Counselling

1. Counselling Referencer –
Section 04 – Poems
Author
Sudhir Vaidya

2. समुपदेशन टिप्स - सेक्शन ०४ - स्पंदने कविता संग्रह
मित्रानो निस्कार.
मित्रानो, िी काही हाडाचा कवी नाही. त्यािुळे िला बरेच वेळा लेखाांचा, फोटोचा आधार घ्यावा लागतो. परांतु
फ
े सबुकवरील काही मित्राांच्या सहवासात आल्यानांतर आपणही काव्य करू शकतो, हा ववश्वास वाटला
त्यािुळेच िी कववता करायला धजावलो. अर्ाात कवी मित्राांनी सहजपणे क
े लेल्या कववताांसिोर िाझ्या
कववतेचा दजाा काहीच नाही, असे िाझे प्ाांजळ ित आहे. असो.
ह्या कववता िला जेव्हा सुचल्या तेव्हा मलहहल्या. ह्या एका ववमशष्ट िूड िध्ये सुचलेल्या ह्या कववता आहेत.
त्याचा सांदर्ा िाझ्या आयुष्याच्या जडणघडणीत आहे. कदाचचत त्यातील सांदर्ा तुम्हाला र्ावतील, पण तो
योगायोग असेल. काही कववता गद्य वाटण्याची शक्यता आहे पण प्त्येक कववतेत र्ावार्ा िात्र नक्की आहे.
िाझ्या कववता सांग्रहातील काही ननवडक कववता ह्या सेक्शन िध्ये सिाववष्ट क
े ल्या आहेत.
ह्या सेक्शन िधील कववताांिध्ये आयुष्यातील अनेक र्ावना दडलेल्या आहेत व एका अर्ााने िाझ्या
आयुष्यावरील ते र्ाष्य आहे. िला खात्री आहे कक ह्या कववता तुम्हाला आवडतील व त्यातून तुिच्या िनाला
नक्की हदलासा मिळेल व कदाचचत तुिच्या सिस्येचे ननराकरण सुद्धा होईल.
स्वत:च्या प्श्नाचा ककां वा सिस्येचा कसा ववचार क
े ला पाहहजे हह ववचाराांची दृष्टी नक्की मिळेल. कदाचचत
आपली सिस्या आपल्या िनाला वाटते, तेव्हडी गांर्ीर नाही असे सुद्धा वाटण्याची शक्यता आहे.
िाझा असा सल्ला आहे कक प्र्ि तुम्ही कववता सांग्रह वाचता, तशा सवा कववता वाचा, त्यानांतर एक एक कववता
वाचून त्यावर ववचार करा. कवीला नेिक
े काय म्हणायचे आहे? काय सुचवायचे आहे? हा ववचार आपल्या िनात
आला होता का? हा ववचार आपल्याला लागू होतो का? असा काही ववचार आपल्याला करावयास पाहहजे का? असे
िनाला ववचारा.
डोळे बांद करून शाांत बसा. िला खात्री आहे कक तुिचे िन तुम्हाला उत्तर हदल्यामशवाय गप्प बसणार नाही.
िाझ्या खूप साऱ्या शुर्ेच्छा.
सुधीर िैद्य
१५-०५-२०२२

3. 1
1
४)आयुष्य
आपले आयुष्य हे मेणबत्ती सारख असत,
जळता जळता आठवणीींच मेण जमत असत.
५)अललप्त
मी समारींभात जायचे टाळतो.
फालतू बडबड व मानपान यातून अलगद ननसटतो .
६) सेवा ननवृत्ती
ननवृत्ती हह ननवृत्ती असते व्यवसायातून / नोकरीतून, सेवेसाठी.
आयुष्यभर जे समाजाने हदले ते भरभरून परत देण्यासाठी.
९) जन्म आणण मरण
जन्म आणण मरणामध्ये एका श्वासाचे अींतर आहे .....
चाींगल्या कामाचा मला ध्यास आहे आणण हाच माझा श्वास आहे.
१०) बालमन
ननत्य नवीन वसतूींचा भूल भुलैया फफरत असतो.
बालमनाला भुरळ घालत असतो.
...मोठ्या माणसाला हह बालमन असते.
पण पररस्सिती मनावर दडपण आणते.
मग दुधाची तहान ताकावर भागवावी लागते.
Mobile चे Cover बदलून हौस भागवावी लागते.
ननत्य नवीन गोष्ठीसाठी मन घायाळ असते.
उपयुक्ततेचे भूत मानी असते.

4. 2
2
आयुष्याच्या सींग्रामात बालमन हरवलेले असते.
परत बालपण लमळण्यासाठी पुनींजजन्माची आशा असते.
११ ) मरण
मरण हे मरण असते ...........
प्रत्येकाचे वेगळे असते.
माणूस रोजच मरतो मनाने.
यमाने नेल्यानींतर एकदाच मरतो शरीराने.
१२) आत्मा
प्रत्येकाकडे असतात ह्या गोष्टी ....
शरीर, पैसा, सींपत्ती, लमत्र, नातेवाईक,
पण जग सोडताना कोणीच येत नाही बरोबर.
आत्मा मात्र तयार असतो ..
कारण तो अमर असतो.
हे समजत नाही माणसाला ....
आणण णझडकारत राहतो आत््याला.
१४) वेदना
वेदना ्हणजे वेदना असते.
तुमची आमची सेमच असते.
वेदना मनाची असते.
वेदना शरीराची असते.
माझी वेदना आहे नन:शब्द ...
नतला साि देण्या मी शोधतो आहे शब्द.
्हणूनच करतो आहे हा काव्य प्रपींच.

5. 3
3
वेदना मला का ्हणून ववचारले नाही ...
दुसऱ्याला का नाही ्हणून दु: खी झालो नाही.
वेदनेचे उमटले वळ.
भोगायला लमळाले त्यातूनच बळ.
वेदनेने क
े ले घायाळ.
कारण माझी वेदना होतीच तशी खट्याळ.
वेदनेला सवीकारत गेलो...
भोगून बाकी शुन्य करायला गेलो.
पण ते जमलेच नाही....
तीच वेदना घेऊन मी ननघणार आहे लाींबच्या प्रवासाला.
अशी वेदना कोणाला देऊ नको हे देवाला साींगायला.
वेदना इतकी झाली की त्याचेच झाले हसू.
मात्र माझ्या डोळ्यात होते आसू.
वेदनेच्या सावलीत मी मोठा झालो....
वेदनेचीच मी वेदना झालो.
१५) ध्येय
ध्येय ्हणजे ध्येय असत.
तुमच आमच सेम नसत.
आमचीं ध्येय लई भारी असत.
तुमच ध्येय ...........
माणसागणणक ध्येय बदलत असत आणण
माणसाचीं ध्येय क्षणो क्षणी बदलत असत.
ध्येय हदवसाच असत, ध्येय अल्प जीवी असत.
ध्येय आयुष्याच असत.

