д

1. Улаанбаатар хот
2014 он
Х.Бадамхатан, Т.Уламбаяр, А.Золжаргал, Г.Баясгалан
н.Түмэн-Эрдэнэ

2. Амьд бие махбодын үржил
2
Улаанбаатар хот
2014 он

3. Амьд бие махбодын үржил
3
Гарчиг
Оршил .................................................................................3
Эсийн хуваагдал.................................................................4
Амьд биеийн үржлийн хэлбэр.........................................6
Амьтны үр хөврөлийн хөгжил........................................10
Хариу ..................................................................................14
Ном зүй................................................................................17

4. Амьд бие махбодын үржил
4
Оршил
Биологи буюу Амин судлал нь амин судлалын шинжлэх
ухаан юм. Грек хэлний биос (βιος) (амьд) ба логос (λογος) (судлах), хэсэн
үгнээс гаралтай. Судлах зүйл, амьд амьдралыг танин мэдэхийн тулд
судалдаг боловч зарим амьгүй (амьтай ба амьгүй зvйлийн хоорондох)
зүйлийг ч бас судалдаг (вирус, вироид, прион), ба ер нь биологийн судлах
судлагдахууныг яг тухайлан тодорхойлон зааглах боломжгүй юм.
Харин 10 дугаар ангидаа бид эс, эрхтэн тогтолцоо, удамшил хувьслаа
улам гүнзгийрүүлэн судалж байгаа билээ. Энэ удаа сурагчид бид амьд бие
махбодын үржлийг судлан түүнээс улбаалж дасгал ажил, тест
боловсруулсан юм. Уг дасгал ажил нь ерөнхийдөө:
- Эсийн хуваагдал
- Амьд биеий нүржлийн хэлбэрүүд, ургамлын бэлгийн үржил
- Амьтны үр хөврөлийн хөгжил гэсэн 3 үндсэн хэсэгт хувааж
задалсан.
Биологийн хичээлээр бид эх дэлхий, ургамал амьтан, хүн төрөлхтний
бүтэц үйл ажиллагаа, үржил, төл зулзгуудыг судлан мэдэж авдаг.
Сурагчиддаа хичээл сурлагын их амжилт хүсч, биологийн хичээлд
сонирхолтой байхыг хүсье!

