‬‫تربيت‬‫تعيين‬‫شود‬;‫ا‬‫ر‬‫ي‬‫ز‬‫تحقق‬‫اهداف‬‫تعليم‬‫وتربيت‬،‫اسالمي‬‫در‬‫گرو‬‫تنظيم‬‫و‬‫تدوين‬‫برنامه‬‫ر‬‫د‬‫ي‬ ‫س‬‫مناسب‬‫و‬‫توليد‬
‫كتب‬‫ي‬ ‫س‬‫ر‬‫د‬‫مطلوب‬‫مي‬‫باشد‬.،‫مؤلف‬‫همچنين‬‫در‬‫خصوص‬‫ضوابط‬‫تهيه‬‫كتب‬‫وبرنامه‬‫هاي‬‫ي‬ ‫س‬‫ر‬‫د‬‫مي‬‫نويسد‬:‫ن‬‫چو‬‫ش‬‫ر‬‫ته‬‫ها‬‫و‬
‫شاخه‬‫هاي‬‫مختلف‬‫دانش‬(‫معرفت‬)(11)‫اي‬‫ر‬‫دا‬‫جايگاه‬‫و‬‫موقعيت‬‫يكساني‬،‫نيستند‬‫لذا‬‫بايد‬‫سلسله‬‫اتب‬‫ر‬‫م‬‫دانشها‬(‫ر‬‫معا‬‫ف‬)‫ا‬‫ر‬
‫مشخص‬،‫كرد‬‫آنگاه‬‫بايد‬‫با‬‫عايت‬‫ر‬‫اين‬‫سلسله‬،‫اتب‬‫ر‬‫م‬‫به‬‫تهيه‬‫و‬‫تنظيم‬‫برنامه‬‫ها‬‫و‬‫كتب‬‫ي‬ ‫س‬‫ر‬‫د‬‫اقدام‬‫نمود‬.‫در‬‫ا‬‫ين‬،‫ميان‬‫ف‬‫ر‬‫معا‬
،‫ي‬‫معنو‬‫باالترين‬‫اولويت‬‫ا‬‫ر‬‫ند‬‫ر‬‫دا‬.‫اخالقيات‬‫بر‬‫ف‬‫ر‬‫معا‬‫ي‬‫معنو‬‫مبتني‬‫هستند‬‫و‬‫ن‬‫چو‬‫اخالقيات‬‫بر‬‫فردي‬‫ر‬‫فتا‬‫ر‬‫و‬‫جم‬‫عي‬‫انسانها‬
‫حاكميت‬‫ند‬‫ر‬‫دا‬.،‫اين‬‫ر‬‫بناب‬‫علم‬‫شهاي‬‫ز‬‫ار‬‫اخالقي‬‫در‬‫مرتبه‬‫دوم‬‫اهميت‬‫ار‬‫ر‬‫ق‬‫مي‬‫گيرند‬.‫پس‬‫از‬‫اين‬،‫دو‬‫علوم‬‫عقلي‬‫يا‬‫معار‬‫في‬‫كه‬
‫عقل‬‫ا‬‫ر‬‫به‬‫ي‬‫سو‬‫نظم‬‫ق‬‫سو‬‫مي‬،‫دهند‬‫ار‬‫ر‬‫ق‬‫ند‬‫ر‬‫دا‬.‫آنگاه‬‫نوبت‬‫به‬‫معارفي‬‫مي‬‫سد‬‫ر‬‫كه‬‫تخيالت‬‫آدمي‬‫ا‬‫ر‬‫ل‬‫كنتر‬‫مي‬‫كنند‬‫و‬‫به‬‫آنها‬
‫نظم‬‫مي‬‫بخشند‬‫و‬،‫باالخره‬‫علومي‬‫كه‬‫حواس‬‫ا‬‫ر‬‫ل‬‫كنتر‬‫مي‬‫كنند‬‫در‬‫مرتبه‬‫آخر‬‫جاي‬‫ند‬‫ر‬‫دا‬.
