1. Wyjątkowość kultur i
języków słowiańskich
Co czyni wyjątkowymi narodowe i
regionalne kultury słowiańskie?
Co je łączy, a co dzieli?
A co decyduje o specyfice języków
słowiańskich?
Dr hab. Ewa Masłowska

2. Inni – perspektywa zewnętrzna
Dr hab. Ewa Masłowska
Personifikacja
czterech krajów
(Sclavinii,Germanii,
Galii i Romy)
z Ewnageliarza
Ottona III; ok. r.1000

3. Pespektywa wewnętrzna – postrzeganie
samych siebie – poczucie tożsamości
Lech, Czech i Rus Trzy dęby w Rogalinie
Dr hab. Ewa Masłowska

4. Studnia trzech braci w Cieszynie
Dr hab. Ewa Masłowska

5. Perspektywa my - obcy
Dr hab. Ewa Masłowska

6. Perspektywa swój - obcy
Swój
• Poczucie wspólnoty
• Tożsamość
• Komunikacja
• Wspólnota terytorialna
(praojczyzna Słowian)
• Wspólnota językowa (język
prasłowiański)
• Wspólny obraz świata
• Wspólna baza kulturowa
Obcy
• brak wspólnoty
• Obcość
• brak komunikacji
• Cudzoziemiec
• Posługujący się obcym
językiem
• Różne obrazy świata
• Inne bazy kulturowe
Dr hab. Ewa Masłowska

7. Tożsamość – etnonimy (Słowianin,
Słowak, Słoweniec)
Słowianin - swój
• Etymologia: < słowo
• Znaczenie:
• Słowianin ’ten, co mówi, zna i
rozumie słowa, mówi tym
samym językiem’
Niemiec - obcy
• Etymologia: < nie mówi
Znaczenie:
• Niemiec ’ten, który nie mówi
naszym językiem i nie zna i nie
rozumie naszej mowy’
Dr hab. Ewa Masłowska

8. Wspólnota językowa – język prasłowiański
wspólnota językowa = wspólne terytorium
Domniemane lokalizacje praojczyzny Słowian
(interdyscyplinarne badania nad etnogenezą
Słowian)
Język prasłowiański - monolit czy zbiór
dialektów?
Źródła pisane:
język staro-cerkiewno-słowiański (IX w)
Onomastyka ( zwłaszcza toponimia
- najstarsza warstwa słownictwa - nazwy
rzek)
Dr hab. Ewa Masłowska

9. Słownik prasłowiański, red. F. Sławski, t. 1–8,
Ossolineum, Wrocław 1974–2001,
Oprac. Przez Zespół Instytutu Slawistyki PAN
Dr hab. Ewa Masłowska
To jedyne tego typu przedsięwzięcie
powstałe na gruncie polskim, a także pod wieloma
względami novum w skali europejskiej.
Koncentruje się na leksyce prasłowiańskiej rekonstruowanej na podstawie
zabytków piśmiennictwa w językach słowiańskich (w tym zwłaszcza języka
staro-cerkiewno-słowiańskiego) oraz współczesnych języków, ze szczególnym
uwzględnieniem dialektów słowiańskich.
Jako dodatkowe źródła wiedzy zostały potraktowane zapożyczenia słowiańskie w
językach sąsiednich, a także materiał onomastyczny.

10. Dziedzictwo prasłowiańskie w
języku współczesnym
Z analizy wynika, że we współczesnej
polszczyźnie funkcjonuje bez
większych zmian 1300 wyrazów
prasłowiańskich (notowanych w tylko
w 8 tomach Słownika Prasłowiańskiego
(A-D)
Dr hab. Ewa Masłowska

11. Opracowania na podstawie Słownika
prasłowiańskiego
• Jakubowicz M., Dzieje Słowian w świetle rekonstruowanej leksyki,
[w:] Dzieje Słowian w świetle leksyki, red. J. Rusek, W. Boryś, L.
Bednarczuk, Kraków 2002, s. 125–131.
Dr hab. Ewa Masłowska

12. Lokalizacja praojczyzny Słowian
Dr hab. Ewa Masłowska
Krytyczna analiza danych językowych:
leksyki, procesów fonetycznych I tys. n.e.
, śladów kontaktów językowych z jęz.
germańskimi, celtyckimi, bałtyckimi,
irańskimi - w zestawieniu z danymi
archeologicznymi i historycznymi – nie
daje podstaw do ustalenia pierwotnej
siedziby Słowian;