5. Амьд бие махбодын үржил
5
Эсийн хуваагдал
1. Биеийн эсүүд ямар хуваагдлаар хуваагддаг вэ?
А. Мейоз В. Амитоз С. Митоз D. митоз-мейоз Е. Амейоз
2. Бэлгийн эсүүд ямар хуваагдлаар хуваагддаг вэ?
А. Мейоз В. Амитоз С. Митоз D. митоз-мейоз Е. Амейоз
3. Митоз хуваагдлын үр дүнд 1 эс хуваагдаж хэдэн эс үүсэх вэ?
А. 4 В.3 С.2 D.5 Е.6
4. Центроиль эсийн 2 туйлруу очиж хоорондоо ээрүүлэн утаслагаар холбогддог эсийн
хуваагдлын шатыг нэрлэнэ үү?
А. Метафаз В. Анафаз С. профаз D. телофаз Е. Интерфаз
5. Бөөмийн бүрхүүлээс ээрүүлийн утаслагууд үүсэх ба хос хроматид эсийн төвд
жагсаж ирэх эсийн хуваагдлын үе шатыг нэрлэнэ үү?
А. Профаз В. Метафаз С. Анафаз D. телофаз Е. Интерфаз
6. Эсийн хуваагдлыг хэд ангилдаг вэ?
А. 1 В. 2 С. 3 D. 4
7. Эсийн цикль нь
А. G1-S-G2 B. S-G1-G2 C. G2-S-G1 D. S-G2-G1
8. Мейоз хуваагдлын үр дүнд 1 эс хуваагдаж хэдэн эс үүсэх вэ?
А. 4 В.3 С.2 D.5 Е.6
9. Эсийн хоёр хуваагдлын хоорондох үеийг юу гэдэг вэ?
А. Метафаз В. Анафаз С. профаз D. телофаз Е. Интерфаз
10. Митоз хуваагдал хэр хугацаанд үргэлжилдэг вэ?
А. 0,5-3 цаг В. 1-3 цаг С. 0,5-4 цаг D. 1-4 цаг
11. Эс хуваагдлаар үүсэхээс мөхөх хүртэлх хугацааг ...................................... гэнэ.
12. Митоз хуваагдал нь .............., ..............., .............., ............... гэсэн 4 үе шаттай.
13. Доорх митозын 2 шатыг нэрлэн, хооронд нь харьцуулан тайлбарла.
1. _________________ 2.____________________
_______________________ ______________________
_______________________ ______________________
______________________ ______________________
14. Зөв харгалзуул.
1. Хроматидууд цитоплазмын дотор эмх замбараагүй байрлана
2. Хроматидууд ын эрчлээс дээд цэгт хүрэх ба эсийн төв хэсэгт эмх цэгцтэй жагсана.
3. Хроматидууд эсийн 2 туйлруу татагдана
4. 2 эс үүснэ
А. Телофаз Б. Анафаз В. Метафаз Г. Пропаз
А. 1А 2Б 3В 4Г Б. 1Г 2В 3Б 4А В. 1Б 2А 3Г 4В
15. Амитоз нь шууд хуваагдал бөгөөд энэ үед бөөм болон бөөмийн ________ уусахгүй,
хуваагдлын ээрүүл хэлбэрт _________.

6. Амьд бие махбодын үржил
6
16. Илжигний биеийн эс 62 хромосомтой бол бэлгийн эс нь ____ хромосомтой.
А. 31 Б. 62 В. 124 Г. 23
17. Чийгийн улаан хорхойн бэлгийн эс нь 18 хромосомтой бол биеийн эс нь хэдэн
хромосомтой вэ?
А. 18 Б. 23 В. 9 Г. 36
18. Хүний биеийн эс хэдэн хромосомтой вэ?
А. 43 Б. 86 В. 46 Г. 23
19. Хүний бэлгийн эс хэдэн хромосомтой вэ?
А. 43 Б. 86 В. 46 Г. 23
20. Молтогчин туулайн бэлгийн эс 22 хромосомтой бол бусад туулайн биеийн эс нь уг
туулайнхаас 2-оор их бол бусад туулайн бэлгийн эсийн хромосом нь:
А. 23 Б. 46 В. 22 Г. 44

7. Амьд бие махбодын үржил
7
Амьд биеийн үржлийн хэлбэрүүд
1. Амьд биеийн үржлийг _______, ________ гэсэн үндсэн 2 хэсэгт хуваана.
2. Дараах нь бэлгийн бус үржлийн ямар хэлбэр вэ?
3. Зөв харгалзуул.
1. Зарим зүйлийн амьтан, ургамалд үр тогтоогүй өндгөн эсээс бүтэн бие махбод хөгжих
үржил
2. Бэлгийн булчирхайн дотор бий болсон тусгай эсүүдээс бодгаль бие хөгжин үе
солигдох
3. Үр тогтсон өндгөн эс
4. Эр бэлгийн эс
А. Зигот Б. Партеногенез В. Сперматозоид Г. Бэлгийн бус үржил
А. 1Б 2В 3А 4Г B. 1Б 2Г 3А 4В C. 1В 2Г 3А 4Б D. 1Б 2В 3А 4Г
4. Эр бэлгийн эс ба эм бэлгийн эсийг (зигот) харьцуулан тайлбарла. (хэлбэр хэмжээ,
бүтэц, хөдөлгөөн зэрэг)
________________ _______________
________________ _______________
________________ _______________
________________ _______________
5. Бэлгийн эсүүд боловсрох үйл явц ____, _____, ______ гэсэн 3 үе шаттай.
6. Эр бэлгийн эс боловсрох үйл явцыг ...................... гэнэ.
7. Өндгөн эс боловрох үйл явцыг ................... гэнэ.
8. Эр бэлгийн эс буюу сперматозоид нь ______, эм бэлгийн өндгөн эсүүд эм бэлгийн
булчирхай болох ________ тус тус боловсорно.
9. Бэлгийн булчирхайд боловсорч гүйцсэн гаплоид хромосомын бүрдэлтэй эр ба эм
бэлгийн эс нийлж ________ явагдана.
10.Хос хромосомын нэг нь ________, нөгөө нь _______ удамшиж ирнэ.