‫سوم‬‫فصل‬
‫ي‬ ‫س‬‫ر‬‫د‬ ‫كتب‬ ‫تدوين‬:
‫مؤلف‬‫در‬‫ادامه‬‫اين‬،‫بحث‬‫فلسفه‬‫حاكم‬‫بر‬‫برنامه‬‫هاي‬‫ي‬ ‫س‬‫ر‬‫د‬‫ا‬‫ر‬‫تبيين‬‫مي‬‫كند‬‫و‬‫چنين‬‫مي‬‫نوي‬‫سد‬:‫ايمان‬
‫و‬‫اخالق‬‫بايد‬‫در‬‫ان‬‫ر‬‫دو‬‫اوليه‬‫ندگي‬‫ز‬‫به‬‫كودك‬‫القاء‬‫شود‬.‫تحقق‬‫واقعي‬‫اين‬‫هدف‬‫ماني‬‫ز‬‫ت‬‫ر‬‫صو‬‫م‬‫ي‬‫گيرد‬
‫كه‬‫فكر‬‫كودك‬‫نيز‬‫به‬‫گونه‬‫اي‬‫مناسب‬‫ش‬‫ر‬‫و‬‫پر‬‫يابد‬.‫همچنين‬‫بايد‬‫به‬‫كودك‬‫كمك‬‫كرد‬‫كه‬‫بت‬‫واند‬‫از‬‫همان‬
‫ان‬‫ر‬‫دو‬‫نخستين‬،‫ندگي‬‫ز‬‫برخواهشهاي‬‫جسمي‬‫و‬‫تخيالت‬‫خود‬‫غالب‬‫شود‬.‫موضوع‬‫ي‬‫ديگر‬‫كه‬‫باي‬‫د‬‫د‬‫ر‬‫مو‬
‫توجه‬‫ار‬‫ر‬‫ق‬،‫گيرد‬‫ش‬‫ر‬‫و‬‫پر‬‫ي‬‫فكر‬‫كودك‬‫است‬.‫در‬‫اثر‬‫ش‬‫ر‬‫و‬‫پر‬،‫فكر‬‫كودك‬‫مي‬‫تواند‬‫به‬‫نظم‬‫فكر‬‫ي‬
‫دست‬،‫يابد‬‫از‬‫ر‬‫امو‬‫عيني‬‫به‬‫ر‬‫امو‬،‫اعي‬‫ز‬‫انت‬‫احساس‬‫ز‬‫ا‬‫به‬‫ر‬‫تصو‬(‫ايده‬)‫و‬‫از‬‫ابط‬‫و‬‫ر‬‫بين‬‫ر‬‫امو‬
،‫حقيقي‬‫به‬‫ي‬‫نمادساز‬‫برسد‬.‫هنگامي‬‫كه‬‫اين‬‫توانائيها‬‫در‬‫وجود‬‫كودك‬‫يشه‬‫ر‬،‫دوانيد‬‫آنگاه‬‫ا‬‫و‬‫مي‬‫تواند‬
‫ابط‬‫و‬‫ر‬‫ني‬‫و‬‫در‬‫ميان‬‫شته‬‫ر‬‫هاي‬‫ف‬‫ر‬‫معا‬‫ا‬‫ر‬‫د‬‫ر‬‫مو‬‫يابي‬‫ز‬‫ار‬‫ار‬‫ر‬‫ق‬‫دهد‬‫و‬‫به‬‫اده‬‫ر‬‫ا‬‫ر‬‫حضو‬‫خداوند‬‫در‬‫طبيع‬‫ت‬‫و‬
‫انسان‬‫پي‬‫ببرد‬‫و‬‫متوجه‬‫شود‬‫كه‬‫عالم‬،‫خلقت‬‫آياتي‬‫از‬‫ر‬‫حضو‬‫اده‬‫ر‬‫ا‬‫خداوند‬‫و‬‫تجلي‬‫ت‬‫ر‬‫قد‬‫ي‬‫بار‬‫تعالي‬‫و‬
‫نشانه‬‫هايي‬‫از‬‫واقعيت‬‫هستند‬.‫آنچه‬‫در‬‫باال‬‫ذكر‬‫شد،فلسفه‬‫حاكم‬‫بر‬‫برنامه‬‫ها‬‫و‬‫كتب‬‫س‬‫ر‬‫د‬‫ي‬‫ادر‬‫ر‬‫نظام‬
‫تعليم‬‫و‬‫تربيت‬‫اسالمي‬‫تشكيل‬‫مي‬‫دهد‬.‫مؤلف‬‫در‬‫پايان‬‫اين‬‫فصل‬‫به‬‫مشكالتي‬‫كه‬‫بر‬‫س‬‫ر‬‫اه‬‫ر‬‫تدوين‬
‫كتب‬‫ي‬ ‫س‬‫ر‬‫د‬‫بر‬‫مبناي‬‫تعليم‬‫و‬‫تربيت‬‫اسالمي‬‫هاي‬‫ر‬‫دركشو‬‫مسلمان‬‫وجود‬،‫د‬‫ر‬‫دا‬‫ه‬‫ر‬‫اشا‬‫مي‬‫كند‬‫و‬
‫موانع‬،‫ي‬ ‫سياس‬‫فلسفي‬‫و‬‫مشكل‬‫مفهومي‬‫ا‬‫ر‬‫از‬‫مهمترين‬‫موانع‬‫تاليف‬‫كتب‬‫ي‬ ‫س‬‫ر‬‫د‬‫در‬‫جوامع‬‫اس‬‫المي‬
‫مي‬‫داند‬.
