Конденсатор. Есімше

1. Дайындаған: қазақ тілі пәнінің
оқытуышысы Б. Кобдабаева

2. Конденсатордың түрлері: Өткізгіштің электрсыйымдылығы түрліше
физикалық факторлардың әрекетінен өзгеруінің қасиеттері:
1)Өткізгіштің электрсыйымдылығы оған екінші зарядталмаған өткізгішті
жақындатқанда артады;
2)Екінші өткізгішті жерге жалғау бірінші өткізгіштің электрсыйымдылығын
арттырады;
3)Қатты диэлектриктің болуы жүйенің электрсыйымдылығын
арттырады;
4)Диэлектриктің қалыңдығын азайтса, өткізгіштер жүйесінің сыйымдылығы
артады;
5)Диэлектриктің диэлектрлік өтімділігі артқанда, жүйенің
электрсыйымдылығы артады
6)Өткізгіштердің бір-бірімен айқасу ауданын арттырғанда жүйенің
электрсыйымдылығы артады.
Конденсатор — диэлектриктердiң жұқа қабатымен
бөлiнген модульдары бойынша тең әр аттас зарядталған
екi өткiзгiштен тұратын жүйе.

3. Есімше — етістіктің есім сөздерге ұқсас
белгілері бар түрі. Ол түбір етістіктен
арнайы жұрнақтар арқылы жасалады
Мысалы, “-ған, -ген”, “-қан, -кен” жұрнағы етістікке
жалғанып, оған өткен шақ мәнін қосады: “жазылған хат”,
“келген адам”, “ол кеткен”, “сен бергенсің”, “мен
барғанмын”. Сондықтан ол бұрынғы өткен
шақтың көрсеткіші қызметін атқарады. Ал “-атын, -етін”,
“йтын, йтін” жұрнағы қимылдың келешекте жасалу мәнін
білдіреді: “істелетін жұмыс”, “ол ертең келетін сияқты”.
Мысалы, “-ған, -ген”, “-қан, -кен” жұрнағы
етістікке жалғанып, оған өткен шақ мәнін
қосады: “жазылған хат”, “келген адам”, “ол
кеткен”, “сен бергенсің”, “мен барғанмын”.
Сондықтан ол бұрынғы өткен
шақтың көрсеткіші қызметін атқарады. Ал “-
атын, -етін”, “йтын, йтін” жұрнағы қимылдың
келешекте жасалу мәнін білдіреді: “істелетін
жұмыс”, “ол ертең келетін сияқты”.

4. Сөйлемдегі мағынасына қарай өткен шақ
мәнінде де қолданылады: “ол бұрын бізге жиі келетін”.
Келесі “-ар, -ер”, “-р”, “-с” жұрнағы қимылдың
келешекте жасалуы да, жасалмауы да мүмкін екенін
білдіреді: “айтылар сөз”, “бермес ас”, “келер күн”, т.б.
Осымен байланысты бұл жұрнақ тілде болжамды
келер шақ қызметінде қалыптасқан: “ол бүгін-ертең
келер”. Сондай-ақ, “-мақ, -мек”, “-пақ”, “-пек”
жұрнағы алда жасалатын істі мақсат етуді білдіреді.
Мыс: “кездеспек күн”, “орындалмақ жұмыс”,
“айтылмақ сөз”. Есімшенің осы мағынасына
байланысты ол тілде мақсатты келер шақ көрсеткіші
болып қалыптасқан: “Ол ел сенімін ақтамақ”.

5. ” Есімшенің басқа етістіктерден өзіндік
ерекшелігі бар. Ол заттық белгі білдіріп,
сөйлемнің анықтауыш мүшесі қызметінде
қолданылады. Мысалы: “Айтылған сөз —
атылған оқ”. Осындағы “айтылған” — сөздің
анықтауышы, “атылған” — оқтың
анықтауышы. Есімше анықтауышқызметінде
заттың қимылын оның бір белгісі ретінде
көрсетеді. Есімшеден болған анықтауыш заттың
тұрақты белгісін емес, тұрақсыз белгісін
білдіреді. Есімше өте жиі заттық мәнде
қолданылатын сөздерге жатады. Есімше
заттанғанда, ол зат есімнің жалғауларын
қабылдайды: “көргеніңді айт, келгендерді қарсы
ал”.

6. Жұрнақтар Мысалдар Сөйлемдер
-ған,-ген
-қан,-кен
барған, келген
айтқан,
-ар,-ер,-р
-с
-атын,-етін
-йтын,-йтін
-ушы,-уші
-мақ,-мек
-бақ,-бек
-пақ,-пек
•Кестені толтырыңыз.

7. -Сүйінші беріңіз, патша сайламаққа келдік! Көп аңдар, көп
жандар кеңес қылып еді. «Арамыздан патша сайлаймыз»,-
деп, маған ақыл салды. Мен: «Менен маймылдың білімі көп,
адамзатқа ұқсайды. Менің тілімді алсаңыздар, маймылды
патша сайлаңыздар, үлкен-кішіміздің жайымызды білер,
әділетсіз іс қылмас»,-дедім. «Егер арыстан патша болса, оның
күші көп, өзіне ықтияр тиген соң, ойына келгенін қылар;
жазықты, жазықсызға қарамай, әлсіздердің барлығын қырып
тастар; алдына ешкім арыз айтып келе алмас, әулетімен
құртып жіберер!»-дедім. Жиылған көп жандар менің
ақылымды құптады. «Түлкі бидің ақылы- табылған ақыл»,-
деді. «Патша сайламаққа арыстан жарамайды екен;
маймылды патша сайлайық; нашардың сөзін айтар; адамзатқа
ұқсаған әділетті, ақылы көп шығар, тез тауып әкеліңіз»,-деді.
Сіздің қайда екеніңізді білмей, жан-жануар тұс-тұсқа тарап,
іздеп кетті. Бәрінен бұрын сізге келіп мен жолықтым. Құрмет
қылып тұрғанымның мәнісі осы еді,-дейді. («Түлкі мен
маймыл»)
•Мәтінді оқыңыз, есімшені тауып, астын сызыңыз.

8. •Аққу махаббаттың
символы бол... .
•Шындықты айтса,
халқы тыңды... .
•Оның айтқаны болма... .
•Олар дүйсенбі күні кел...
Қарамен жазылған
сөздердің жұрнақтарын
анықтаңыз.
1. Болат біз қап түбінде
жатпас.
2. Үлкен бастар, Кіші
қостар.
•Атаңнан мал қалғанша,
Тал қалсын.
•Қызыңды құтты
орынға қондырғанша
күт, Ұлыңды отау иесі
болғанша күт.
5. Ауызымен астау
шапқан,
Қолымен жаңқа жара
алмас.
Көп нүктенің орнына
тиісті қосымшаларды
қойыңыз.

9. барған
жазбайтын
келер
айтушы
болмас
Берілген сөздермен сөйлемдер құраңыз:
алмақ