8. Амьд бие махбодын үржил
8
11. Дохиурын тоос үр боловсрох орны амсарт наалдахыг ________ гэдэг.
12. Цэцгийн эрхтнүүдийг ялгаж нэрлэ.
1._______________ 6._______________
2.________________ 7._______________
3.________________ 8._______________
4.________________ 9._______________
5.________________ 10._______________
13. Бэлгийн эсийн ________ үе шат нь мейоз хуваагдлаар хуваагдах ба __________
хромосомын гаплоид бүрдэлтэй болдог.
14. Доорх эр бэлгийн эсийн бүтцийг нэрлэ.
1.______________
2.______________
3.______________
4.______________
5.______________
15. Бэлгийн эсийн ______ үе шат нь митоз хуваагдлаар хуваагдах бөгөөд _________
_________ эсүүд хуваагдан олон тооны эсүүдийн бий болгоно.
16. Үр тогтолтын үр дүнд жимс үүсээд янз бүрийн арга замаар байгалийн нөхцөлд
тархан ургадаг. Хүснэгтэд тохирох ургамлыг бич.

9. Амьд бие махбодын үржил
9
Салхиар Амьтнаар Усаар Задарч
цацагддаг
Хүнээр
______________ ______________
__________ ___________
___________
__________ ______________ ___________ _________ ____________
17. Ямар хуваагдлын үед диплойд хромосомтой эсээс гаплойд хромосомтой эс үүсэх вэ?
1.Митоз хуваагдал 2. Мейоз хуваагдал 3.Бэлгийн эсийн хуваагдал
4.Амитоз хуваагдал 5.Биеийн эсийн хуваагдал
А.1,4,5 Б.2,3 В.1,5
18. Мейоз хуваагдал нь хэдэн үе шаттай явагдаж хэдэн эс үүсэх вэ?
А.4үе ба 4эс Б.4үе ба 2 эс В.8үе ба 4эс
19. .Амьд биеийн үржлийн хэлбэрүүдийг жишээтэй нь тохируулаарай
1.Вегетатив үржил А.Загас
2.Нахиалах үржил Б.Ургамал
3.Охин үржил В.Гидра
4.Үр тогтох үржих Г.Зөгий
20. Бэлгийн бус хөгжлийн үед шинэ бие махбод ________ үүсч хөгждөгөөр бусад үржлээс
ялгаатай.
21. Сперматозоидын сүүл нь бүтцээрээ _______, _______төстэй утаслагаас тогтох
бөгөөд сперматозоидын хөдөлгөөнийг хангана.