‫فصل‬‫م‬‫ر‬‫چها‬
‫ش‬‫و‬‫ر‬‫يس‬‫ر‬‫تد‬:
‫چشم‬‫انداز‬‫اسالمي‬‫نويسنده‬‫كتاب‬‫اظهار‬‫مي‬‫دارد‬‫كه‬‫در‬‫كشورهاي‬‫اسالمي‬‫دونوع‬‫تعليم‬‫و‬‫تربيت‬‫ل‬‫متداو‬‫است‬‫كه‬‫از‬‫دو‬‫روش‬‫تدريس‬‫متفاوت‬‫استفاده‬‫مي‬‫كنند‬.‫در‬‫وراي‬‫هر‬‫يك‬‫از‬‫اين‬‫دو‬‫روش‬‫تدريس‬،‫فلسفه‬‫اي‬
‫خاص‬‫ار‬‫ر‬‫ق‬‫دارد‬‫كه‬‫به‬‫اين‬‫دوروش‬،‫تدريس‬‫جهت‬‫گيريهاي‬‫خاص‬‫مي‬‫بخشد‬.‫مؤلف‬‫پس‬‫از‬‫معرفي‬‫اين‬‫دو‬‫روش‬،‫تدريس‬‫به‬‫ي‬ ‫بررس‬‫امكان‬‫تلفيق‬‫اين‬‫دو‬‫نظام‬‫تعليم‬‫و‬‫تربيت‬‫متفاوت‬‫مي‬‫پردازد‬‫وضمن‬‫بر‬‫شمردن‬‫مشكل‬
،‫تلفيق‬‫طرحي‬‫جديد‬‫اي‬‫ر‬‫ب‬‫روش‬،‫تدريس‬‫بر‬‫مبناي‬‫تعليم‬‫و‬‫تربيت‬‫اسالمي‬
‫معرفي‬‫مي‬‫كند‬‫ودر‬‫اين‬‫باره‬‫مي‬‫نويسد‬:‫بطور‬‫كلي‬‫دو‬‫نوع‬‫نظام‬‫آموزش‬‫و‬‫پرورش‬‫در‬‫دنياي‬‫اسالم‬‫وجود‬‫دارد‬‫كه‬‫از‬‫دو‬‫روش‬‫تدريس‬‫متفاوت‬‫پيروي‬‫مي‬‫كنند‬:‫سنتي‬‫و‬‫نوين‬.‫طبق‬‫روش‬،‫سنتي‬‫دانش‬‫آمو‬‫زان‬‫مي‬‫بايد‬‫آن‬‫ر‬‫ق‬‫و‬
‫سنت‬‫ا‬‫ر‬‫به‬‫عنوان‬‫حقايقي‬‫ن‬‫بدو‬‫ن‬‫چو‬‫ا‬‫ر‬‫وچ‬‫بپذيرند‬‫و‬‫سپس‬‫ساير‬‫منابع‬‫معرفت‬‫ا‬‫ر‬‫جستجو‬‫كنند‬.‫چهارچوب‬‫متافيزيكي‬‫اي‬‫كه‬‫اسالم‬‫ائه‬‫ر‬‫ا‬‫مي‬،‫دهد‬‫به‬‫دانش‬‫آموزان‬‫كمك‬‫مي‬‫كند‬‫كه‬‫به‬‫مدد‬
،‫منطق‬‫هر‬‫نوع‬‫نظرگاهي‬‫ا‬‫ر‬‫تبيين‬‫و‬‫تفسير‬‫نمايند‬.‫به‬‫عالوه‬‫هيچ‬‫ي‬ ‫كس‬‫چهارچوب‬‫متافيزيكي‬‫مذهبي‬‫ا‬‫ر‬‫مورد‬‫سئوال‬‫ار‬‫ر‬‫ق‬‫نمي‬‫دهد‬.‫اما‬‫درروش‬‫تدريس‬‫نوين‬‫كه‬‫بر‬‫گرفته‬‫از‬‫روش‬‫دانشمندان‬‫و‬‫ي‬‫اروشهاي‬‫جديد‬‫علمي‬
‫تحقيق‬،‫است‬،‫روش‬‫مبتني‬‫بر‬‫ي‬‫پرسشگر‬‫نقادانه‬‫و‬‫اسر‬‫ر‬‫س‬‫شك‬‫آميز‬‫است‬.‫اين‬‫روش‬‫با‬‫عدم‬‫پذيرش‬‫هر‬‫نوع‬‫قضيه‬‫اي‬‫آغاز‬‫مي‬‫شود‬.‫حتي‬‫ل‬‫قبو‬‫آن‬‫ر‬‫ق‬‫و‬‫سنت‬‫به‬‫عنوان‬‫منبع‬‫موثق‬،‫معرفت‬‫نياز‬‫به‬‫ت‬‫وجيه‬‫دارد‬.‫از‬‫ديدگاه‬
‫اين‬‫روش‬‫برخي‬‫از‬‫داستانهاي‬‫مربوطبه‬‫ان‬‫ر‬‫پيامب‬‫از‬‫جمله‬‫كل‬‫داستان‬‫آدم‬‫اوليه‬‫و‬‫يوسف‬‫و‬‫ي‬ ‫موس‬‫صلوات‬‫هللا‬‫عليهم‬‫اجمعين‬‫ا‬‫ر‬‫نمي‬‫توان‬‫حقايقي‬‫تاريخي‬‫تلقي‬‫كرد‬.‫بلكه‬‫با‬‫آنها‬‫به‬