6. 4
4
ध्येयाची एक माललका असते ....
प्रयत्नाने ती गुींफावी लागते.
हदवसाच ध्येय ७.१२ ची ट्रेन लमळवणीं असत.
मग सीट लमळवण असत,
ट्रेन मधून लवकर उतरून Muster गाठणीं असत.
पण ऑफफसात काम करायचीं ध्येय मात्र ठरलेल नसत.
त्यासाठी vitamin M ची मात्रा असते.
लमत्रानो कामातला आनींद लमळवायचा असतो.
पैसा पाठोपाठ येतच असतो.
पैसा लमळवणे हे ध्येय असण्याची गरजच नसते ....
प्रामाणणक पणे काम करण्याचीच गरज असते.
आ्ही आयुष्यात लशक्षणाचा घेतला ध्यास, आणण
ववद्यािी दशेचा घेतला आनींद .
लशकलेले उधळून टाकले बेधुींद.
ध्येय ठरवताना ववचार करावा अींगभूत गुणाींचा व त्रुटीींचा ....
चुकीचे ध्येय ठरवले तर होतो ववचका .
मग काय आयुष्याचा पचकाकच पचका.
आयुष्यातील सींकटाींनी लशकवले शहाणपण .
ध्येय ठरत गेले आपले आपण.
आज मी उभा आहे ननवृतीच्या उींबरठ्यावर.
काय कमावले आणण काय गमावले चा हहशेब माींडत सींगणकावर .
१६) प्रेम
प्रेम ्हणजे प्रेम असत.
तुमच आमच सेम नसत.
आमच प्रेम खर असत.

7. 5
5
तुमच प्रेम बेगडी असत............
प्रेमाची एकच व्याख्या नसते.
तुमची आमची व्याख्या नक्कीच वेगळी असते.
तुमची प्रेमाची व्याख्या शारीररक असते.
आमची प्रेमाची व्याख्या मात्र व्यापक असते.
आ्ही कामावर प्रेम करतो.
आ्ही कामाने लमळणाऱ्या समाधानावर प्रेम करतो.
आ्ही ननसगाजवर प्रेम करतो व त्याचा मान राखतो.
आ्ही आई वडडलाींवर प्रेम करतो.
आ्ही क
ु टुींबावर प्रेम करतो.
आ्ही लमत्राींवर प्रेम करतो
आ्ही सींकटावर सुद्धा प्रेम करतो.
आ्ही देवावर प्रेम करतो.
आ्ही शरीरावर सुद्धा प्रेम करतो पण तो शरीर धमज असतो.
आमच्यावर मात्र कोणीच प्रेम करत नाही.
कारण आमच प्रेमच कोणाला समजत नाही.
हेच आमचीं दु: ख आहे लमत्रानो.
्हणूनच ्हणतो की
तुमची आमची व्याख्या नक्कीच वेगळी आहे.
आमची प्रेमाची व्याख्या व्यापक आहे.
ह्याच मसती मध्ये मी दींग आहे.
१७) आयुष्य
आयुष्य ्हणजे आयुष्य असत.
प्रत्येकच वेगळ असत.
आयुष्य ्हणजे एक खेळ असतो.
लहानपणी सक
ज शीत बनघतलेला असतो.

8. 6
6
आयुष्य ्हणजे पाच चेंडूचा खेळ असतो.
ववदुषक फ
े कतो चेंडू हवेमध्ये.
आरामात झेलतो हातामध्ये.
पहहला चेंडू असतो लशक्षणाचा.
दुसरा चेंडू असतो नोकरी - व्यवसायाचा.
नतसरा चेंडू असतो क
ु टुींबाचा.
चौिा चेंडू असतो तब्बेतीचा.
पाचवा चेंडू असतो लमत्र - करमणुकीचा.
सवज चेंडू हवेमध्ये फ
े कत जावे.
जलमनीवर न साींडता झेलत जावे.
जो हे करील तो सुखी होईल.
अन्यिा दु:खी होईल.
आयुष्याच्या खेळात सवज चेंडू नसल्यास होतो ववचका.
मग आयुष्याचा होतो पचका.
लमत्रानो पाच चेंडू नन खेळयची सवय करा.
आपल आयुष्य सािजकी लावा.
१८) सुख
सुख ्हणजे सुख असत.
तुमच आमच सेम नसत.
आमच सुख मोठ असत.
तुमच सुख लहान असत.
खरे तर सुख कशात असत हेच माहहत नसत.
सुख वसतू लमळण्यात नसत.
सुख वसतू न लमळण्यातहह नसत.
सुख हे मनात असत.
मनातून चेहऱ्यावर ओसींडत.

9. 7
7
सुखा नींतर दु:ख येत.
बाजार भावाच हेच तर चक्र असत.
सुख प्रवासाच्या शेवटी नसत.
सुख प्रवासातच शोधाव लागत.
सुखाने हुरळून जायचीं नसत.
सुखा नींतर दु:ख येणार ्हणून मन हळव करायचीं नसत.
सुखा बरोबर दु:ख येत हे भान सोडायचीं नसत.
सुखात सगळ्याींना सामील करायचीं असत.
सुखाची व्याख्या नसते. प्रत्येकच सुख वेगळ असत.
सुख पचवायच असत.
सुख हे अल्पजीवी असत.
चचरींतन सुख लमळवाव लागत.
सुख ओळखाव लागत.
मी दु:खाला सुख ्हटले .
घडाळ्याचे काटे उलटे फफरवले आणण मलाच हसू आले.
१९) दु:ख
दु:ख हे दु:ख असत.
तुमच आमचीं सेम नसत.
आमचीं दु:ख जड असत.
तुमच दु:ख हलक असत.
लमत्रानो अस काही नसत.
दु:ख हे दु:खच असत.
दु:ख भोगून सींपवायचीं असत.
आपल्याला का ्हणून ववचारायचीं नसत.
दुसरयाल का नाही ्हणून झुरायचीं नसत.