10. Амьд бие махбодын үржил
10
22. Зөв харгалзуулаарай.
1. Зигот
2. Митоз
3. Мейоз
4. Гамет
5. Тоос хүртэлт
6. Үр тогтолт
7. Перикарп
8. Жимс
9. Үр
А. Биеийн хромосомын хагастай тэнцүү
тооны хромосомтой бэлгийн эс
Б. Үр тогтсоны дараах үрт нахиа
В. Хоёр гаметын нийлэлтээр үүссэн
диплойд эс
Г. Эх эстэйгээ ижил төл эсүүд үүсдэг
хуваагдал
Д. Үр тогтсоны дараах үрэвч
Е. Эх эсээс хоёр дахин цөөн
хромосомтой төл эсүүд үүсдэг
хуваагдал
Ё. Дохиураас үр боловсрох орны амсар
дээр тоос зөөгдөн очих
Ж. Үр тогтсоны дараах үрэвчийн хана
З. Хоёр гамет нийлэх үзэгдэл
1б 2г 3е 4а 5ё 6з 7ж 8д 9в
1в 2г 3е 4а 5ё 6з 7ж 8д 9 в
1ё 2г 3е 4а 5в 6з 7ж 8д 9б
1ж 1в 2г 3е 4а 5ё 6з 7в 8д 9б
23. 1. Тахианы өндөг
2. Цусны улаан эс
3. Арьсны хавдрын эс
4. Өндгөвчний хучуур эдийн эс
А. Мейоз
Б. Метоз
В. Амитоз
24. Туулайн биеийн эс 44 хромосомтой бол бэлгийн эс нь:
А. 23 Б. 22 В. 44 Г. 88
25. Усан гахайн бэлгийн эс нь 32 хромосомтой бол биеийн эс нь _____ хромосомтой.
А. 32 Б. 65 В.16 Г.64

11. Амьд бие махбодын үржил
11
Амьтны үр хөврөлийн хөгжил
1. Үр хөврөлийн хөгжлийн аль үе шат вэ? Зөв харгалзуулаарай.
А. Бластрул Б. Жижгэрэх хуваагдал В. Гаструл
А. 1Б 2В 3А Б. 1Б 2А 3В В. 1А 2Б 3В
2. Үр тогтолтоор үүссэн зигот цаашдаа митоз хуваагдлаар олон дахин хуваагдах үе
шатыг ________________ гэнэ.
3. Дараах бластулын хэлбэрүүд нь ямар амьтдынх вэ?
______________ ________________ ________________
4. Бластул нь дотроо шингэн бүхий хөндийтэй, _______________ үр хөврөл юм.
Хоёр давхраат үр хөврөлийг ________ гэнэ.
5. Гаструл нь ________, _________, ________ гэсэн 3 давхраатай.
6. Хөхтөн амьтны үр хөврөлийн үе шат дараах дэс дарааллаар явагдана:
А. Гаструл-бластул-нейрул-эрхтэнжилт В. Бластул-гаструл-нейрул-эрхтэнжилт
Б. Нейрул-гаструл-эрхтэнжилт Г. Эрхтэнжилт-бластул-гаструл
7. Мэлхийд хөврөлийн дараах хөгжил хэрхэн явагдах вэ?
А. Шууд Б. Метаморфоз В. Эцэг, эхтэйгээ ижил Г. Бүгд буруу

12. Амьд бие махбодын үржил
12
8. Хөхтөн амьтанд дараах хөгжил хэрхэн явагдах вэ?
А. Шууд Б. Метаморфоз В. Эцэг, эхтэйгээ ижил Г. Бүгд буруу
9. 1. Гамет А. Эх биеийн хэсгүүдээс бодгаль бий болох
үржлийн хэлбэр
2. Кроссинговер Б. Хүр хорхойн партеногенезээр үржих
3. Бэлгийн үржил В. Хоёр давхраат үр хөврөл бий болох явц
4. Шууд хөгжил Г. Хромосомын дан бүрдэлтэй бэлгийн эсүүд
5. Вегетатив үржил Д. Зигот үүсэхээс эхлээд төрөх эсвэл өндөгнөөс
гадагшлах хүртэлх хөгжил
6. Эрхтэнжилт Е. Хоорондоо түр нийлсэн хромосомууд ижил
хэсгээ солилцох явагдах хөгжил
7. Эмбриогенез Ж. Эхийн хэвлий эсвэл өндөгнөөс гарахдаа бие
гүйцсэн амьтантай ижил эрхтэн тогтолцоотой явагдах хөгжил
8. Гаструл үүсэх З. Үр хөврөлийн хөгжлийн шатанд эрхтнүүд
үүсч төрөлжих үйл явц
10. Дараах зурагнаас гаструлын үүсэх аргуудыг нэрлэ.
___________ ___________ ___________ __________
11. Доорх давхраануудаас ямар эрхтнүүд үүсэх вэ?
Эндодерм-
Мезодерм-
Эктодерм-

