1. 22
Stan van der Heijden
geografie | november/december 2009
Sloppenwijken
Historische bronnen bevestigen dat slechte
behuizing altijd een probleem is geweest
voor een groot deel van de bevolking. In de
koloniale tijd waren de sloppenwijken gecon-
centreerd in de Native Town. In 1850 had
Bombay een bevolking van ongeveer een half
miljoen mensen maar de dichtheid was der-
tien keer hoger dan bijvoorbeeld in Londen.
Er was een schrijnend tekort aan huizen en de
kwaliteit was veelal belabberd. De koloniale
regering bekommerde zich er niet om zolang
epidemieën maar werden voorkomen. Na 1947
probeerde de Indiase overheid (op centraal,
staats- en lokaal niveau) wel op allerlei manie-
ren iets aan het probleem te doen, maar de
bevolking in sloppenwijken bleef groeien,
zowel absoluut als relatief. Momenteel leeft
naar schatting meer dan de helft van de men-
sen in Greater Mumbai in slums. En dan zijn
er ook nog ongeveer 150.000 mensen die
helemaal dakloos zijn. De sloppenwijken zijn
nu verspreid over de hele stad en ze variëren
in grootte van een paar honderd tot ongeveer
een half miljoen mensen. De meeste liggen
nabij de spoorlijnen en treinstations omdat
velen daarvan afhankelijk zijn voor hun vervoer.
De laatste jaren zijn de slums steeds meer
onderwerp van discussie. Dit komt voor een
belangrijk deel door de snelle ontwikkeling van
de grond- en onroerendgoedmarkt. Ineens is
het land waarop sloppen staan veel geld
waard geworden. Terwijl de meer welgestelde
burgers veel moeten betalen voor een flat in
de suburbs, liggen veel sloppenwijken op een
betere locatie en vaak hebben de bewoners
geen eigendomspapieren. De kritiek op slop-
penwijken is dus snel toegenomen. Daarbij
vindt men dat er in een ‘moderne wereldstad’
geen plaats zou moeten zijn voor sloppen-
wijken. Er is dus enorme druk – die er vroeger
niet was – om ervan af te komen en er cir-
culeren verschillende plannen voor heront-
wikkeling.
Maar zo eenvoudig is het niet. Afgezien van
de kosten van herontwikkeling en de moeilijk-
heid om te bepalen wie er wel en niet voor in
aanmerking komt, gaat het ook om een aan-
zienlijk politiek probleem. India is een demo-
cratie en dat betekent bijvoorbeeld dat een
dichtbevolkte sloppenwijk als Dharavi onge-
veer 200.000 stemmen kan opleveren voor
de ene of andere politieke partij. Veel sloppen-
bewoners willen helemaal geen herontwikke-
ling. Ze zijn bang dat ze uiteindelijk aan het
kortste eind zullen trekken en van hun plek
worden verdrongen. Dus zijn er altijd wel
politici die zich tegen herontwikkeling keren.
Een belangrijker dilemma betreft de eco-
nomische rol van de sloppenwijken en hun
bewoners. Als de stad al zo’n anderhalve eeuw
functioneert met sloppenwijken, zou dit kun-
nen betekenen dat die wijken een integraal
deel vormen van de stedelijke economie en
daarin een belangrijke functie hebben. In de
eerste plaats vormen ze een groot arbeids-
reservoir. Deze arbeid is goedkoop en meest-
al informeel en is dus flexibel inzetbaar. En
als de arbeid op termijn echt niet meer nodig
lijkt, kunnen de krottenwijken alsnog ver-
wijderd worden.
Maar het gaat om meer dan arbeid: veel
sloppenwijken herbergen een aanzienlijke
(informele) productie van allerlei goederen:
schoeisel, kleding, voedsel, leerproducten,
machineonderdelen, zeep, recycling, potten
en keramiek, souvenirs, sieraden, enzovoort.