10. 8
8
दु:ख हे सवीकारायच असत.
दु:खाला लमत्र करायचीं असत.
मागील जन्माचे दु:ख ह्या जन्मी भोगायचीं असत.
मग पुढील जन्मी सुखच सुख असत.
दु:ख देऊ नको ्हणून देवाला साींगायच नसत.
तर दु:ख भोगायला बळ दे ्हणून साींगायच असत.
दु:खा नींतर सुख येईल अस मानायचीं असत.
सुखानींतर दु:ख येईल ्हणून खींतावायच नसत.
दु:खात वाटेकरी करायचे नसतात कारण
प्रत्येकाला दु:ख असतात.
साींगता येणारीं दु:ख चाींगल असत.
न साींगता येणारीं दु:ख कठीण असत.
सुखा बरोबर दु:ख येतचीं असत.
पण आपल्याला ते समजत नसत.
्हणून अनावश्यक सुख नाकारायच असत.
्हणजे दु:खाच पारड हलक होत असत.
सुखाची मजा दु:ख लशकवते.
आयुष्यात दु:ख नसल्यास जीवन बेचव होते.
दु:ख माझा बालपणी पासूनचा लमत्र आहे.
्हणून तर दु:खाची गोष्ट तु्हाला साींगतो आहे.
२०) अपघात
अपघात ्हणजे अपघात असतो.
प्रत्येकाचा वेगळा असतो.
अपघात शरीराचा असतो.

11. 9
9
अपघात मनाचा असतो.
अपघाताच्या जखमा मनावर कोरल्या जातात.
शरीरावरच्या लवकरच पुसल्या जातात.
अपघाताने माणसे जवळ येतात.
नाहीतर दुरावतात.
एकाचा अपघात दुसऱ्याचा फायदा असतो.
त्याला कोणाचाच इलाज नसतो.
अपघातातून लशकायचीं असत.
पण याच भान प्रत्येकाला नसत.
बरेच अपघात चुकीने होतात.
पण लशक्षा मात्र दुसरेच भोगतात.
अपघाताच ग्रहमान समजू शकत.
पण तरुण मन ह्यावर ववश्वास ठेवण कठीणच असत.
अपघात टाळायचा प्रयत्न करा.
जगा आणण जगू द्या.
लमत्रानो मी हह अपघाताची लशकार झालो आहे.
्हणूच हह कववता तु्हाला ऐकवतो आहे.
२१) पाऊस
पाऊस ्हणजे पाऊस असतो.
ननसगाजचा सेमच असतो पण प्रत्येकाचा वेगळा असतो.
पाऊस सुखाचा असतो.
पाऊस दुुःखाचा असतो.
पाऊस प्रेमाचा असतो.

12. 10
10
जसा जासत पावसाचा क
ीं टाळा येतो.
तसाच अनत सुखाच्या व अनत दुुःखाच्या पावसाचा क
ीं टाळा येतो.
पण आपला काहीच इलाज नसतो.
कारण पाऊस आणण सुख - दु:ख, ननसगज आणण नलशबावार अवलींबून असत.
आपण मात्र सोसायच असत.
हदवस पालटण्याची वाट बघण असत.
भोगणीं फक्त आपला असत.
बाकी सगळ झुठ असत.
सींकटात सींधी शोधण असत.
सुखात पाय जलमनीवर ठेवण असत.
एवढच आपल्या हातात असत.
पाऊस एकहदवस िाींबतोच.
सुख - दु:खासाठी सुद्धा हाच ननयम असतो.
पण आपल्याला मात्र प्रत्येक गोष्टीची घाई असते.
आणण हेच आपल्या दु:खाच कारण असत.
वयाच्या आधी आणण नलशबापेक्षा जासत लमळत नसत.
पण ह्याच भान मात्र आपल्याला नसत.
पाऊस, हहवाळा, उन्हाळा हे ननसगाजच चक्र आहे.
सुख, दु:ख हे नलशबाच चक्र आहे.
ननसगाजची साठ चक्र मी बनघतली आहेत.
्हणूनच ह्या पावसाची कववता तु्हाला ऐकवतो आहे.
२२) हासय
हसणायाजने हसत जावे.
रडणायाजने रडत जावे.
बघणायाजने बघत जावे.
बघता बघता हसू - आसूचे अवलोकन करत जावे.

13. 11
11
हल्ली हासयाचे प्रसींग शोधावे लागतात.
मात्र रडण्याचे प्रसींग रोजच येतात.
हासयाचे पण प्रकार असतात. खो-खो, हह-हह, हा-हा
लमत्रानो आपले हासय ननमजळ ठेवा.
माणुसकीचा झरा वाहता ठेवा.
हासय हे हासयच असते असे नाही.
रडणे हे रडणेच असते असे नाही.
रडू शकत नाही ्हणून हसावे लागते.
हसता हसता रडावे लागते.
वेदनेतून येणारे रडू लपववण्यासाठी येते हसू.
अपेक्षापूती नींतर येती आसू.
हासयानींतर रडणे येते.
रडण्यानींतर हसणे नलशबी असते.
हेच तर जीवनाचे चक्र असते.
वेदनेच्या छायेत मी मोठा झालो.
वेदनेचीच मी वेदना झालो.
आणण वेदनेलाच आले खुदकन हसू.
23) प्रवास
प्रवास ्हणजे प्रवास असतो.
तुमचा आमचा सेमच असतो.
पण माणसागणणक रसता मात्र बदलत असतो.
प्रवास ्हणजे प्रवास असतो.
आयुष्य हाच एक प्रवास असतो -
जन्मापासून मृत्यूपयंतचा.
आयुष्याचा प्रवास ट्रेनच्या प्रवासासारखा करायचा असतो.

14. 12
12
सहप्रवासी ननवडण्याचे सवातींत्र्य नसलेला हा प्रवास असतो.
आपले क
ु टुींबीय आपले सहप्रवासी मानावे.
्हणजे प्रवास सुखाचा होतो.
सटेशन आले की उतरतो सहप्रवासी.
आपल्याला मागे टाक
ू न.
आयुष्यातही हेच होते.
पण आपण जातो चक्रावून.
प्रवासाचे सुख असते प्रवासात.
नसते मुक्कामाच्या सिानात.
रात्रीची झोप हा हह मृत्यूच असतो.
पण पहाट मात्र नवीन जन्मच असतो.
अजून फकती वेळा पहाटे जाग येईल माहहत नाही.
देव आमची ववनींती मानतच नाही.
आयुष्यात काही कमावयाचे राहहले नाही.
अजून जगतो ्हणून काही बाही करतो आहे.
२४) गणपती बाप्पा कडे मागणे - साकडे
गणेश चतुिीला गणपती बाप्पा मखरात ववराजले,
पण आरती झाल्यानींतर जरा क
ीं टाळले.
हळूच ्हणाले उींदीर मामाला .....
भक्ताींचे मागणे - साकडे ऐक
ू न फकटले कान,
ह्याचसाठी हे करतात का माझा मान?
मी नवसाला पावतो असे ह्याींना वाटते,
पण ह्याींच्याच प्रयत्नाने यश त्याींना लमळते.
क्र
े डीट मात्र मला देतात,
आपल्याच प्रयत्नाींना मात्र कमी लेखतात.