13. Zróżnicowanie językowe – w ramach
językowego pokrewieństwa
Międzynarodowa inicjatywa badawcza
podjęta w 1958 r.
Kwestionariusz OLA zawiera 3454 pytania.
Siatka punktów terenowych obejmuje około
850 miejscowości.
OLA kartografuje różnice w obrębie całej
słowiańskiej grupy językowej
Dr hab. Ewa Masłowska

14. Cele badawcze OLA: dwa kompleksy
zagadnień
1. Historyczno- porównawcze
• powstanie słowiańskiej
wspólnoty językowej i jej
późniejszy podział dialektalny
• Poszukiwanie praojczyzny
Słowian i badanie kierunków
migracji na obce terytoria
• Badanie kontaktów językowych z
ludami niesłowiańskimi
2. Synchroniczno-typologiczne
• Badanie różnic w budowie
spokrewnionych języków na
wszystkich poziomach systemu
(fonetycznym, morofologicznym,
składniowym)
Dr hab. Ewa Masłowska

15. Wspólna baza kulturowa – wierzenia, obrzędy,
mity, rytuały, nakazy, zakazy, przekonania,
symbole, sądy, stereotypy etc.
Dr hab. Ewa Masłowska

16. Mit stworzenia – rytuał – symbol
Słowiańskie wersje mitu stworzenia świata
(zachowane szczątkowo w przekazie
ustnym)
- Różnice w stosunku do wersji biblijnej:
- dualistyczna koncepcja kreacji współudział
diabła
- Bóg – diabeł byty odwieczne
- Materia jako podstawa kreacji (ziarnko
piasku wydobyte z dna oceanu)
- Obraz stwórcy i diabła w akcie stworzenia
– echa dawnych bóstw słowiańskich
(Welesa i Swaroga, Światowida)
Dr hab. Ewa Masłowska

17. Mityczna świętość wody – życiodajna funkcja w
rytuale (rytualne kąpiele, oblewanie wodą) –
sybolika życia, zmiany, oczyszczenia
• Bóg każe diabłu nurkować na dno
oceanu po ziarnko piasku, z którego
tworzy (sieje) ziemię
• Bóg błogosławi wodę – czyniąc ją
dawcą życia:
• Ty będziesz najzacniejszą – bez ciebie nic
żyć nie może, największe ciężary dźwigać
musisz, bo ja na tobie ufunduję ziemię.
Wodo opadnij, ziemio powstań z nicości!
Dr hab. Ewa Masłowska

18. Rytualne oblewanie – symbolika odrodzenia,
ozdrowienia, oczyszczenia (pamięć mitu)
Dr hab. Ewa Masłowska

19. Mityczna świętość ziemi - błogosławieństwo
• Bóg wziął kropidło, rozegnał
wodę i kropił z nieba na prawo i
lewo [...]. Nakazał wodzie, by
opadła na dno morza, wydobył
dwa wieloryby, złożył na krzyż,
na nie rzucił kruszynę piasku.
Ziemia rosła na ich grzbietach
jak ciasto [...].
Dr hab. Ewa Masłowska

20. Świętość ziemi – świętość chleba
• Rytualny znak krzyża na
chlebie po wyjęciu z pieca)
• Wykonanie znaku krzyża
(nożem nad chlebem) przed
pokrojeniem
Dr hab. Ewa Masłowska

21. Mityczna świętość ziemi > chleba > pieczywa
obrzędowego (symbolika przejścia: korowaj
weselny, chleb żałosny, opłatek wigilijny)
Cóześ widział, Pyszny korowaju?
Oj widział ci ja Pana Jezusa w
niebie, jak błogosławił, nadobny
Jasiu, ciebie
war: … Oj widział ci ja Matkę
Boską w niebie, Jak błogosławiła
nadobna Kasiu, ciebie(SSiSL 1966, 103, Hoł Wes 138).
Dr hab. Ewa Masłowska

22. Mityczny związek Ziemi z Niebem (sacrum)
• Kiedy ziemia stworzona dorosła
pod próg nieba, Bóg światła
rzekł do niej: „Ziemio świecie
ziemski, ty będziesz dla duchów
schodami do nieba, oświecę cię
światłem, ogrzeję słońcem, żebyś
rodziła i żywiła, co urodzisz”
Dr hab. Ewa Masłowska

23. Ewa Masłowska
Symboliczny pocałunek ziemi – przywrócony
symbol
• Pamięć mitu
kosmogonicznego:
przekazanie Matce Ziemi
właściwości
demiurgicznych (świętości
ziemi) + związek z
ŻYCIEM (Zdrowie-Życie)
• Gest czci (pamięć
semantyczna)

24. Dialog tradycji ze współczesnością
Dziedzictwo mitycznego myślenia stanowi mocne
podstawy psychologiczne dla kulturowego
wzorca, choć selekcja przekazywanych z
przeszłości wartości, ich hierarchizacji znajduje
wyraz w zmieniających się formach działań
werbalnych i pozawerbalnych.
Żywotność kultury polega na stałej zdolności
odradzania się przez odwołanie się do
kontekstów obecnych w zbiorowej pamięci.