Er zijn verschillende redenen waarom deze
productie in de sloppenwijken plaatsvindt. Zo
is er is geen zonering van ruimtelijke functies
als wonen, werken, voorzieningen en niemand
stoort zich aan de milieuregels. Maar wellicht
nog belangrijker is het culturele milieu van
bepaalde sloppenwijken. Hier wonen, dicht
op elkaar, mensen met dezelfde regionale
(rurale) achtergrond, van dezelfde kaste, met
dezelfde taal en generatielange tradities in een
bepaald vakmanschap, een bepaalde beroeps-
groep of onderneming. Men kent elkaar heel
goed en vaak kent men zelfs elkaars ouders
en voorouders. Deze omgeving herbergt een
enorm sociaal kapitaal en stimuleert onder-
nemerschap. De arbeiders wonen letterlijk om
de hoek en kunnen binnen de kortste keren
gemobiliseerd worden. Veel van de arbeid is
‘thuiswerk’. Binnen bepaalde sloppenwijken
lijkt alles op elkaar afgestemd om specifieke
bedrijven en een zekere productie te stimuleren.
Via de sloppenwijken, waar veel (recente)
migranten wonen, is Mumbai nauw verbon-
den met India’s dorpen en rurale gebieden.
Lopend door sommige buurten van deze
‘maximale stad’ kun je je plots in een dorp in
Tamil Nadu of Uttar Pradesh wanen. Het
herinnert je eraan dat je Mumbai wel kunt
beschouwen als een wereldstad, als een
knooppunt in een mondiaal stedelijk net-
werk, maar dat je haar alleen kunt begrijpen
in de Indiase geografische context. •
Bronnen
• Nijman, J. 2006. Mumbai’s mysterious middle class.
International Journal for Urban and Regional Research
30: 758-775.
• Nijman, J. 2008. Against the odds: Slum
rehabilitation in neoliberal Mumbai. Cities 25: 75-87.
• www.mmrdamumbai.org
• www.dharavi.org
Toen Slumdog Millionaire begin
dit jaar in India in première ging,
liepen de gemoederen hoog op.
Bij bioscopen werd geprotesteerd
tegen de manier waarop het leven
in Mumbai’s sloppen wordt
verbeeld. Het rumoer verstomde
snel, ook omdat bleek dat de film
niet louter het product is van
westerse beeldvorming.
Tussen trots en schaamte
Gemengde reacties op Slumdog Millionaire in India
india
geografie & cinema
22 23geografie | november/december 2009 23
D
e ontvangst van de film Slumdog
Millionaire van de Britse regisseur
Danny Boyle overtrof wereldwijd de
verwachtingen. Zowel publiek als pers was
veelal lovend en de film werd overladen met
filmprijzen. De Academy of Motion Picture Arts
and Sciences bedeelde Slumdog Millionaire
met liefst acht Oscars. Boyle had al een cult-
status opgebouwd met films als Trainspotting
(1996) en The Beach (2000), maar Slumdog
Millionaire betekende zijn doorbraak naar een
groter publiek.
Het succes van Slumdog Millionaire is in
veel opzichten onwaarschijnlijk. De film kent
geen in het Westen bekende acteurs en is
geproduceerd met een budget van 15,1 mil-
joen dollar. Voor de meeste onafhankelijke
filmproducenten een astronomisch bedrag,
maar bij echte blockbusters volstaat 15 miljoen
nauwelijks om de hoofdrolspeler te betalen.
Ter vergelijking: The curious case of Benjamin
Button, concurrent in de strijd om de Oscars,
kostte het tienvoudige. Bovendien hoort
Boyle niet bepaald bij de mainstream film-
regisseurs en wordt er in grote delen van de
film Hindi gesproken – dit laatste overigens
noodgedwongen: veel van de jonge acteurs
zijn het Engels niet machtig. Al met al leek
Slumdog Millionaire geen voor de hand liggen-
de kandidaat om met de belangrijkste Oscars
aan de haal te gaan.