15. 13
13
सगळेच माचगतलेले मी देत नाही,
तरी लमळालेल्याची फकमत ह्याींना नाही.
आपली प्रत्येक इच्छा पूणज होत नाही पण
लमळालेल्या गोष्टी वर प्रेम करावे हे मात्र ह्याींना कळत नाही.
मागण्या एक
ू ण बाप्पा लागले साींगू ....
फक भक्तानो प्रामाणणक प्रयत्न करत राहा.
लमळेल ते फळ सवीकारत राहा.
वयाच्या आधी आणण लायकी पेक्षा जासत काही लमळत नसत.....
पण आरती च्या आवाजात बाप्पाचे शब्द जात होते ववरून,
भक्त आपल्या गायकीत गेले होते रमून.
बाप्पा दर वषी येत राहतील,
भक्त मागणे - साकडे घालत राहतील,
आरतीच्या आवाजात बाप्पाचे बोलणे ववरून जाईल,
नवस मात्र बोलले जातील,
दशजनाच्या राींगा वाढत जातील,
कमजकाींडात भक्त अडकत जातील,
पण बाप्पा प्रत्येक माणसात लपला आहे हे मात्र ववसरून जातील.
२६) हदवाळी
"आज हदवाळी आहे , आज हदवाळी"
पेपर आला, दुध आले, कचरेवाला आला, Laundry वाला आला,
नळाला आजपण पाणी आहे.
"आज हदवाळी आहे , आज हदवाळी"
ररक्षा, बस चालू आहे. ट्रेनलापण गदी आहे.
नतफकटाला प्रचींड राींगा आहेत.
"आज हदवाळी आहे , आज हदवाळी"

16. 14
14
बाींधकाम चालू आहे, पोलीस सतक
ज आहेत.
अस्ननशामक दल सज्ज आहे. सीमेवर सैन्य तैनात आहे.
"आज हदवाळी आहे , आज हदवाळी"
हॉटेल , दुकाने आज उघडी आहेत.
गदीमुळे प्रवासात िोडा त्रास आहे.
पण पाींढरपेशाच्या कपाळावर मात्र आठी आहे.
"आज हदवाळी आहे , आज हदवाळी"
पाींढरपेशा सोडून सवज सेवाकमी कामावर हजार आहेत.
त्याींची पण हदवाळी आहे हे ते सोयीसकर पणे ववसरत आहेत.
२७) वाट बघणे
वाट बघणे ्हणजे वाट बघणे असते.
तुमचे आणण आमचे सेमच असते.
आयुष्य ्हणजेच वाट बघणे असते.
वाट सींपण्यापेक्षा / वाट लागण्यापेक्षा हे बरे असते.
वाट बघण्यात आशावाद स्जवींत असतो.
्हणूनच वाट बघण्यात मजा असते.
जन्मापासून- मृत्यूपयंत, सकाळपासून झोपेपयंत आपण वाटच बघतो.
मनासारख घडत गेलीं फक वाट बघण्याची पण मजा येते.
पण अस सारख घडत नसत.
वयाच्या आधी आणण लायकी पेक्षा जासत काही लमळत नसत.
ह्याचच भान ठेवायचीं असत.
त्यासाठी आपण प्रामाणणकपणे प्रयत्न करत राहायचीं असत.
देवावर श्रद्धा ठेवायची पण कमजकाींडात अडकायच नसत.

17. 15
15
देवाकडे क
े वळ मागून काही लमळत नसत.
न मागताही देव हदल्यालशवाय रहात नसतो.
वाट बघणे ्हणजे वाट बघणे असते.
तुमचे आणण आमचे सेमच असते.
२८) ग्रहण
ग्रहण ्हणजे ग्रहण असते.
ग्रहण हे कोणालाही आणण कधीही लागते.
चींद्र -सूयाजला हह लागते
तर माणसाींचा सुद्धा अपवाद नसतो.
ग्रहण ्हणजे TV वाल्याींना पवजणी असते.
धमज, ज्योनतष, ववद्यान याींना एकत्र पीडता येते.
प्रत्येकाचे बरोबर असते, चूक मात्र दुसऱ्याची असते.
खरेतर सवजच बरोबर आणण सवजच चूक असते.
लोकाींचे मनोरींजन होते.
TRP चे आकडे वाढवून जाते.
चींद्र ्हणजे मन असते.
ववज्ञानाला मन मात्र हदसत नसते.
कारण ज्योनतषाकडे पुरावे नसतात.
ववज्ञान मात्र मी बरोबर, तु्ही चूक ्हणून साींगत सुटतात.
लशक्षण, नोकरी, व्यवसायाला, भुक
े ला कोणताच हदवस त्याज्य नसतो.
ग्रहण सींपत्तीला लागते, ग्रहण लशक्षणाला लागते,
ग्रहण सत्तेला लागते, ग्रहण नाव-लौफककाला लागते.
ग्रहण लागू नये असे वाटत असेल तर हे माणसा उतू - मातु नकोस.
प्रामाणणकपणे काम कर. देव जे फळ देईल ते गोड मानून घे.

18. 16
16
हे जग नश्वर आहे. तू ह्या जगातला काही काळाचा पाहुणा आहेस.
पाहुण्यासारखे राहा, लोकाींचे प्रेम घेऊन जा.
कमजकाींडात अडक
ू नकोस. उगाच वेळ फ
ु कट घालवू नकोस.
सवधमज सोडू नकोस. ज्योनतषाच्या मागे लागू नकोस. अींध श्रध्येचा बळी होऊ नकोस.
ववज्ञानाची कास धर. सव:ताचा उद्धार कर.
२९) सींक्राींत
आणखीन एक वषज सरले.
िींडी घेऊनच नवीन वषज अवतरले.
गार हवेची शाल लपेटून माणसाचे मन सुखावले.
गार झुळक
े ने पतींग प्रेमी आनींदले.
तीळ - गुळाच्या गोड वासानी पोटच भरले.
सींक्राींतीचे दाचगने घडले.
नवीन नवरीला त्याचेच अप्रूप झाले.
जावईबुवा हलव्याचा हार आणण नारळ लमळणार ्हणून खुश झाले.
फोटो काढले , आधी हलव्याच्या दाचगन्याींचे आणण मग मुलगी -जावयाचे.
आणखीन एक सण पार पडला ्हणून सासूबाईनी हुश्य ्हटले.
सींक्राींतीचा सण आला आणण गेला.
दरवषीच येतो आणण जातो.
पतींग उडवले जातात आणण कापले पण जातात.
पतींग कधी कागदाचे असतात तर कधी सवप्नाींचे .
कधी तरी माणसावर सींक्राींत कोसळते. तुमच्या सवप्नाींचा चक्काचूर करते.
माणूस परत उभा राहतो नाहीतर पतींगासारखा भरकटतो.
पतींग उडवताना पतींगा बरोबर चाींगला माींजा, छान हवा - वारा हवा आणण पतींग उडववण्याचे कसब हवे.
तसेच सवप्नाींच्या पतींगासाठी चाींगले ध्येय, पररश्रम आणण हवेसारखे िोडे नशीब हवे.
मग तुमचा पतींग आकाशात अशी भरारी घेईल फक सगळ्याींच्या माना वरच होतील.

