1. Øèëæèëòèéí íàñ, ò¿¿íä ãàðàõ
ººð ëºëò¿¿ä
“Îä” öîãöîëáîð ñóðãóóëü
Áèîëîãè - Ýð¿¿ë ìýíäèéí áàãø
.Íàðàíãàðàâ

2. Òîäîðõîéëîëò
Øèëæèëòèéí íàñ ãýäýã íü: õ¿íèé àìüäðàëûí õî¸ðäàõü àðâàí æèë
áóþó õ¿¿õýä õàðààõàí òîì õ¿í áîëæ òºëºâøººã¿é øèëæèëòèéí
¿å þì.
Øèëæèëòèéí íàñ ãýäýã áîë áîëîìæ áà ýðñäýëèéí ¿å þì.
Õ¿í òºðºõººñºº ýõëýí íàñàí ýöýñëýõ õ¿ðòëýý õóâüñàí
ººð ëºãäºæ õºãæëèéí òîäîðõîé ¿å øàòóóäûã òóóëàí
ºíãºð¿¿ëäýãýýñ øèëæèëòèéí íàñàíä áèå áÿëäàð, îþóí óõààí,
ñýòãýë ñàíààíû õóâüä ýð èìòýé ººð ëºãäºí õºãæèæ, áóñäààñ
õàìààðàëòàé áàéäëààñ õàðüöàíãóé áèå äààñàí áàéäàëä
øèëæäýã.

3. Øèëæèëòèéí íàñíûõàí ãýæ õýíèéã õýëýõ
âý?
Äýëõèéí ýð¿¿ë ìýíäèéí áàéãóóëëàãûí òîäîðõîéëîëòîîð
øèëæèëòèéí íàñíûõàí áóþó ºñâºð íàñíûõàí ãýñýí
òîäîðõîéëîëòîä 10-19 íàñíû õ¿¿õýä çàëóóñûã
õàìðóóëäàã áàéíà.
Øèëæèëòèéí íàñ èõýâ ëýí 10-15 íàñíû õîîðîíä ýõýëäýã.
Ýõëýõ íàñ õ¿¿õýä á¿ðò õàðèëöàí àäèëã¿é. Ãýõäýý
îõèäûí øèëæèëòèéí íàñ õºâã¿¿äèéíõýýñ 1-2 æèëèéí
ºìíº ýõýëäýã.
Øèëæèëòèéí íàñ èõýâ ëýí 8 æèë îð èì ¿ðãýëæèëíý. Ýíý
õóãàöààíä õ¿¿õäèéí áèå ìàõáîäü òîì õ¿íèéõòýé
àäèëõàí áîëæ ººð ëºãäºõ, ñýòãýë ñàíàà òîãòâîðøèõ,
õ¿¿õä¿¿ä ò¿¿íä äàñàí çîõèöîõ áîëîìæèéã ºãäºã.

4. Øèëæèëòèéí íàñàíä áèå ìàõáîäü, òàíèí ìýäýõ¿éí õºãæëèéí ººð ººð ¿å
øàòàíä ÿâàà õ¿¿õýä çàëóó óóä õàìðàãäàõ òóë ºñâºð ¿åèéã ýðò
ºñâºð ¿å (10-13 íàñ), äóíä ºñâºð ¿å (14-16 íàñ), õîæóó ºñâºð ¿å (17-
19 íàñ) ãýæ àíãèëäàã.
Ýðò ºñâºð ¿åä áèå ìàõáîäèéí ºñºëò ýð èìòýé ÿâàãäàæ, øèëæèëòèéí
íàñíû ººð ëºëò¿¿ä àíõëàí èëýð , ººðèéí ãàäíàõ òºðõ áàéäàëäàà
èõýýõýí àíõààðäàã áîëíî.
Äóíä ºñâºð íàñàíä ¿å òýíãèéíõíèé íºëºº èõñýõ, ãàäààä ¿çýìæèíäýý
õýò àíõààðàõ, ÿìàð íýã ç¿éëèéã òóðøèæ ¿çýõ ñîíèðõîë èõ áîëíî.
Õîæóó ºñâºð ¿åä íàñàíä õ¿ðýã äèéí ¿¿ðãèéã óõàìñàðëàõ, èðýýä¿éí
àìüäðàëàà òºëºâëºæ, íàéç íàðòàéãàà óäààí õóãàöààíû õàðèëöàà
òîãòîîõûã ýðõýìëýí õóâü õ¿íèé õóâüä óëàì òºëºâøèí òîãòâîðæäîã.