‫صورت‬‫اسطوره‬‫هايي‬‫كه‬‫درسهاي‬‫ارزشمندي‬‫به‬‫ما‬‫مي‬،‫آموزند‬‫برخورد‬‫مي‬‫شود‬.‫فلسفه‬‫هاي‬‫معارض‬‫وراي‬‫دو‬‫روش‬‫تدريس‬‫مؤلف‬‫در‬‫ادامه‬‫بحث‬،‫مذكور‬‫اظهار‬‫مي‬‫دارد‬‫كه‬‫اختالف‬‫بين‬‫اين‬‫دو‬‫شيوه‬‫تدريس‬،‫از‬
‫فلسفه‬‫هايي‬‫كه‬‫در‬‫وراي‬‫اين‬‫دو‬‫روش‬‫تدريس‬‫ار‬‫ر‬‫ق‬،‫دارد‬‫ي‬ ‫ناش‬‫مي‬‫شود‬.‫بر‬‫اساس‬‫فلسفه‬‫اي‬‫كه‬‫در‬‫پشت‬‫روش‬‫تدريس‬‫ل‬‫او‬‫ار‬‫ر‬‫ق‬‫دارد‬;‫تعليم‬‫و‬‫تربيت‬‫عبارتست‬:‫پرورش‬‫شخصيت‬‫انساني‬.‫منظور‬‫اين‬‫است‬‫كه‬‫انسان‬
‫عقيده‬‫به‬‫خداوند‬‫و‬‫وحي‬‫ا‬‫ر‬‫كسب‬‫كند‬‫و‬‫اين‬‫اعتقادات‬‫ا‬‫ر‬‫حفظ‬‫و‬‫تقويت‬‫نمايد‬‫و‬‫بدينوسيله‬‫به‬‫يك‬‫معيار‬‫اخالقي‬‫دست‬‫يابد‬‫و‬‫بر‬‫اساس‬‫اين‬،‫معيار‬‫بازندگي‬‫و‬‫وقايع‬‫و‬،‫حوادث‬‫بر‬‫خورد‬‫نمايد‬.‫خرد‬‫او‬‫توسط‬‫معرفتي‬
‫ي‬‫معنو‬‫كه‬‫كسب‬‫كرده‬،‫است‬‫هدايت‬‫مي‬‫شود‬.‫او‬‫همچنين‬‫اي‬‫ر‬‫دا‬‫يك‬‫معيار‬‫ي‬ ‫ارزش‬‫است‬‫كه‬‫جزئي‬‫ازوجدان‬‫او‬‫محسوب‬‫مي‬‫شود‬.،‫اين‬‫ر‬‫بناب‬‫از‬‫معلمان‬‫انتظارمي‬‫رود‬‫كه‬‫اين‬‫وجدان‬‫و‬‫خودآگاهي‬‫ا‬‫ر‬‫از‬‫طريق‬‫روش‬،‫تدريس‬
‫تقويت‬‫كنند‬.‫روش‬‫بعدي‬‫از‬‫اين‬‫فلسفه‬‫ي‬ ‫ناش‬‫مي‬‫شود‬‫كه‬‫مهمترين‬‫قدرتي‬‫كه‬‫انسان‬‫ا‬‫ر‬‫دا‬‫مي‬،‫باشد‬‫خرد‬‫اوست‬.‫از‬‫طريق‬‫همين‬‫خرد‬‫است‬‫كه‬‫او‬‫به‬‫حقيقت‬‫دست‬‫مي‬‫يابد‬.‫به‬‫همين‬‫دليل،خرد‬‫نيازمن‬‫د‬‫آن‬‫است‬‫كه‬‫بطور‬
‫كامل‬‫از‬‫هر‬‫گونه‬‫پيش‬‫فرضهاي‬‫اوليه‬‫اد‬‫ز‬‫آ‬‫باشد‬.‫اگر‬‫خرد‬‫اد‬‫ز‬‫آ‬،‫باشد‬‫مي‬‫تواند‬‫شك‬،‫كند‬‫داده‬‫ها‬‫ا‬‫ر‬‫جمع‬‫آوري‬،‫نمايد‬‫نتايج‬‫كلي‬‫ا‬‫ر‬‫ازداده‬‫ها‬‫استنباط‬‫كند‬‫و‬‫به‬‫نتايجي‬‫تعميم‬‫پذير‬‫دست‬‫يابد‬.‫وظي‬‫فه‬‫معلم‬‫آن‬‫است‬‫كه‬‫به‬
‫شاگرد‬‫كمك‬‫كند‬‫كه‬‫خردش‬‫ا‬‫ر‬‫موشكافانه‬‫بكار‬‫گيرد‬.‫آيا‬‫مي‬‫توان‬‫شكاف‬‫بين‬‫اين‬‫دو‬‫روش‬‫ا‬‫ر‬‫پر‬‫كرد؟‬‫از‬‫آنجا‬‫كه‬‫دو‬‫روش‬‫و‬‫دو‬‫رويكرد‬‫مذكور‬‫با‬‫هم‬‫متفاوت‬‫وبعضا‬‫معاند‬،‫هستند‬‫ق‬‫فو‬‫العاده‬‫دشوار‬‫ا‬‫ست‬‫كه‬‫بر‬