19. 17
17
सींक्राींत सींपत्तीवर येते , सींक्राींत लशक्षणावर येते.
सींक्राींत सत्तेला ग्रासते , सींक्राींत नाव-लौफककाला वेढते.
अशी सींक्राींत येऊ नये व पतींग कापला जाऊ नये ्हणून लमत्रा,
कमजकाींडात अडक
ू नकोस. उगाच वेळ फ
ु कट घालवू नकोस.
सवधमज सोडू नकोस. ज्योनतषाच्या मागे लागू नकोस. अींध श्रध्येचा बळी होऊ नकोस.
ववज्ञानाची कास धर. सवता:चा उद्धार कर.
३०) होळी
होळी दर वषी येते, ह्या वषी पण येईल.
पण ह्या वषी दोन होळ्या साजऱ्या होतील.
पहहली होळी १७ फ
े ब्रुवारीला साजरी होईल व
दुसरी होळी ७ माचजला साजरी होईल.
१७ फ
े ब्रुवारीला गुलाल उधळला जाईल.
ववजयी उमेदवाराींच्या पाट्जया झोडल्या जातील.
आरोप - प्रत्यारोपाच्या फ
ै री झाडल्या जातील.
सामान्य माणूस मात्र त्रासून जाईल.
१७ फ
े ब्रुवारीची होळी लगेचच शाींत होईल, ५ वषाजसाठी.
नागररकाींच्या हहतासाठी हह होळी असेल का हा प्रश्न मात्र अनुत्तरीतच राहील.
दुसरी होळी ७ माचजला पेटेल.
होळीत लाकडेच पेटवली जातील.
पण वाईट आचार-ववचार, सवािज, भ्रष्टाचार, दुगुजण ह्याची होळी कधी पेटणार हा खरा प्रश्न आहे?
होळीची पूजा क
े ली जाईल.
पण चाींगल्या ववचाराींची पूजा कधी करणार हा खरा प्रश्न आहे?
पुरणपोळीचा नैवेद्य दाखववला जाईल.
पण सद्गुणाींचा नैवेद्य कधी दाखववला जाईल हा खरा प्रश्न आहे?
होळीच्या रात्री लशव्या देऊन, बोंबाबोंब करून रात्रीचा हदवस क
े ला जाईल.

20. 18
18
पण मनातील ववकार कधी बाहेर काढणार हा खरा प्रश्न आहे?
दुसऱ्या हदवशी होळीतली राख लावून रींगपींचमी खेळली जाईल.
सामान्य लोकाींना त्रास होईल ह्याची फफकीर कोणीच करणार नाही.
पण सुववचाराींचे, कतजव्याचे रींग कधी उधळणार हा खरा प्रश्न आहे?
होळी येईल आणण जाईल.
दरवषी येते आणण जाते.
पण खरी होळी कधी साजरी होणार हा खरा प्रश्न आहे?
पण एक हदवस माझ्या मनातील होळी नक्की साजरी होईल.
पण मी मात्र ती होळी परलोकातूनच बघेन.
३१) प्रेम
प्रेम आई वडडलाींवर करावीं.
प्रेम क
ु टुींबावर करावीं.
प्रेम Career वर करावीं.
प्रेम लशक्षणावर करावीं.
प्रेम कामावर वर करावीं.
प्रेम कामाने लमळणाऱ्या समाधानावर वर करावीं.
प्रेम सवधमाजवर करावीं.
प्रेम पैशावर करावीं पण अनतररक्त नसाव.
प्रेम प्रामाणणकपणावर करावीं.
प्रेम Sincerity वर करावीं.
प्रेम ननसगाजवर करावीं.
प्रेम लमत्राींवर करावीं.
प्रेम फ
े सबुक वर करावीं पण अनतररक्त नसाव.
प्रेम सींकटावर करावीं.
प्रेम नलशबावर करावीं.
प्रेम देवावर करावीं.

21. 19
19
प्रेम शत्रूवर करावीं.
प्रेम वेदनेवर करावीं.
प्रेम सुखावर करावीं.
प्रेम सुखानींतर येणाऱ्या दु:खावर करावीं.
प्रेम सरकारवर करावीं.
प्रेम प्राणीमात्राींवर करावीं.
प्रेम मरणावरहह करावीं
प्रेम सवत: वर करावीं.
प्रेम प्रेम करण्यावर करावीं.
प्रेम प्रेम करण्यासाठी करावीं.
प्रेमाने प्रेम वाढत.
प्रेम फक्त मनापासून करावीं.
३२) होळी
होळी दर वषी येते, ह्या वषी पण येईल आणण जाईल.
होळीत लाकडेच पेटवली जातील.
पण वाईट आचार-ववचार, सवािज, भ्रष्टाचार, दुगुजण ह्याची होळी कधी पेटणार हा खरा प्रश्न आहे?
होळीची पूजा क
े ली जाईल.
पण चाींगल्या ववचाराींची पूजा कधी करणार हा खरा प्रश्न आहे?
पुरणपोळीचा नैवेद्य दाखववला जाईल.
पण सद्गुणाींचा नैवेद्य कधी दाखववला जाईल हा खरा प्रश्न आहे?
होळीच्या रात्री लशव्या देऊन, बोंबाबोंब करून रात्रीचा हदवस क
े ला जाईल.
पण मनातील ववकार कधी बाहेर काढणार हा खरा प्रश्न आहे?
दुसऱ्या हदवशी होळीतली राख लावून रींगपींचमी खेळली जाईल.