De rode draad in de film is universeel: Jamal
Malik, de uit Dharavi (Mumbai’s grootste
sloppenwijk) afkomstige chai-wallah (thee-
jongen) wordt miljonair door een televisie-
quiz te winnen en wordt en passant herenigd
met de liefde van zijn leven. Daarnaast biedt
Slumdog Millionaire echter een rauw portret
van het leven in de slums. Jamal, die verdacht
wordt van fraude bij de quiz, verklaart met
terugblikken op vaak schokkende gebeurte-
nissen uit zijn jeugd hoe hij de antwoorden
kent. Slumdog Millionaire dankt zijn succes
voor een groot deel aan de spanning tussen
het sprookjesachtige bedelaar-wordt-miljonair
verhaal en de harde werkelijkheid van de
scènes die het leven op straat laten zien.
Ook in India werd Slumdog Millionaire een
groot succes. De film ontving voornamelijk
lovende recensies. Ook de publieke belang-
stelling was groot, al blijven de bezoekers-
aantallen van in het Westen geproduceerde
films nog altijd achter bij die van de Bolly-
woodmusicals. De release van Slumdog
Millionaire in India ging aanvankelijk gepaard
met de nodige controverse. De eerste weken
dat de film in India draaide, werd bij veel
bioscopen geprotesteerd – door militante
Hindoes, maar ook door bewoners van
sloppenwijken. De meest gehoorde kritiek
betrof de titel van de film; velen ervoeren de
term slumdog als beledigend voor de bewoners
van de sloppen. Daarnaast veroordeelden
sommigen de manier waarop de film het
leven in de slums weergeeft (zonder armoede,
uitbuiting en geweld te verbloemen). Boyle
kreeg het verwijt armoede te exploiteren en
een eenzijdig, door westerse ogen gekleurd
beeld van India neer te zetten.
Het kwam zelfs tot een rechtszaak, waarin
componist A.R. Rahman en acteur Anil Kapoor
(de quizmaster in Slumdog Millionaire) werden
aangeklaagd wegens het schenden van de
mensenrechten van bewoners van de sloppen.
Publicitaire redenen zullen een belangrijke
rol hebben gespeeld om juist een acteur en
een componist aan te klagen vanwege de
inhoud van een film waaraan zij meewerken.
In India zijn Rahman en Kapoor – die al lang
FOTO:JANNIJMAN
Schoolgaande kinderen in
een steegje in een
sloppenbuurt in de wijk
Mahalaxmi in Mumbai.
De helft van de bevolking
in Greater Mumbai
leeft in slums
Regisseur Boyle kreeg
het verwijt armoede te
exploiteren in een eenzijdig
westers portret van India
Ter gelegenheid van het 100-jarig bestaan van
TESG houdt Jan Nijman op 3 december een lezing
over de stedelijke problematiek in Mumbai.
Meer informatie: www.knag.nl

2. 24 geografie | november/december 2009
hun sporen in de Indiase filmindustrie hebben
verdiend – veel bekender dan regisseur Boyle.
Hij verweerde zich tegen de kritiek door
aan te geven dat zijn film geen documentaire
is, maar amusement. Boyle wilde met
Slumdog Millionaire vooral uitdrukking geven
aan de ongekende energie die zo kenmerkend
is voor Mumbai. De sloppenwijken zijn vol-
gens hem een fundamenteel onderdeel van
Mumbai. Het karakter van de stad wordt in
zijn ogen grotendeels bepaald doordat de
sloppen geen afgebakende getto’s zijn, maar
juist geïntegreerde delen van de stad. Wie
Trainspotting heeft gezien, weet dat Boyle ook
de onderkant van de Britse samenleving al
eens op weinig verhullende wijze portretteer-
de. Boyle kreeg bijval van ngo’s die actief zijn
in de sloppen van India. In de media lieten
zij weten blij te zijn met de film omdat hij de
aandacht vestigt op de zware omstandig-
heden waarin sloppenbewoners moeten
overleven; in India, maar ook in andere delen
van de wereld.
Indiase inbreng
Veel kritiek op Slumdog Millionaire – formeel
een Britse film, maar gebaseerd op de roman
Q&A van de Indiase diplomaat Vikas Swarup
– lijkt voortgekomen uit irritatie dat juist een
buitenstaander zo de nadruk legt op minder
florissante aspecten van de Indiase samen-
leving. Maar de film kwam mede tot stand
dankzij een omvangrijke Indiase inbreng.