‫مبناي‬‫تلفيق‬‫اين‬‫دو‬،‫روش‬‫به‬‫رويكرد‬‫مشتركي‬‫دست‬‫يافت‬.‫به‬‫عنوان‬،‫مثال‬‫آيا‬‫در‬‫يك‬‫جامعه‬‫اسالمي‬‫مي‬‫توان‬‫از‬‫تدريس‬‫وقايع‬‫تاريخي‬‫گذشته‬‫كه‬‫آن‬‫ر‬‫ق‬‫و‬‫حديث‬‫آنها‬‫ا‬‫ر‬‫حقايقي‬‫مسلم‬‫مي‬،‫پندارد‬‫ب‬‫ه‬‫اين‬‫دليل‬‫كه‬‫شواهدي‬
‫واقعي‬‫اي‬‫ر‬‫ب‬‫اثبات‬‫آنها‬‫وجود‬،‫ندارد‬‫چشم‬
‫پوشيد؟‬‫آيا‬‫مي‬‫توانيم‬‫زندگي‬‫پيامبر‬‫اكرم‬(‫ص‬)‫ا‬‫ر‬‫در‬‫برنامه‬‫تاريخ‬‫دبيرستان‬‫بگنجانيم‬‫و‬‫از‬‫معلم‬‫بخواهيم‬‫كه‬‫آنها‬‫ا‬‫ر‬‫همانند‬‫واقعيتهاي‬‫تحقيق‬،‫پذير‬‫آموزش‬‫بدهد؟‬‫يك‬‫معلم‬‫مسلمان‬‫مي‬‫توان‬‫داين‬‫كار‬‫ا‬‫ر‬،‫بكند‬‫اما‬‫در‬
‫صورتي‬‫كه‬‫از‬‫پيش‬‫بگويد‬‫من‬‫آن‬‫ر‬‫ق‬‫و‬‫حديث‬‫ا‬‫ر‬‫دو‬‫منبع‬‫موثق‬‫مي‬‫دانم‬‫و‬‫وقايعي‬‫كه‬‫اساس‬‫ر‬‫ب‬‫آنها‬‫نقل‬‫شده‬،‫است‬‫حقيقي‬‫مي‬‫پندارم‬.‫اين‬‫روش‬‫در‬‫ذهن‬‫كودكان‬‫مسلمان‬‫تشويش‬‫ايجاد‬‫نمي‬‫كند‬‫اما‬‫ا‬‫ر‬‫ب‬‫ي‬‫يك‬‫كودك‬،‫هندو‬
‫مسيحي‬‫يا‬‫غير‬‫مذهبي‬‫چنين‬‫نيست‬.‫ا‬‫ر‬‫زي‬‫اگر‬‫آنها‬‫چنين‬‫پيش‬‫فرضهايي‬‫ا‬‫ر‬‫ل‬‫قبو‬‫نداشته‬‫باشند،در‬‫ذهن‬‫آنها‬‫تعارض‬‫ايجاد‬‫مي‬‫شود‬.‫به‬‫همين‬،‫قياس‬‫اگر‬‫معلم‬‫اي‬‫ر‬‫ب‬‫تدريس‬‫حقايقي‬‫درباره‬‫حيات‬،‫قدم‬‫به‬‫قدم‬‫از‬‫روش‬
‫تحقيق‬‫علمي‬‫استفاده‬‫نمايد‬‫ودر‬‫پايان‬‫نتيجه‬‫ي‬‫گير‬‫كند‬‫كه‬‫روش‬‫تحقيق‬‫علمي‬‫تنها‬‫روش‬‫معتبر‬‫و‬‫ل‬‫معقو‬،‫است‬‫ممكن‬‫است‬‫ذهن‬‫دانش‬‫آموزان‬‫مسلمان‬‫ا‬‫ر‬‫دچار‬‫تشويش‬‫كند‬.،‫اين‬‫ر‬‫بناب‬‫مي‬‫توان‬‫ا‬‫ينگونه‬‫عمل‬‫كرد‬‫كه‬
‫هنگام‬‫تدريس‬‫حقايقي‬‫باره‬‫ر‬‫د‬‫حيات‬‫ازروش‬‫علمي‬‫استفاده‬‫نمود‬‫اما‬
‫هنگام‬‫نتيجه‬،‫ي‬‫گير‬‫در‬‫ذهن‬‫شاگردان‬‫احساس‬‫شگفتي‬‫و‬‫خشوع‬‫در‬‫ابر‬‫ر‬‫ب‬‫قدرت‬‫پروردگار‬‫ايجاد‬‫كرد‬.‫يا‬‫هنگامي‬‫كه‬‫درباره‬‫خلقت‬‫آدم‬‫اوليه‬‫بحث‬‫مي‬‫شود‬‫ن‬‫چو‬‫داده‬‫هاي‬‫عيني‬‫كه‬‫بتوان‬‫آنها‬‫ا‬‫ر‬‫باروش‬‫تحقيق‬‫علمي‬‫مورد‬
‫ي‬ ‫بررس‬‫ار‬‫ر‬‫ق‬،‫داد‬‫در‬،‫اختيارنيست‬‫ملعم‬‫بايد‬‫از‬‫پيچيدگي‬‫وجود‬‫انسان‬‫صحبت‬‫به‬‫ميان‬‫آورد‬‫و‬‫نتيجه‬‫ي‬‫گير‬‫كند‬‫كه‬‫در‬‫وراي‬‫خلقت‬‫انسان‬‫نيرو‬‫وعقلي‬‫نهفته‬‫است‬‫كه‬‫نشان‬‫مي‬‫دهد‬‫حيات‬‫انسان‬‫ن‬‫مي‬‫ن‬‫تواندبدو‬‫هدف‬
‫باشد‬.