25. Funkcjonowanie mitu w wyobrażeniach
symbolicznych, rytuale, obrzędzie, języku
składa się na pamięć zbiorową
• Decyduje o poczuciu
przynależności do danej grupy
społecznej (tożsamość
grupowa)
• Zderzenie z kulturą obcą
wyzwala świadomość „bycia
innym” i samoidentyfikację
• Symbol – ze względu na
zdolność do odradzania się w
nowej postaci - jest najbardziej
trwałym składnikiem tekstów
kultury
Dr hab. Ewa Masłowska

26. Językowo-kulturowy obraz świata
Słowian i i ich sąsiadów
• Program badawczy EUROJOS
prowadzony w Instytucie
Slawistyki PAN od 2008 pod
kierownictwem prof. Dr hab.
Jerzego Bartmińskiego -
• Język wartości:
• Dom
• Europa
• Praca
• Wolność
• Honor
Dr hab. Ewa Masłowska

27. Założenia i cel projektu
Program opiera się na założeniu, że człowiek postrzega świat w perspektywie
określonej w dużej mierze przez jego wspólnotę językową i kulturową, a
rekonstrukcja językowego obrazu świata prowadzi do poznania człowieka jako
podmiotu postrzegającego, konceptualizującego i mówiącego (homo loquens).
Celem konwersatorium jest dokonanie paralelnych analiz semantycznych na
materiale wszystkich języków słowiańskich (a także niektórych innych), z intencją
dokonywania porównań międzyjęzykowych i międzykulturowych
Dr hab. Ewa Masłowska

28. Więź duchowa – słowiańska dusza?
Sfera osobowości, uczuć
• dusza tęskni , raduje się (radować się z całej
duszy) , rozpacza , cierpi (piekło duszy)
• Dusza towarzystwa, człowiek-dusza, duszko!
• Hulaj dusza, piekła nie ma
• Człowiek-dusza ’dobry’
• Mieć z kimś duchową więź - bratnia
dusza (rozumieć kogoś, czuć podobnie)
• Dusza odczuwa strach (mieć duszę na
ramieniu, struchleć, dusza w kimś zamarła )
• Dusza pragnie, czegoś ( czego dusza
pragnie?(czego dusza jęczy? > jęczydusza)
• Wybaczyć z całej duszy
• Nienawidzić całą duszą
• Dusza wolna- dusza zniewolona
Sfera poznania (sądu, intuicji),
zdolności kreatywnych
• Rozważać coś w głębi duszy
• Ukrywać coś na dnie duszy
• W głębi duszy przyznać komuś
rację
• Duchowe porozumienie,
porozumienie dusz
• Natchnienie
• Dusza artystyczna
• Uczta duchowa
• Pokarm dla duszy
Dr hab. Ewa Masłowska

29. Nieśmiertelność duszy
Wędrówka w zaświaty
• Droga duszy w zaświaty
(przekraczanie
symbolicznych granic życia i
śmierci – rzeka, droga
mleczna, drzewo życia)
• Dusze zbawione – dusze
potępione
• Dusze pokutujące na ziemi
Relacje świat żywych – świat
zmarłych
• Rytuał wyłączania – etapy
(dom, granice wsi, grób,
stypa).
• Kontakt żywych z duszami
zmarłych
(zaduszki, wypominki)
- rytuały ochronne
- wywoływanie duchów
(seanse spirytystyczne)
Dr hab. Ewa Masłowska

30. Świat oczyma duszy – dusza w oczach
świata, konferencja 15-17.10. 2015
Jak postrzegamy świat za pomocą
duszy??
• Czym różni się postrzeganie
zmysłowe od postrzegania
duchowego?
Jak interpretujemy pojęcie duszy?
Czym jest dusza dla człowieka współczesnego?
Czy świat współczesny to
świat bez duszy?
Dr hab. Ewa Masłowska