5. Øèëæèëòèéí íàñàíä ãàðàõ
ººð÷ëºëò¿¿ä
Áèîëîãèéí ººð÷ëºëò¿¿ä
 Áèå áÿëäàðûí õºãæèëä ãàðàõ
ººð÷ëºëò¿¿ä
 Òàíèí ìýäýõ¿é, ñýòãýëç¿éí
òàëààñ ãàðàõ ººð÷ëºëò¿¿ä

6. Áèîëîãèéí ººð÷ëºëò¿¿ä
Øèëæèëòèéí íàñàíä ÿâàãäàõ áýëãèéí áîéæèëò, áèå ìàõáîäèéí
ºñºëòèéã áèîëîãèéí ººð÷ëºëò ãýíý.Ýíý ¿åä ºí÷èí òàðõèíààñ
ÿëãàðàõ äààâðûí íºëººãººð áèåèéí ãàëáèð, ä¿ð òºðõ, ¿éë
àæèëëàãààíä ººð÷ëºëò ãàð÷, áýëãèéí õî¸ðäîã÷ øèíæ òýìäã¿¿ä
èëýðíý.

7. Îõèäîä
¹ Ãàðàõ ººð÷ëºëò¿¿ä Õóãàöàà
Ãîëäóó 11 íàñàíä
Õºõíèé òîâ÷, íºñººæñºí õýñýã òîìîð÷, õºõíèé áóë÷èðõàé àæèãëàãäàõ õýäèé ÷
1
îâîéíî. íàñíû õýëáýëçýë 8-13
áàéíà.
Õºõ óðãàæ ýõýëñíýýñ 2-
2 Óìäàã áîëîí ñóãàíä ¿ñ óðãàæ ýõëýõ. 6 ñàðûí äàðàà óðãàæ
ýõëýíý.
Õºõ óðãàæ ýõýëñíýýñ 2
æèëèéí äàðàà
3 Àíõíû áèåíèé þì ¿çýãäýõ. àæèãëàãäàíà. Ãîëäóó
12.8 (10.5-15)íàñàíä
¿çýãäýæ ýõëýíý.
Îõèäîä 13 íàñ õ¿ðýõýä õºõ óðãàæ ýõëýýã¿é, ýñâýë õºõ óðãàæ ýõýëñýí áîëîâ÷ 4 æèëèí
äàðàà àíõíû áèåíèé þì ¿çýãäýõã¿é áîë áýëãèéí áîéæèëò ñààòñàí ãýæ ¿çíý.

9. Áÿöõàí óëààí àéäàñ
ßàãààä áàòãà ãàðäàã âý?
Øèëæèëòèéí íàñíû õ¿¿õä¿¿äèéí áàðàã 85%-èéíõ íü í¿¿ð,
õ¿ç¿¿, öýýæ, íóðóóíä íü áàòãà ãàðäàã. Øèëæèëòèéí íàñíû
¿åä áèå ìàõáîäü àðüñàí äîîðõ áóë èðõàéíóóäààð
äàìæóóëàí îëîí òºðëèéí äààâàð ÿëãàðóóëæ ýõýëäýã.
Ýäãýýðýýñ ººõíèé áóë èðõàé íü àðüñ, ¿ñèéã
õóóðàéøóóëàõã¿é óÿí õàòàí áàéëãàõûí òóëä òîñëîã áîäèñ
ÿëãàðóóëæ ýõýëäýã. Õàðèí òîñíû áóë èðõàé áàãà çýðýã
èë¿¿ ÿëãàð ýõëýõýä èë¿¿äýë òîñ àðüñíû í¿õèéã
áºãëºäºã. Áºãëºðñíèé äàðàà áè èë áèåò¿¿ä àæèëäàà îðæ
¿ðýâñ¿¿ëæ èäýýë¿¿ëíý. ¯¿íèé óëìààñ àðüñàíä áàòãà
¿¿ñíý. Áàòãà çàðèìäàà èõýñ , çàðèìäàà õ¿ íü áóóðäàã
áºãººä äààâàð òîãòâîðæèõ ¿å áóþó 25 íàñ õ¿ðòýë
¿ðãýëæèëíý.
Ãýõäýý øèëæèëòèéí íàñíû äààâðààñ áóñ ººð øàëòãààíààð
áàòãà èõýýð ãàð áîëíî.