‫پنجم‬ ‫فصل‬
‫ي‬‫گير‬ ‫نتيجه‬:
‫افقهاي‬‫جديد‬‫در‬‫اين‬‫فصل‬‫كه‬‫قسمت‬‫پاياني‬‫كتاب‬‫ا‬‫ر‬‫تشكيل‬‫مي‬‫دهد،مؤلف‬‫مي‬‫كوشد‬‫تا‬‫به‬‫يك‬‫جمع‬‫بندي‬‫برسد‬‫و‬‫از‬‫آنچه‬‫كه‬‫در‬‫ل‬‫فصو‬‫پيشين‬‫گفته‬،‫است‬‫نت‬‫يجه‬‫ي‬‫گير‬‫كند‬.‫در‬
‫اين‬‫فصل‬‫مجددا‬‫به‬‫دو‬‫نوع‬‫نظام‬‫تعليم‬‫و‬‫تربيت‬‫سنتي‬‫و‬‫ل‬‫نوين،متداو‬‫در‬‫كشورهاي‬‫اسالمي‬‫اشاره‬‫مي‬‫كند‬‫و‬‫اظهارمي‬‫دارد‬‫كه‬‫مي‬‫توان‬‫نظام‬‫تعليم‬‫و‬‫تربيت‬‫سنت‬‫ي‬‫ا‬‫ر‬‫با‬‫يك‬‫نظام‬‫تعليم‬‫و‬
‫تربيت‬‫اسالمي‬‫به‬‫مفهوم‬‫جديد‬‫كه‬‫چهارچوب‬‫آن‬‫در‬‫اين‬‫كتاب‬‫ترسيم‬،‫گرديد‬‫ادغام‬‫كرد‬‫و‬‫با‬‫تجديد‬‫نظردر‬‫ساختار‬‫تربيت‬‫معلم‬‫و‬‫تاليف‬‫كتب‬‫ي‬ ‫درس‬‫مناسب‬‫و‬‫ب‬‫رمبناي‬‫ديدگاه‬
،‫اسالمي‬‫تعليم‬‫و‬‫تربيت‬‫ا‬‫ر‬‫در‬‫كشورهاي‬،‫مسلمان‬‫اسالمي‬‫نمود‬.‫چكيده‬‫بحثهاي‬‫اين‬‫فصل‬‫چنين‬‫است‬:‫تا‬‫پيش‬‫از‬‫اولين‬‫انس‬‫ر‬‫كنف‬‫جهاني‬‫تعليم‬‫و‬‫تربيت‬‫كه‬‫ب‬‫ه‬‫سال‬1977‫در‬
‫مكه‬‫ار‬‫ز‬‫برگ‬
،‫شد‬‫تعليم‬‫و‬‫تربيت‬‫اسالمي‬‫عبارت‬‫بود‬‫از‬:‫تعليم‬،‫الهيات‬‫آموزش‬،‫آن‬‫ر‬‫ق‬‫حديث‬‫و‬‫فقه‬.‫هرچند‬‫كه‬‫هنوزبرخي‬‫از‬‫ان‬‫ر‬‫متفك‬‫مسلمان‬‫و‬‫دولتهاي‬‫اسالمي‬‫اصطالح‬‫تعل‬‫يم‬‫و‬‫تربيت‬‫اسالمي‬
‫ا‬‫ر‬‫در‬‫همان‬‫مفهوم‬‫قديمي‬‫آن‬‫بكارمي‬،‫برند‬‫اما‬‫امروزه‬‫مردم‬‫نسبت‬‫به‬‫مفهوم‬‫جديد‬‫تعليم‬‫وتربيت‬‫اسالمي‬‫آگاهي‬‫ي‬‫بيشتر‬‫پيدا‬‫كرده‬‫اند‬.‫تعليم‬‫و‬‫تربيت‬‫اسالم‬‫ي‬‫در‬‫مفهوم‬‫جديد‬‫آن‬
‫عبارت‬‫است‬‫از‬:‫تعليم‬‫تمام‬‫رشته‬‫هاي‬‫علمي‬‫و‬‫معارف‬‫بر‬‫اساس‬‫ديدگاه‬‫اسالم‬;‫يعني‬:‫تعليم‬‫مفهوم‬‫طبيعت‬‫انسان‬(12)،‫ابطه‬‫ر‬‫اش‬‫با‬،‫خدا‬‫با‬‫انسانهاي‬،‫ديگر‬‫و‬‫با‬‫طبيعت‬‫آنطور‬‫كه‬