Zo worden alle rollen in Slumdog Millionaire
gespeeld door Indiërs of migranten met een
Indiase achtergrond. Ook achter de schermen
is de Indiase bijdrage aanzienlijk. Naast de
muziek van A.R. Rahman springt vooral de
rol van Loveleen Tandan in het oog: zij regis-
seerde delen van de film en is als casting
director verantwoordelijk voor de doorbraak
van de jonge acteurs.
De kritiek in India op Slumdog Millionaire
werd al snel overstemd door trots toen het
grote publiek ervan doordrongen raakte dat
de film het resultaat is van samenwerking
tussen Britten en Indiërs. Er ontstond in
India zelfs een jubelstemming toen de film
rijkelijk werd beloond bij de Oscaruitreiking.
Het binnenhalen van een Oscar is vooral
sinds de nominatie van Lagaan in 2002 een
obsessie voor de Indiase filmwereld, die
ondanks zijn omvang nooit met een Oscar
werd beloond. Zelfs in de categorie buiten-
landse film werd slechts drie keer een Indiase
film genomineerd. In de slums van Mumbai
werden de acht behaalde Oscars gevierd
alsof het nationale cricketteam aartsrivaal
Pakistan had verslagen. Slumdog Millionaire
wordt al lang niet meer gezien als het
product van een buitenstaander. Nu wordt
vooral de inbreng van Indiërs benadrukt.
Botsende filmtradities
Het spreekt voor zich dat Slumdog Millionaire
geen compleet beeld geeft van het leven in
de miljoenenstad Mumbai. Dat kun je ook
niet van een speelfilm verwachten. Niettemin
lijkt het beeld dat Boyle van de stad schetst
realistischer dan de weergave van Mumbai in
veel Indiase films. De doorsnee Bollywood-
films van de afgelopen decennia spelen zich
– een enkele uitzondering daargelaten – af
binnen India’s hogere klassen. Armoede –
toch de dagelijkse realiteit voor het grootste
deel van de bevolking – is stilaan een blinde
vlek geworden. De discussie in India over
Slumdog Millionaire is dan ook voor een groot
24 25
deel verklaarbaar uit de afwijkende betekenis
die men aan cinema toekent. Een belangrijke
functie van Bollywoodfilms (Geografie mei
2007) is de mogelijkheid even te ontsnappen
aan de dagelijkse realiteit. Dit botst met het
karakter van Slumdog Millionaire.
Overigens is de fascinatie van Bollywood
met rijkdom en succes niet van alle tijden. In
het verleden was er meer aandacht voor het
leven van de lagere klassen. Mother India
(1957) geldt nog altijd als de klassieke Indiase
film over onderdrukking, maar ook in de jaren
zeventig en tachtig werden veel films gemaakt
waarin de schaduwkanten van India werden
belicht. Boyle en Kapoor noemen nadrukkelijk
Deewaar (1975) als belangrijke inspiratiebron.
Deewaar behandelt het leven van twee broers
die, opgegroeid in armoede, tegenover elkaar
geografie | november/december 2009 25
Kruisbestuiving
Groot-Brittannië is een belangrijk cen-
trum voor de kruisbestuiving tussen
westerse en Indiase cinema. Sinds de laat-
ste eeuwwisseling zijn al vele tientallen
Brits-Indiase coproducties uitgebracht.
Ook de politiek heeft oog voor de moge-
lijkheden die samenwerking biedt. In okto-
ber 2008 sloten de regeringen van India en
Groot-Brittannië een verdrag dat samen-
werking tussen filmmakers uit beide lan-
den stimuleert.
Gecoproduceerde films zullen onder
bepaalde voorwaarden in beide landen
worden aangeduid als nationale films,
waardoor ze in aanmerking komen voor
subsidies en verlaagde belastingtarieven.
Het mes snijdt hier aan twee kanten: voor
Indiase filmers zijn de Britse financiële re-
gelingen ongekend, terwijl de Britten sa-
menwerking zien als een belangrijk middel
om te herstellen van de economische re-
cessie. Het grote succes van Slumdog Mil-
lionaire heeft deze verwachtingen nog ver-
sterkt.