10. ßìàð àðãà õýìæýý àâàõ õýðýãòýé âý?
Àðüñàà ¿ðãýëæ óãààæ öýâýðëýõ íü áàòãàíààñ õàìãààëíà
ãýæ áîäîõ íü áóðóó þì. Àðüñûã öýâýð áàéëãàõ íü ìýäýýæ
ñàéí áàòãà àðüñàí äýýð áèø àðüñíû ã¿íä áèé áîëäîãèéã
àíõààðàõ õýðýãòýé. Ãýñýí õýäèé 5.5 ðÍ ñàâàíãààð ºäºðò 2
óäàà áóþó ºã뺺, îðîéä 1 óäàà á¿ëýýí óñààð óãààæ àðüñàí
äýýðõ áàêòåðè, òîñûã ñàëãàæ áàéõ õýðýãòýé. Áàòãà
øàõàõ íü òèéì ñàéí àðãà áèø þì. Õàðèí ýñðýãýýð àðüñàíä
ã¿í ñîðâè ¿ëäýýäýã.
Õ¿ì¿¿ñèéí äóíä íàðíû ãýðýë áàòãûã õàòààäàã ãýñýí áóðóó
îéëãîëò áàéäàã. Ãýòýë ýñðýãýýð íü õýò ÿãààí òóÿà íü
àðüñûã ãýìòýýäýã.
Õýí íýãýí íàéçàä òàíü òîõèðñîí òîñ àìä òààðíà ãýñýí îéëãîëò
áàéõ ¸ñã¿é.
Øèëæèëòèéí íàñíû áàòãûã ýì ëýõäýý òóõàéí ºâ òºíèé íàñ,
õ¿éñ, àðüñíû îíöëîã, õàìãèéí óõàë íü áàòãàíû èäýâõæèëò,
òºð뺺ñ íü õàìààð

11. Õºâã¿¿äýä
¹ Ãàðàõ ººð÷ëºëò¿¿ä Õóãàöàà
Òºìñºã òîìîð÷ ýõëýõ áà ¿¿íèéã äàãààä õóóõíàãèéí
1 9-14 íàñíû õîîðîíä
àðüñ íèìãýð÷, óëààâòàð ºíãºòýé áîëíî.
2 Óìäàã áîëîí ñóãàíä ¿ñ óðãàæ ýõëýíý. 10-13 íàñàíä
Øîäîé óðòàñ÷, ºðãºñºí òºìñºã òîìðîõ áà àíõíû íîéòîí
3 13-19 íàñàíä
ç¿¿ä ¿çýãäýíý.
Õºâã¿¿äýä 13.5-14 íàñàíä òºìñºã òîìîð ýõëýýã¿é, ýñâýë òºìñºã òîìîðñíîîñ 4 æèëèéí äàðàà
áýëýã ýðõòýí òîìîð ã¿éöýýã¿é áàéâàë áýëãèéí áîéæèëò ñààòñàí ãýæ ¿çíý.

13. Áèå áÿëäàðûí õºãæèëä ãàðàõ ººð ëºëò
Øèëæèëòèéí íàñàíä áèå ìàõáîäèéí ýð èìòýé ºñºëò àæèãëàãäàæ, íèéò ºíäðèéí
25%, áèåèéí æèíãèéí 50% íýìýãääýã áàéíà. ¯¿íä: ÿñíû ºñºëò õºãæèë, áóë èí,
äîòîð ýðõòíèé æèí, õýìæýý íýìýãäýõ.
Îõèäîä Õºâã¿¿äýä
 Îõèäîä îãöîì ºñºëò íü õºâã¿¿äýýñ 1.5-2 æèëèéí  Õºâã¿¿äýä õàìãèéí ýðò íü 10.5, õàìãèéí õîæóó
ºìíº, õàìãèéí ýðò íü 9.5, õàìãèéí õîæóó íü 14.5 íü 16 íàñàíä òîõèîëäîíî.
íàñàíä ýõýëäýã.  Õºâã¿¿äýä áóë èíãèéí õºãæèë òóóøòàé
 Îõèäîä àíõíû áèåíèé þì ¿çýãäýõ õ¿ðòýë ÿâàãäàæ, õàðèí ººõëºã ýä õóðèìòëàãäàõ íü
áóë èíãèéí ºñºëò ýð èìòýé ÿâàãäàæ áàéñíàà ÿâààíäàà áóóðäàã.
öààøèä ººõëºã ýä ò¿ëõ¿¿ õóðèìòëàãääàã.  Õºâã¿¿äýä ºñºëòèéí õóðä íü äóíäæààð 14 äýýä
 Îõèäîä ºíäðèéí ºñºëò 10-13 íàñàíä ýð èìòýé öýãòýý õ¿ð , ãîëäóó 18-20 íàñàíä ºñºëò íü
ÿâàãäàæ, áèåíèé þì ¿çýãäýõýýñ 6-12 ñàðûí ºìíº çîãñäîã.
ºñºëòèéí õóðä äýýä öýãòýý õ¿ð , ò¿¿íýýñ õîéø  Õºâã¿¿äýä æèí ºíäðèéí ºñºëò íü íýãýí çýðýã
ñààðñààð, áèåíèé þì ¿çýãäñýíýýñ 2-2.5 æèëèéí ÿâàãääàã.
äàðàà ºñºëò çîãñäîã áàéíà.
 Îõèäîä ºíäðèéí ºñºëò íü äýýä öýãòýý õ¿ðñíýýñ 6
ñàðûí äàðàà æèíãèéí íýìýãäýë õàìãèéí ýð èìòýé
ÿâàãääàã.
Äýýðõ ººð ëºëòººñ ãàäíà øèëæèëòèéí íàñíû õ¿¿õäèéí ç¿ðõíèé õýìæýý, óóøãèíû áàãòààìæ íýìýãäýæ,
óóðàã òàðõè íü ºñäºã. Ç¿ðõíèé öîõèëò, àìüñãàëûí òîî ààæèì öººðñººð íàñàíä õ¿ðýã äèéí õýìæýýíä õ¿ðíý.