‫اسالم‬‫آنها‬‫ا‬‫ر‬‫به‬‫ما‬‫آموخته‬‫است‬.‫مؤلف‬‫پس‬‫از‬‫معرفي‬‫تعليم‬‫و‬‫تربيت‬،‫اسالمي‬‫به‬‫تعليم‬‫و‬‫تربيت‬‫نوين‬‫و‬‫ل‬‫متداو‬‫در‬‫كشورهاي‬‫اسالمي‬‫اشاره‬‫مي‬‫كند‬‫و‬‫حضور‬‫و‬
‫تاثير‬‫سكوالريزم‬‫ا‬‫ر‬‫بر‬‫اين‬‫نظام‬‫تعليم‬‫وتربيت‬‫نوين‬‫متذكر‬‫و‬‫يادآور‬‫مي‬‫شود‬‫كه‬‫سكوالريزم‬‫اي‬‫ر‬‫ب‬‫جوامع‬‫اسالمي‬‫تهديدي‬‫به‬‫شمار‬‫مي‬‫رود‬‫و‬‫اظهار‬‫مي‬‫دارد‬:‫نخس‬‫تين‬‫انس‬‫ر‬‫كنف‬‫جهاني‬
‫تعليم‬‫و‬‫تربيت‬(1977)‫وجود‬‫دو‬‫نوع‬‫نظام‬‫تعليم‬‫و‬‫تربيت‬‫ايج‬‫ر‬‫در‬‫كشورهاي‬‫اسالمي‬‫ا‬‫ر‬‫مورد‬‫بحث‬‫ار‬‫ر‬‫ق‬‫داد‬‫و‬‫به‬‫اين‬‫نتيجه‬‫رسيد‬‫كه‬‫اين‬‫دوگانگي‬‫نظام‬‫تعليم‬‫و‬‫تربي‬،‫ت‬‫موجب‬
‫مي‬‫شود‬‫كه‬‫دو‬‫گروه‬‫اد‬‫ر‬‫اف‬‫با‬‫دو‬‫ذهنيت‬
،‫متفاوت‬‫مذهبي‬‫و‬،‫سكوالر‬‫در‬‫ابرهم‬‫ر‬‫ب‬‫ار‬‫ر‬‫ق‬‫گيرند‬‫و‬‫در‬‫تعارض‬‫و‬‫تقابل‬‫با‬‫يكديگر‬‫باشند‬.‫اي‬‫ر‬‫لذا،ب‬‫پرهيز‬‫از‬‫اين‬،‫خطر‬‫بايد‬‫مفهوم‬‫مذهبي‬،‫طبيعت‬‫جامعه‬‫و‬‫ان‬‫سان‬‫ا‬‫ر‬‫از‬‫آن‬‫ر‬‫ق‬‫و‬
‫سنت‬‫اخذ‬‫و‬‫آنها‬‫ا‬‫ر‬‫جاي‬‫گزين‬‫مفاهيم‬‫و‬‫برداشتهاي‬‫غير‬‫مذهبي‬‫نمود‬‫و‬‫همه‬‫رشته‬‫ها‬‫ا‬‫ر‬‫اساس‬‫ر‬‫ب‬‫رويكرد‬‫اسالمي‬‫آموزش‬‫داد‬.‫تلفيق‬‫نظامهاي‬‫دوگانه‬‫تعليم‬‫و‬‫تربي‬‫ت‬‫نويسنده‬‫كتاب‬‫در‬
‫دنباله‬‫بحثهاي‬،‫مذكور‬‫مي‬‫نويسد‬:‫بايدنظام‬‫تعليم‬‫و‬‫تربيت‬‫اسالمي‬‫در‬‫مفهوم‬‫سنتي‬‫و‬‫قديمي‬‫آن‬‫با‬‫نظام‬‫تعليم‬‫و‬‫تربيت‬‫اسالمي‬‫در‬‫مفهوم‬‫نوين‬‫آن‬‫ادغام‬‫ش‬‫وند‬‫و‬‫تمام‬‫موضوعات‬
‫ي‬ ‫درس‬‫بايد‬‫بر‬‫اساس‬‫مفاهيم‬‫وبرداشتهاي‬‫اسالمي‬‫تنظيم‬‫و‬‫آموزش‬‫داده‬‫شوند‬.‫بايد‬‫يادآور‬‫شد‬‫كه‬‫تلفيق‬‫اين‬‫دو‬،‫نظام‬‫نبايد‬‫به‬‫اضمحالل‬‫مدارس‬‫ديني‬‫سنتي‬‫بيانجامد‬.‫مدارس‬‫ديني‬