13. Амьд бие махбодын үржил
13
12. Шууд хөгжлийн үед эхийн хэвлийгээс эсвэл өндөгнөөс жижиг биетэй боловч бие
гүйцсэн амьтантай _____ ______, ______ төл удам төрнө.
13. Хэрвээ эцэг, эхтэйгээ төсгүй үр төл гарвал ийм амьтныг ________ буюу _______
гэнэ.
14. Хөврөлийн дараах хөгжлийн үргэлжлэх хугацаа янз бүрийн амьтан, ургамалд
харилцан адилгүй байна.
 Бие гүйцсэн шавж-
 Хүр хорхой-
 Цурхай, хилэм зэрэг том загас-
 Гачуур, нарс мэт модлог ургамал-
тус тус харилцан адилгүй хугацаагаар үргэлжилнэ.
15. Мезодерм нь _______ ба _______ дунд, бластулын хөндийг эзлэн оршино.
16. Жижгэрэх хуваагдлын үр дүнд үр хөврөлийн цаашдын хөгжилд шаардлагатай олон
тооны эсүүд үүсч _______болох_______ бий болгоно.
17. Гаструлын үүсэх аргуудыг жишээтэй нь харгалзуул.
1. Ланцетник А. Дотогш чихэгдэх
2. Хөндий хэвэлт Б. Хөндлөн давхарлах
3. Хүн болон шувуу В. Нүүн шилжих
Г. Нөмрөн хучих
А. 1А 2ВГ 3Б Б. 1А 2 БГ 3В В. 1В 2БГ 3А
18. Эхийн хэвлийгээс юмуу өндөгний бүрхэвчээс гарсан цагаас
........................................эхэлнэ.
19. Амьтны үр хөврөлийн хөгжлийн үе шатыг зөв дэс дараалалд оруулна уу.
Бластул, мезодермын үүсэл, жижгэрэх хуваагдал, эрхтэнжилт, гаструл үүсэх
20. Үр хөврөлийн хэсгүүд болон зарим эсүүд өөр хоорондоо бүтэц, үйл
ажиллагаагаараа ялгарах үйл явцыг ............... гэнэ
21. Дараах нь ямар амьтны хувирлын үе шат вэ? Ямар хөгжил вэ?
_________________

14. Амьд бие махбодын үржил
14
22. Хөврөлийн гурван давхраа бий болсны дараа бий болсны дараа гаструлын
төгсгөлийн шатанд үр хөврөлд мэдрэлийн гуурс, хөвч, гэдэсний гуурс зэрэг гол
эрхтнүүдийн үүсвэр мавигдана. Ийм үр хөврөлийг ________ гэнэ
23. Бластулын үе шатанд бластулыг бүрэлдүүж байгаа бүх эсүүд ижил _______,
хромосомын _________ бүрдэлтэй байдгаараа онцлог.
24. Хөндий хээвэлтнээс бусад олон эст амьтанд гаструл бий болсний дараа дунд
давхраа буюу.........................бий болно.
А. энтодерм Б. гаструл В. Мезодерм
25. Хүнд хөврөлийн дараах хөгжил ....................., ......................, ..................... үе шатаас
тогтоно.