22. 20
20
सामान्य लोकाींना त्रास होईल ह्याची फफकीर कोणीच करणार नाही.
पण सुववचाराींचे, कतजव्याचे रींग कधी उधळणार हा खरा प्रश्न आहे?
होळी येईल आणण जाईल.
दरवषी येते आणण जाते.
पण खरी होळी कधी साजरी होणार हा खरा प्रश्न आहे?
पण एक हदवस माझ्या मनातील होळी नक्की साजरी होईल.
पण ती होळी परलोकातूनच बघायचीं माझ्या नलशबात असेल.
३५) ववपश्यना / मौनव्रत
ववपश्यना ्हणजे ववपश्यना असते.
तुमची आमची वेगळी असते.
तुमची ववपश्यना इगतपुरीला होते.
आमची घरात सुद्धा होऊ शकते.
असे असले तरी दोघाींची ववपश्यना ग्रेटच असते. :)
तु्ही एक हदवस ते एक महहना मौनव्रत पाळता.
आ्ही मात्र सींवादाचा दजाज सुधारतो. :)
अस्जबात न बोलणे िोडे सोपे असेल,
कारण आश्रमात कोणीच बोलत नाही.
बोलले तर आश्रम सोडावा लागतो.
कदाचचत मनावर जबरदसती ताबा येत असेल पण
फकती काळ हटकत असेल हा खरा प्रश्न आहे.
ववपश्यनेचा अनुभव share करायला जासत बोलणेच होत असेल. :)
आपण फकतीतरी गोष्टी रोज - ननयलमतपणे करतो.
मग एकदम एक महहना मौनव्रत पाळणे का बरे करतो?
आपल्याला देवाने दोन डोळे, दोन कान हदले,

23. 21
21
चाींगले जासत बघण्यासाठी आणण चाींगले ऐकण्यासाठी.
पण देवाने तोंड मात्र एकच हदले, कमी बोलण्यासाठी. :)
आपण हेच नेमक
े ववसरतो आणण
कमी बघतो, कमी ऐकतो पण जासत मात्र बोलतो.
आ्ही ववपश्यना / मौनव्रत असे पाळतो.
१) आ्ही सवत:ची सतुती टाळतो.
२) दुसऱ्याबद्दल वाईट न बोलण्याचा ननयम करतो आणण पाळतो..
३) Gossip टाळतो.
४) हदवसातील काही ठराववक काळ मौनव्रत पाळतो. (आपल्या ह्या वेळेची कल्पना क
ु टुींबबयाींना अगोदर देतो.)
५) आपण माचगतल्यानींतर ‘श्रेय’ सल्ला देतो. (जो सल्ला त्या माणसासाठी योनय असेल तोच हदला पाहहजे. तो
सल्ला त्याच्या हहताचा पाहहजे. ऐकायला कटू असला तरी चालेल.)
६) रोज सकाळी उठल्यापासून सनान होईपयंत आपण मौनव्रत पाळतो.
७) सवत: ववषयी कमीत कमी बोलतो.
८) माणसाच्या पाठीमागे बोलत नाही.
९) ववचारल्यानींतरच एखाद्या ववषयावर मत प्रदशजन करतो व योनय (श्रेय) सल्ला देतो.
१०) आपण एकमेकाींशी नेमक
े काय बोलतो आणण का बोलतो याचा गाींभीयाजने ववचार करतो आणण मगच बोलतो.
लमत्रानो, माझ्या कववतेने कोणी दुखावले असल्यास मला माफ करा,
पण माझे वेगळे ववचार समजून घेण्याचा प्रयत्न मात्र नक्की करा.
37) Mind / मन
मन ्हणजे मन असते.
तुमचे आणण आमचे सेमच असते.
पण मन दुसऱ्याला दाखववता येत नाही हे दु:ख असते.
तर मन दुसऱ्याला कळत नाही हह व्याक
ू ळता असते.
मन ्हणजे काय असते?
मन ्हणजे फाींदीवरल्या पक्षासारखे असते.
एका फाींदीवरून दुसऱ्या फाींदीवर उडत असते.
मन ्हणजे उमलणाऱ्या कळीसारखे असते.

24. 22
22
कधी कधी उमलण्याआधीच कोमेजून जाते.
तर कधी उमलल्यानींतर पाकळीसकट गळून जाते.
मन ्हणजे शींकरावर अलभषेक करणाऱ्या अलभषेकपात्रासारखे असते.
ववचाराींची धार चालूच असते.
मन कोठे असते?
कोणी ्हणतात की मन हृदयात असते.
पण काही माणसाना हृदयच नसते.
सुखी व्हायचे असेल तर शरीर मनाच्या ताब्यात पाहहजे,
आणण मन बुद्धीच्या ताब्यात पाहहजे.
पण मग बुद्धी कोठे असते?
बुद्धी मेंदूत असते. पण काही लोकाींना ~~~~~~~
ननणजय घेण्यास बुद्धी पाहहजे की मन? की दोन्ही ?
ननणजय घेतला बुद्धीने तरी मनाचा कौल पाहहजे.
कारण काही वेळा बुद्धी फसगत करू शकते.
त्यामुळे देवाच्याकौलापेक्षा मनाचा कौल तुमचे आयुष्य तारू शकते.
तु्ही कधी ववचाररहहत मन अनुभवले आहे का?
नसेल तर नक्की प्रयत्न करा.
असे ववचाररहहत मन करणे वाटते तेव्हडे कठीण नसते.
ववचाररहहत मन करताना खूप मजा येते.
आणण जमले तर आयुष्याच बदलून टाकते.
आणण झोपेच्या गोळ्याींची गरजच सींपवते.
लमत्रानो, साींगाल मला की मन ्हणजे काय असते आणण ते कोठे असते?
४३) जगणीं जगणीं ्हणजे काय असतीं?
लमत्रानो जगणीं जगणीं ्हणजे काय असतीं ? ह्याचा आपण कधी ववचार क
े ला आहे? खरेतर ह्याचे उत्तर एका
वाक्यात देणे शक्यच नाही. हे उत्तर शोधण्यासाठी मी पूवाजयुष्यात डोकावून बनघतले. हाच माझा प्रयत्न शब्दबद्ध