‫سنتي‬‫بايد‬‫هويت‬‫خود‬‫ا‬‫ر‬‫حفظ‬‫كنند‬.‫يعني‬‫ضمن‬‫داشتن‬‫برنامه‬‫ي‬ ‫درس‬‫مشترك‬‫با‬‫نظام‬،‫جديد‬‫ي‬ ‫تخصص‬‫بودن‬‫خود‬‫ا‬‫ر‬‫از‬‫دست‬‫ندهند‬.‫تجديد‬‫ساختار‬‫تربيت‬‫معل‬‫م‬‫مؤلف‬‫در‬‫آخرين‬
‫قسمت‬‫اين‬،‫فصل‬‫نقش‬‫و‬‫اهميت‬‫تربيت‬‫معلم‬‫ا‬‫ر‬‫متذكر‬‫مي‬‫شود‬‫و‬‫اظهار‬‫مي‬‫دارد‬:‫از‬‫آنجا‬‫كه‬‫معلمان‬‫در‬‫سطح‬‫ابتدايي‬‫و‬‫متوسطه‬‫ي‬‫الگو‬‫ي‬‫مؤثر‬‫به‬‫شمار‬‫مي‬‫روند‬‫كه‬‫م‬‫ورد‬‫تقليد‬
‫ار‬‫ر‬‫ق‬‫مي‬،‫گيرند‬‫لذا‬‫بايد‬‫از‬‫لحاظ‬‫اخالقي‬‫و‬‫ي‬‫معنو‬‫اهنماي‬‫ر‬‫شايسته‬‫اي‬‫اي‬‫ر‬‫ب‬‫كودكان‬‫باشند‬.‫آنها‬‫بايد‬‫با‬‫تئوري‬‫تعليم‬‫و‬‫تربيت‬‫اسالمي‬‫آشنايي‬‫پيدا‬‫كنند‬‫و‬‫ب‬‫ه‬‫ي‬‫برتر‬‫تئوري‬‫تعليم‬‫و‬
‫تربيت‬‫اسالمي‬‫بر‬‫تئوري‬‫غربي‬‫پي‬‫ببرند‬.‫آنها‬‫همچنين‬‫بايد‬‫نسبت‬‫به‬‫نفوذو‬‫سلطه‬
‫سكوالريسم‬‫بر‬‫موضوعات‬‫ي‬ ‫درس‬‫و‬‫اينكه‬‫چگونه‬‫ممكن‬‫است‬‫ناآگاهانه‬‫موضوعات‬‫ي‬ ‫درس‬‫با‬‫ي‬ ‫نگرش‬‫سكوالريستي‬‫به‬‫شاگردان‬‫آموزش‬‫داده‬،‫شود‬‫آگاهي‬‫پيداكنن‬‫د‬.‫لذا‬‫بايد‬‫به‬‫آنها‬
‫آموخت‬‫كه‬‫چگونه‬‫بر‬‫اساس‬‫يك‬‫رويكرد‬‫اسالمي‬‫موضوعات‬‫ي‬ ‫درس‬‫مختلف‬‫ا‬‫ر‬‫به‬‫شاگردان‬‫آموزش‬‫داد‬.‫اي‬‫ر‬‫ب‬‫تحقق‬‫چنين‬‫هدفي‬‫بايد‬‫اي‬‫ر‬‫ب‬‫هرموضوع‬،‫ي‬ ‫درس‬‫كتاب‬‫اهن‬‫ر‬‫ما‬‫تهيه‬‫كرد‬.
‫پنجم‬ ‫فصل‬
‫ي‬‫گير‬ ‫نتيجه‬:
‫ضمنا‬‫بايد‬‫برنامه‬‫ي‬ ‫ش‬‫ز‬‫آمو‬‫اكز‬‫ر‬‫م‬‫تربيت‬‫معلم‬‫د‬‫ر‬‫مو‬‫تجديد‬‫نظر‬‫ق‬‫ار‬‫ر‬
‫گيرد‬‫ي‬ ‫س‬‫و‬‫ودر‬‫در‬‫خصوص‬‫فلسفه‬‫تعليم‬‫و‬،‫تربيت‬‫يخ‬‫ر‬‫تا‬‫تعل‬‫يم‬،‫وتربيت‬
‫ش‬‫ز‬‫آمو‬‫و‬‫ش‬‫ر‬‫و‬‫پر‬‫تطبيقي‬‫و‬‫ساير‬‫س‬‫و‬‫در‬‫مرتبط،آنگونه‬‫كه‬‫در‬‫س‬‫ومين‬
‫انس‬‫ر‬‫كنف‬‫جهاني‬‫تعليم‬‫و‬‫تربيت‬(1981)‫توصيه‬‫شده‬،‫است‬‫در‬‫برنامه‬
‫ش‬‫ز‬‫آمو‬‫اكز‬‫ر‬‫م‬‫تربيت‬‫معلم‬‫گنجانده‬‫شود‬.

افقهاي جديد در تعليم و تربيت اسلامي