15. Амьд бие махбодын үржил
15
Хариу
 Эсийн хуваагдал
1. С 6. В 16. А
2. А 7. А 17. Г
3. С 8. А 18. В
4. С 9. Е 19. Г
5. В 10. А 20. А
11. Амьдралын мөчлөг
12. Профаз, метафаз, анафаз, телофаз
13. 1. Телофаз 2. Анафаз
14. Б
15. бөөмийн бүрхүүл, бие үүсэхгүй
 Амьд биеийн үржлийн хэлбэр
1. шууд, шууд бус
2. ургал эрхтнээр, нахиалах, хэсэгчлэн хуваагдах
3. В
4. Эр бэлгийн эс: өндгөн эсээс олон дахин бага; толгой, хүзүү, сүүл гэсэн 3 хэсэгтэй;
шилбүүр буюу сүүлээрээ хөдөлнө.
Эм бэлгийн эс: бусад эсээс том; бөөрөнхий; хөдөлгөөнгүй
5. үржих, өсөх, боловсрох
6. сперматогенез
7. овогенез
8. үрэвч, өндгөвч
9. үр тогтолт
10. эхээс, эцгээс
11. Тоос хүртэлт
12. 1. Дэлбэ 2. Иш 3. Дохиур 4. Үр боловсрох орон 5. Үрийн амсар 6. Үрэвчийн хана 7.
Цоморлиг 8. Үр 9. Нахиа 10. Иш

16. Амьд бие махбодын үржил
16
13. боловсрох, бэлгийн эсүүд
14. 1. Толгой 2. Акросом 3. Хүзүү 4. Митохондри 5. Сүүл
15. үржих, бэлгийн анхдагч
16. Салхиар: 1. Багваахай 2. Агч мод
Амьтнаар: 1. Зангуу 2. Бөөрөлзгөнө
Усаар: 1. Лянхуа 2. Дал мод
Задарч цацагддаг: 1. Сэржмядаг 2. Намуу
Хүнээр: 1. Вандуй 2. Улаан буудай
17. А
18. В
19. 1Б 2В 3А 4Г
20. Биеийн эсээс
21. шилбүүр, сормуустай
22. 1в 2г 3е 4а 5ё 6з 7ж 8д 9б
23. 1а 2б 3в 4б
24. Б
25. Г
 Амьтны үр хөврөлийн хөгжил
1. Б
2. Жижгэрэх
3. а. Ланцетник б. Мэлхий в. Шувуу
4. нэг давхраат, гаструл
5. энтодерм, мезодерм, эктодерм
6. В
7. Б
8. А
9. 1Д 2Е 3Г 4Ж 5А 6З 7Б 8В

17. Амьд бие махбодын үржил
17
10. 1-дотогш чихэгдэх 2-хөндлөн давхарлах
3-нүүн шилжих 4- нөмрөн хучих
11. энтодерм- дотор эрхтэн
Мезодерм- яс, шүдний паалан, мөгөөрс
Эктодерм- арьс мэдрэлийн эс ба булчингийн эс
12. ижил бүтэц, хэлбэртэй
13. шууд бус хөгжил буюу метаморфоз
14. Бие гүйцсэн шавж- 2-3 хоног
Хүр хорхой- хэдэн арван хоног
Цурхай, хилэм зэрэг том загас- хэдэн арван жил
Гачуур, нарс мэт модлог ургамал-1200-1300 жил
15. эктодерм ба энтодерм
16. олон эст үр хөврөл болох бластул
17. Б
18. хөврөлийн дараах хөгжил
19. жижгэрэх хуваагдал, бластул, гаструл үүсэх, мезодермийн үүсэл, эрхтэнжилт
20. Төрөлжилт
21. мэлхий, шууд бус хөгжил
22. нейрул
23. зохион байгуулалттай, диплоид
24.В
25. Өтлөх хөгшрөх, Бэлгийн боожилт, Бие гүйцэх

18. Амьд бие махбодын үржил
18
Ном зүй
1. Биологи IV 2012 он.
2. www.google,mn
3. www.wikipedia.mn
4. www,slideshare.net

19. Амьд бие махбодын үржил
19