25. 23
23
क
े ला आहे. बघा तु्हाला आवडतोय का?
जगणीं जगणीं ्हणजे काय असतीं?
तुमचे आणण आमचे सेमच तर असतीं.
जगणीं जगणीं ्हणजे काय असतीं?
आपण सगळेच जगत असतो पण
जगणीं जगणीं ्हणजे काय असतीं? ह्याचे उत्तर लगेच सापडतच नसतीं. :) :)
जगणीं जगणीं ्हणजे शाींत झोपेनींतर पक्षाींच्या फकलबबलाटाने जाग येण असतीं.
जगणीं जगणीं ्हणजे सकाळ सुमधुर भावगीताींनी भारलेलीं असतीं.
जगणीं जगणीं ्हणजे पूजाअचाज करून मन प्रसन्न करणीं असतीं.
जगणीं जगणीं ्हणजे आपल्या सवधमाजनुसार कमज (यज्ञ ) करणीं असतीं.
जगणीं जगणीं ्हणजे ध्येयानुसार वाटचाल करणीं असतीं.
जगणीं जगणीं ्हणजे काम - धींदा करून पैसा लमळवणीं असतीं.
जगणीं जगणीं ्हणजे गरजूींना मदत करणीं असतीं.
जगणीं जगणीं ्हणजे क
ु टुींबासाठी वेळ देणीं असतीं.
जगणीं जगणीं ्हणजे सींध्याकाळी बायकोने क
े लेले काींदे पोहे खाणीं असतीं.
जगणीं जगणीं ्हणजे मुला - बाळाींना झोपताना गोष्ट साींगण असतीं.
जगणीं जगणीं ्हणजे ननरागस बाळाच्या हासयात हरवणीं असतीं.
जगणीं जगणीं ्हणजे क
ु टुींबावर प्रेम करणीं असतीं.
जगणीं जगणीं ्हणजे हदवसातील िोडा वेळ आई - वडडलाींच्या पायाशी बसून आशीवाजद घेण्याचीं असतीं.
जगणीं जगणीं ्हणजे आई - वडडलाींची सेवा करणीं असतीं.
जगणीं जगणीं ्हणजे सवत:च्या कमजोरीवर ववजय लमळवणीं असतीं.
जगणीं जगणीं ्हणजे सींधीचा फायदा घेणीं असतीं.
जगणीं जगणीं ्हणजे रागावर ननयींत्रण ठेवणीं असतीं.
जगणीं जगणीं ्हणजे दु:खावर मात करणीं असतीं.
जगणीं जगणीं ्हणजे वाममागाज पासून दूर राहणीं असतीं.
जगणीं जगणीं ्हणजे अपयश - पराभव सवीकारणीं असतीं.

26. 24
24
जगणीं जगणीं ्हणजे कोणत्याही पररस्सितीत पाय जलमनीवर रोवणीं असतीं.
जगणीं जगणीं ्हणजे चाींगला नागररक बनणीं असतीं.
जगणीं जगणीं ्हणजे देशप्रेम वाटणीं असतीं.
जगणीं जगणीं ्हणजे सवत:साठी वेळ देणीं असतीं.
जगणीं जगणीं ्हणजे Hobby जोपासणीं असतीं.
जगणीं जगणीं ्हणजे आपलीं ज्ञान share करणीं असतीं.
जगणीं जगणीं ्हणजे काय असतीं?
तुमचे आणण आमचे सेमच तर असतीं.
44) जगणीं
जगणीं ्हणजे काय असतीं?
जगणीं ्हणजे जगणीं असतीं.
पण प्रत्येकाच वेगळीं असत.
जगणीं ्हणजे नेमक काय असतीं?
एका वाक्यात साींगण कठीण असत.
माणसागणणक आणण काळानुसार बदलत जातीं ते जगणीं असतीं.
जगणीं ्हणजे सकाळच्या प्रसन्न गार हवेसारख असतीं.
जगणीं ्हणजे िींड झुळूक
े सारख असतीं.
जगणीं ्हणजे दुपारच्या उन्हासारख असतीं.
जगणीं ्हणजे सींध्याकाळच्या कातरवेळे सारख असतीं.
जगणीं ्हणजे भूर भूरणाऱ्या पावसा सारख असतीं.
जगणीं ्हणजे अवेळी कोसळणाऱ्या गाराींसारख असतीं.
जगणीं ्हणजे अवेळी येणाऱ्या पावसा सारख असतीं.
जगणीं ्हणजे हदवसेंहदवस कोसळणाऱ्या पावसा सारख असतीं.

27. 25
25
जगणीं ्हणजे उबदार िींडी सारख असतीं.
जगणीं ्हणजे हाडीं मोडणाऱ्या िींडी सारख असतीं.
जगणीं ्हणजे देवासमोर लावलेल्या लामण हदव्या सारख असतीं.
जगणीं ्हणजे अगरबत्तीचा मींद सुवासा सारख असतीं.
जगणीं ्हणजे फ
ु लाच्या पाकळी वरील दव बबींदू सारख असतीं.
जगणीं ्हणजे कोफकळेच्या मधुर आवाजा सारख असतीं.
जगणीं ्हणजे सकाळच्या प्रहरी कानावर येणाऱ्या पक्षाींच्या मधुर सींगीता सारख असतीं.
जगणीं ्हणजे कावळ्याच्या कक
ज श ओरडण्या सारख असतीं.
जगणीं ्हणजे मधुर आींब्या सारख असतीं.
जगणीं ्हणजे आींबट क
ै री सारख असतीं.
जगणीं ्हणजे गुलाबाच्या मींद सुवासा सारख असतीं.
जगणीं ्हणजे रानटी फ
ु लाच्या उग्र वासा सारख असतीं.
जगणीं ्हणजे शाींत चींद्र कोरी सारख असतीं.
जगणीं ्हणजे असताला जाणाऱ्या रींगीत सूयाज सारख असतीं.
जगणीं ्हणजे जीवा भावाच्या लमत्र प्रेमा सारख असतीं.
जगणीं ्हणजे शत्रू सारख असतीं.
जगणीं ्हणजे चाींगल्या नाते सींबींधा सारख असतीं.
जगणीं ्हणजे हललेल्या फोटो सारख असतीं.
जगणीं ्हणजे फोटोच्या ननगेहटव सारख असतीं.
जगणीं ्हणजे भुक
ीं पा सारख असतीं.
जगणीं ्हणजे आकाशातील ववजे सारख असतीं.
जगणीं ्हणजे सींध्याकाळच्या लाींब सावली सारख असतीं.
जगणीं ्हणजे खूप काही असतीं.
जगणीं ्हणजे दर वेळेला शब्दात न पकडता येणारीं असतीं.
जगणीं ्हणजे काय असतीं?

