2. • Սասունը գտնվում է Վանա լճից արևմուտք և
հարավ–արևմուտք, Մուշ քաղաքից հարավ։
Սասունցիները իրենց երկիրը անվանում են
գավառ։ Սասուն անունով կա մի փոքրիկ գյուղ,
որը գտնվում է այդ գավառի հարավային
մասում:Մշեցիները Սասունը Ծմակ էին կոչում,
որ նշանակում է քիչ արև ստացող, խոնավ
լեռնային վայր։
3. • Սասունն անառիկ երկիր է, ունի բնական ամուր դիրք։
Նա լեռների, ժայռերի, քարանձավների, խոր կիրճերի և
լեռնահովիտների մի աշխարհ է։ Սասունը հռչակվել է
իր անմահ «Սասունցի Դավիթ» էպոսով, սրտեղ տրված
է հայ ժողովրդի հերոսական պայքարը ընդդեմ
արաբական տիրապետության։ Սասունի ժողովուրդը
վարում էր գերազանցապես նահապետական
կյանք, այսինքն՝ մի տան մեջ կարելի էր հանդիպել մի
քանի տասնյակ մարդու, որոնք մի գերդաստան էին
կազմում։
4. • Սասունցիները նույն բարբառով չէին խոսում, այսպես
օրինակ, տալվորիկցիների բարբառը միանգամայն
տարբեր էր շատախցիների բարբառից։Սասունցիների
հագուստը շատ պարզ էր։ Թե տղամարդիկ և թե կանայք
հագնում էին շապիկ, որի վրա գցում էին երկար
շղարշներ, իսկ տղամարդիկ հագնում էին կարճ
վերնազգեստ։ Տղամարդու շապիկը հասնում էր մինչև
ծնկները, իսկ կանանցը՝ մինչև գետին։ Տղամարդիկ
գլխներին դնում էին գդակներ, քոլոզներ,
արախչիներ:Կանանց մոտ սովորություն կար
գլուխները զարդարել ինչպես արծաթյա, նույնպես և
ոսկյա դրամներով։
5. • Սասունցիների կոշիկները
պատրաստվում էին կաշվից։ Բայց շատ
տարածված էր նաև այծի մազից
(խարուկ) պատրաստված կոշիկների
գործածությունը։ Իսկ ձմռանը ձյան
վրա քայլելու համար գործածում էին
փայտյա կոշիկներ, որը կոչվում էր
լաքան։ Դա թույլ չէր տալիս խրվելու
ձյան մեջ։ Ի դեպ, դա փայտյա մի
տախտակ էր, որը ոտքին ամրացնում
էին կապիչներով։Տները
Սասունում, ճնշող
մեծամասնությամբ, միհարկանի
էին, սակայն պատահում էին նաև
երկհարկանի տներ։
6. • Պտղատու ծառատեսակներից տարածված է
ընկուզենին և պատահական չէ, որ Սասունում շատ
տեղանունների հիմքում ընկած է ընկույզ
բառը, օրինակ՝ Գելիեգուզան գյուղի անունը եթե
քրդերենից թարգմանենք հայերեն, կստացվի
ընկույզաձոր, ինչպես նաև Ընկույզնակ գյուղը, որի
հիմքում ընկած է ընկույզ բառը։ Պտղատու
ծառատեսակներից տարածված են
թզենին, տանձենին, խնձորենին, ծիրանին, թթենին։
Սասունում աճում է նաև խաղող, որի մշակությամբ
հայտնի է Ղանքի կամ Խիանքի շրջանը։
7. • Օգտակար հանածոներից Սասունը
հարուստ է առաջին հերթին երկաթով, որի
պաշարները հիմնականում գտնվում են
Տալվորիկի լեռներում։ Սասունցիները
երկաթ օգտագործել են վաղ
ժամանակներից։ Երկաթը սասունցիների
մոտ մտել է նույնիսկ ժողովրդական երգի
մեջ.
• Շինեմ փետատ, խուփ, խաչերկաթ
Ծանր է դադումս, բայց եմ ազատ:
8. • Սասուն անունը ժողովրդական
ստուգաբանությունը հանում է
«սասումից», որի հիմքում ընկած է
ցասում-զայրույթ բառը։ Անունը ցույց է
տալիս սասունցիների ցասկոտ լինելը
շրջապատի թշնամիների համար։
9. • Մարութա, սար, որը գտնվում է Արևմտյան
Հայաստանի Սասուն գավառում և եղել է
սասունցիների սիրած և պաշտելի սար։ Կոչվել է
նաև Մարաթուկ։
• Ըստ ավանդության՝ Մարութաի պաշտամունքը
խիստ զայրացնում էր Անդոկին (սար Սասուն
գավառում, Հայկական Տավրոսի գագաթներից
մեկը), և նա Մարութա սարին մարտի է
հրավիրում։ Մարտի ժամանակ Անդոկն իր
կայծակե թրով խփում, ճեղքում է Մարութա սարի
գլուխը, և այդ պատճառով էլ նրան ջղլագլուխ
(զույգ գլխով) Մարաթուկ են անվանում։ Անդոկի
հարվածից վիրավորված Մարութա սարը հսկա
մի ժայռ է պոկում իր կողերից և խփում նրան։
Ժայռը խրվում է Անդոկի կուրծքը, թաղվում
կողերի մեջ. դուրս է մնում միայն ժայռի երկու
ջրաղացաքարի չափ մի կտոր, որի վրա այժմ էլ
երևում են Մարաթուկի ձեռքի հետքերը։