14. Òàíèí ìýäýõ¿é, ñýòãýëç¿éä ãàðàõ ººð ëºëò
Ýöýã ýõ, ãýð á¿ëýýñýý òóñãààð òîãòíîõ àíõíû îðîëäëîãî õèéíý. Ýöýã
ýõèéí ¿ãýíä îðîõã¿é, íàéç íºõäèéí ¿ãèéã óõàë èëíà. Áèåä íü ãàðàõ
Ýðò ºñâºð ¿å ººð ëºëò¿¿ä àíõààðëûã íü òàòàæ ýõëýõ òóë “áè õýâèéí ¿¿?” ãýñýí
(10-13 íàñ) àñóóëò èõ òàâèíà. Ñýòãýë ñàíààíû õóâüä òîãòâîðã¿é, íýã ºäðèéí
äîòîð õýä õýä õóâèðíà. Õàìãèéí ñàéí íàéçòàéãàà äàéñàí áîëîõäîî
àìàðõàí.
¯å òýíãèéíõýíòýéãýý õàìò áàéõ ñîíèðõîëòîé, òýäíèé ¿çýë áîäîëä
íèéöýõèéã õè ýýíý. Ýñðýã õ¿éñèéí íàéç íàðòàé áîëíî. Ìàø ñîíèó ó ðààñ
Äóíä ºñâºð ¿å àðõè óóõ, òàìõè òàòàõ, áýëãèéí õàðüöààíä îðîõ çýðýã ÿíç á¿ðèéí
(14-16 íàñ) òóðøèëòóóä õèéæ ¿çýõ îðãèë ¿å þì. ªºðèéí áèå ãàäààä òºðõ áàéäàëäàà
àíõààð , áóñäàä àÿòàéõàí õàðàãäàõûã õè ýýíý.
Ýíý ¿åä “áóñäûí õóâüä áè õýí áý, èðýýä¿éä áè ÿìàð õ¿í áîëîõ âý?” ãýñýí
àñóóëò òàâüæ, áîëîâñðîë, àæèë ýðõëýõ, áýëãèéí õàðüöààíû òàëààð èë¿¿
áîäèòîé ñýòãýí áîäîæ, èðýýä¿éã òºëºâëºæ ýõýëíý. Áóñäûí ñýòãýë ñàíàà,
Õîæóó ºñâºð
ÿëàíãóÿà ýöýã ýõýý èë¿¿ îéëãîäîã, ¿å òýíãèéíõíýýñýý 2-3 õ¿¿õýäòýé
¿å (17-19 íàñ)
èë¿¿ äîòíî íàéç áîëíî. Áèåèéí ºñºëò, õºãæèë íü ã¿éöýõèéí õýðýýð ãàäíà
òºðõºí人 ñàíàà çîâîõ íü áàãàñ , õàðèí ººðèéí èìèæýä èë¿¿ èõ àíõààðàõ
áîëíî.

16. Ýð áýëãèéí ýñèéí àÿëàë