28. 26
26
पण प्रत्येकाच वेगळीं असत.
सुधीर वैद्य
३१ -०८- २०१२
जगणीं ्हणजे काय हे साींगणे खरेच कठीण आहे. वर ललहहलेल्यापैकी बरेच अनुभव घेत आपण सगळेच जगत
असतो. बरेच वेळा गोंधळून जातो, हळुवार होतो, रडतो, हसतो, घाबरतो, एकटेपणा जाणवतो आणण नक्की कसे
जगावीं हे अनुभवाने लशकत जातो. लमत्रानो, मी प्रनतक
ू ल वातावरणातून लहानाचा मोठा झालो. आयुष्याचा खूप
गींभीरपणे ववचार करण्याची सवय लहानपणापासून लागली. ननरीक्षण करण्याची ताकद वाढली. ननरीक्षणे
नोंदवून ठेवण्याची सवय लागली. त्यामुळे ६१ वषांच्या आयुष्यात, अनुभवातून कसीं जगावीं याचे काही आडाखे
बाींधत गेलो व तसे जगतही गेलो. १८ व्या वषी वडडलाींची साि सींपली. पण त्याींच्या सींसकाराच्या पाठबळावर
आजपयंतचा प्रवास सुखरूप पार पडला.
४५) िकवा
िकवा हा िकवा असतो,
प्रत्येकाचा वेगळा असतो.
िकवा मनाचा असतो,
िकवा शरीराचा असतो.
शरीराचा िकवा दूर करता येतो.
पण मनाच्या िकव्याचे काय हा प्रश्न उरतोच.
तरुणपणी मनाच्या उभारीने शारीररक िकवा जाणवतोच असे नाही.
पण ्हातारपणी मनाचा िकवा चाींगल्या शरीरावर पररणाम क
े ल्या लशवाय राहत नाही.
शारीररक िकव्यावर औषध लमळू शकत.
पण मानलसक िकव्यावर आपले छींदच इलाज करतात.
्हणून लमत्रानो, चाींगले छींद जोपासा.
आणण आपले आयुष्य सुखी करा.
46) अनुभव

29. 27
27
अनुभव हा अनुभव असतो.
प्रत्येकाचा वेगळा असतो.
अनुभव सुखद असतो फकवा दु:खद असतो.
दु:खद अनुभव आयुष्यावर काळी छाया पसरवतो
सुखद अनुभव आयुष्याला सोनेरी फकनार देतो.
सुखद अनुभव िकल्या जीवाला आसरा देतो, मनावर फ
ुीं कर घालतो.
मलाच दु:खद अनुभव का ्हणून ववचारू नये.
दु:खद अनुभव दुसऱ्याला का नाही ्हणून खींतावू नये.
कोणता अनुभव लमळेल हे आपल्या नलशबावर अवलींबून असते.
लमत्रानो, प्रत्येक अनुभव घेत जावे.
प्रत्येक अनुभवातून लशकत जावे.
दु:खद अनुभव तु्हाला लशकवतो.
सुखद अनुभव ववकार वाढवतो.
दु:खद अनुभवाने खचू नका.
सुख - दु:ख हे ननसगाजचे चक्र आहे.
देवही एव्हडा ननष्टुर नाहीये.
त्याच्याकडे सोसायला बळ मागा.
आणण अनुभवाचाच अनुभव होऊन जा.
४७) :
,
. !!
: ,
. !!
( . पण - : प .)

30. 28
28
- ,
. !!
( पण ण प ण - ण ण . -
. Friends may read my article on http://www.spandane.com/Spandane/Spandane-
Articles/09-BadHabbits.pdf)
Chain Smoking ,
. !!
( प . ण ण प . ण
. -
.http://www.spandane.com/Spandane/Spandane-Articles/09-BadHabbits.pdf)
: ,
. !!
( . : . ण
. - .)
,
. !!
( . ण .
.)
, - -
. !!
( . ओ . :
.)
,
, . !!
( प ण , .)

31. 29
29
!!
( - . ण .)
, ?
, ?
४८)
ए
!!!!
~~~~
!!!!!
ए ~~~~
!!!!
.
- .
, , .
.
,
, ,
:(
,
,

32. 30
30
४९)
.
.
.
,
.
.
.
.
- .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
, .
.
.
५०)
.
.

33. 31
31
,
.
. .
,
,
ए . !!!!
,
.
,
,
.
entry ,
.
: ,
,
,
.
,
.
: .
.
.
?
, ,
!!!!!!

34. 32
32
५१)
, .
.
….
…
- ...
...
...
-
.....
.........
......
- .....
...
- .............
.....
.......
.....
...........
: ...............
.........
...........

35. 33
33
.................
....
...
...
...
...
…
...
....
.......
....
....
....
५२) ण :
,
.
ए .
.
आयुष्य ्हणजे एक गणणत असते.
गुणाकार, भागाकार, बेरीज आणण वजाबाकी लशवाय काही नसते.
,
.

36. 34
34
- ,
,
.
, .
, , ,
.
५३)
.
.
.
.
.
.
.
, .
/ , .
.
ए .....
.
...........
.
.
ए .

37. 35
35
.
.
५४ )
.
.
.
,
.
( ) ,
.
,
.
, .
,
.
.
.
.
५५) ण
.
.
.
.
, …
.

38. 36
36
.
, .
.
.
.
५६)
…
. ……
? ……
? ……
?
…
……
,
. :(
. :(
….
…।
. !!!!!
… …. ~~~~
……
?
?
?

39. 37
37
?
?
?
…
ए , ?
?
ए ?
, progress … ?
, ?
: : , ….
…
: : , ….
. ….
. …….
social ……. .
. . …….
. ए .
.…… :(
………
. ……… :)
५७)

40. 38
38
…
…
….
:(
…
……
…
……. :(
.
?
५८) ओ
……
……
:)
:(
:(
… … … … …।
…।
--- --- …. …. … ….

41. 39
39
---- …. …… :(
…. --- ….
---
--- … …
… ……
…. … … … :(
. :(
६०) Like - Unlike
Like Like .
Like Unlike .
Like Unlike .
. :)
६२)
…
…. :(

42. 40
40
…. :)
…
…
( )
…।
…
….
. :)
…
:)
.
६६) ण -
.
............
ए .
.
.
.

43. 41
41
.
.
, ,
/ .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
: .
.
.
.
७०) पण

44. 42
42
:(
; .
: .
.
.
.
- .
.
.
.
.
.
.
:(
७१)

45. 43
43
:(
७२) प
ए

46. 44
44
७३)
.
, .
.
.
, .
.
ए .
७४)
, .
, .
.
.
, .
.
ए .

47. 45
45
७५)
,
.
.
:
... .... ....
....
, , , , ,
.

48. 46
46
..
.
....
.
...........
.
.
ए .
ए .....
.
७६)
,
,
, childhood
, ,

49. 47
47
ए ,
ए
,

50. 48
48
७७) प
, .
.
.
.
.
.
.
.
.
७८) ण
,

51. 49
49
( )
.
,
ए ,
.
( . .
ए . . )
, ,
.
.
ए .
णप प ण -
, .
.....
- ,
?
,
.
,
.

52. 50
50
,
.
.
ए ....
.
.
.....
,
.
,
- ,
,
,
,
,
.
, ?