Jamal Malik wordt een Slumdog Millionaire
door de hoofdprijs te winnen in de tele-
visiequiz Who wants to be a millionaire.
In India is deze quiz onder de naam Kaun
Banega Crorepati sinds 2000 te zien op de
commerciële familiezender Star Plus. In
een speciale celebrity-aflevering van de quiz
in 2001 won Anil Kapoor – de quizmaster
in de film – 5 miljoen roepie. De oorspron-
komen staan als een van hen het criminele
pad op gaat.
Er wordt geopperd dat het succes van
Slumdog Millionaire eraan zal bijdragen dat
voortaan ook Bollywoodfilms een eerlijker en
completer beeld van India zullen uitdragen.
Maar of deze kentering geheel aan Slumdog
Millionaire toe te schrijven is? De dominantie
van musicals over liefde en familiewaarden is
al enige jaren aan erosie onderhevig. Toch
zijn de traditionele lovestories nog steeds de
grootste publiekstrekkers.
Slumdog Millionaire staat lijnrecht tegen-
over het escapistische karakter van de succes-
volle Bollywoodfilms. De film verbeeldt een
India waaraan de meeste Indiërs zich juist
trachten te ontworstelen. Voor een portret
van de grauwe werkelijkheid gaan zij niet
naar de bioscoop! Het beeld van India in
kelijke presentator van Kaun Banega Crorepati
is Amitabh Bachchan, waarschijnlijk India’s
beroemdste acteur aller tijden. In Slumdog
Millionaire wordt aan Bachchan gerefereerd.
Diens naam is het juiste antwoord op de
eerste vraag die in de quiz wordt gesteld (wie
was de ster in de film Zanjeer uit 1973?). Een
makkie voor hoofdrolspeler Jamal: als kind
deed hij heel wat moeite om Bachchans hand-
tekening te bemachtigen, die vervolgens
door zijn broer werd verpatst.
In 2007 gaf Bachchan het quizmaster-
stokje door aan Shahrukh Khan, Bollywoods
meest gelauwerde acteur van de laatste vijf-
tien jaar. Beiden speelden een rol in de dis-
cussie over Slumdog Millionaire. De Engelse
krant The Guardian betichtte Bachchan ervan
dat hij op zijn blog had geschreven dat India
in de film wordt neergezet als de vieze onder-
buik van de Derde Wereld. De acteur liet al
snel weten dat het betreffende bericht door
iemand anders was geplaatst. Shahrukh Khan
– die het aanbod om de quizmaster in
Slumdog Millionaire te spelen afsloeg – is
duidelijker: hij veroordeelt de defensieve
reflex waardoor films als Gandhi en Slumdog
Millionaire worden bekritiseerd omdat ze
India in een kwaad daglicht zouden zetten.
Slumdog Millionaire strookt evenmin met het
beeld dat de Indiase overheid wil commu-
niceren, getuige bijvoorbeeld de Incredible
India-campagne in de westerse media. Maar
al beschouwen sommigen Slumdog Millionaire
als een inbreuk op gevoelens van Indiase
trots en druist de film wellicht ook in tegen
bepaalde commerciële belangen, regisseur
Boyle verdient lof voor het bijstellen van het
beeld van de stad Mumbai, die de afgelopen
jaren vooral werd neergezet als een wonder
van globalisering. •
Quizmasters over de film
Je kunt er van alles over
zeggen, maar een feel
good film is Slumdog
bepaald niet.
Slumdog Mllionaire
staat lijnrecht tegenover
de escapistische
Bollywoodfims
In de slums van Mumbai werden
de acht behaalde Oscars gevierd
als een grootse overwinning
Toen Slumdog Millionaire in de Indiase bioscopen ging
draaien, verzamelden slumbewoners zich bij de ingang,
zoals hier in Mumbai. Ze protesteerden vooral tegen de
titel van de film, die ze als beledigend ervoeren.
FOTO:PUNITPARANJPE/REUTERS