Sanskrit Sandhi Description is made in this PPT

1. प्रस्तुतकर्त्ता
डत. देवदर्त् सरोदे
आचतर्ा: शिक्षतितस्त्रशवभतग:
के न्द्रीर्संस्कृ तशवश्वशवद्यतलर्:
श्री सदतशिव पररसर:, पुरी
सन्धिपरिचय:

2. अक्षरर्ोोः / अक्षरतणतं संर्ोगोः सशन्द्धोः
सन्धििः

3. वणतानतम् अशतिशर्तोः सशन्द्नशधोः सशन्द्धोः । एकस्र् वणास्र्
उच्चतरणतनन्द्तरमपरस्र् वणास्र् उच्चतरणम्, ततोः तृतीर्स्र्, ततोः चतुर्ास्र्
इत्र्ेवं क्रमेण िब्दोच्चतरणं भवशत । द्वर्ोोः वणार्ोोः उच्चतरणे
अधामतत्रतकतलतत् अशप अशधककतलेन व्र्वधतनं र्र्त न भवेत् (द्वर्ोोः
वणार्ोोः उच्चतरणे अधामतत्रतकतलोः सह्यते इत्र्र्ाोः) तर्त उच्चतरणमेव
सशन्द्धोः । पतशणशनव्र्तकरणे एष सशन्द्ध: ‘संशितत’ पदेनतशभधीर्ते ।
एवं सन्द्धौ सशत कदतशचद् वणास्र् आदेितशदकं भवशत । इत्र्म्
आदेितशदकम् एव सशन्द्धकतर्ाम् इत्र्ुच्र्ते । इदं च सशन्द्धकतर्ं पदस्र् मध्र्े
पदर्ोमाध्र्े वत सम्भवेत् ।
सन्धििः

4. र्र्त - १. िरे + ए = िरर्े । २. इशत + अशप = इत्र्शप
अत्र आद्ये पदस्र् मध्र्े, शद्वतीर्े पदर्ोमाध्र्े सशन्द्धकतर्ं प्रवृर्त्म् । लोके तु
सशन्द्धकतर्ाशमत्र्र्े सशन्द्धररशत व्र्वितरोः शक्रर्ते ।
अतोः सशन्द्धप्रकरणशमत्र्स्र् सशन्द्धकतर्ाप्रकरणशमत्र्र्ाोः ।
र्ण्सशन्द्धररत्र्स्र् र्ण्-रूपसशन्द्धकतर्ाशमत्र्र्ाोः । इत्र्ञ्च सशन्द्धप्रकरणे
सशन्द्धिब्दोः सशन्द्धकतर्ापरोः इशत ज्ञेर्म् । सशन्द्धकतर्ाम्
आदेितशदकं चतुधता सम्भवशत - १. आदेिरूपेण २. आगमरूपेण
३. लोपरूपेण ४. प्रकृ शतभतवरूपेण ।
सन्धििः

5. १. आदेिोः - 'र्ोऽभूत्वत भवशत सोः आदेिोः' इशत भतष्र्कतरेण उक्तम् ।
पूवाशस्र्तम् अक्षरं शनरस्र् नूतनस्र् अक्षरस्र् उदर्ोः एव आदेिोः ।
अतोः एव ित्रुवदतदेिोः इशत वृद्तोः व्र्विरशन्द्त । अर्मतदेिोः पूवास्र्
स्र्तने परस्र् वत स्र्तने स्र्तत्, पूवापरर्ोोः स्र्तनेऽशप स्र्तत् ।
पूवापरर्ोोः स्र्तने प्रवतामतनोः आदेिोः “एकतदेिोः' इशत िब्देन
व्र्वशिर्ते ।
र्र्त - १. र्शद + अशप = र्द्यशप । अत्र इकतरस्र् स्र्तने र्कतरतदेिोः ।
२. गण + ईिोः = गणेिोः । अत्र पूवापरर्ोोः अकतरेकतरर्ोोः स्र्तने
(अ + इ) एकतररूपोः एकतदेिोः ।
सन्धििः

6. २. आगमोः- शस्र्तस्र् वणास्र् पतश्वे ऽपूवातर्त अपरस्र् वणास्र् उत्पशर्त्ोः
आगमोः । शमत्रवद् आगमोः इशत फशलततर्ाोः । र्र्त - पठन् + अशस्त =
पठन्द्नशस्त । अत्र अकतरतत्पूवाम् अपूवाोः (नूतनोः) अपरो नकतरोः उत्पन्द्नोः ।
३. लोपोः - वणास्र् अदिानं लोपोः।। र्र्त - १. उभतव् + अशप = उभत अशप।
अत्र वकतरस्र् लोपोः।
४. प्रकृ शतभतवोः - शनशमर्त्े सत्र्शप आदेितभतवो शवधीर्ते । सोः एव
प्रकृ शतभतवोः । र्र्त - िरी + एतौ = िरी एतौ । अत्र र्णो शनशमर्त्स्र्
सद्भतवेऽशप र्ण् न प्रवृर्त्ोः । र्णभतवोऽत्रतशस्त ।
सन्धििः

7. सन्द्धर्शस्त्रशवधतोः' - १. स्वर(अच् ) सशन्द्धोः २. व्र्ञ्जन(िल)सशन्द्धोः
३. शवसगासशन्द्धश्चेशत ।
१.स्वरसशन्द्धोः - स्वरस्र् स्र्तने आदेिोः स्वरसशन्द्धोः ।
र्र्त -अनु + एषणम् = अन्द्वेषणम् । अत्र उकतरस्र् स्र्तने आदेिोः ।
२.व्र्ञ्जनसशन्द्धोः - व्र्ञ्जनस्र् स्र्तने आदेिोः, लोपोः, व्र्ञ्जन-
शनशमर्त्कतगमश्च व्र्ञ्जनसशन्द्धोः । र्र्त –
जगत् + ईिोः = जगदीिोः - अत्र तकतरस्र् स्र्तने (दकतर:)आदेिोः।
उभतव् + अशप = उभत अशप - अत्र वकतरस्र् लोपोः ।
पचन् + अशस्त = पचन्द्नशस्त – अत्र व्र्ञ्जनशनशमर्त्कोः
(नकतर:)आगमोः ।
सन्धिभेदा:

8. ३. शवसगासशन्द्धोः - शवसगास्र् स्र्तने आदेिोः लोपश्च शवसगासशन्द्धोः ।
र्र्त –
बतलोः + तत्र = बतलस्तत्र - अत्र शवसगास्र् स्र्तने आदेिोः ।
वृक्षतोः + अत्र = वृक्षत अत्र - अत्र शवसगास्र् लोपोः ।
प्रकृ शतभतवोः स्वरसन्द्धौ, स्वतशदसन्द्धौ शवसगासन्द्धौ च अन्द्तभताशवतोः अत्र
इशत ज्ञेर्म् ।
सन्धिभेदा:

9. सन्द्धर्ोः
स्वरसशन्द्धोः व्र्ञ्जनसशन्द्धोः शवसगासशन्द्धोः

10. स्वरसशन्द्धोः
सवणादीर्ासशन्द्ध:
गुणसशन्द्ध:
वृशद्सशन्द्ध:
पूवारूपसशन्द्धोः
पररूपसशन्द्धोः
र्ण् सशन्द्ध:
र्तन्द्तवतन्द्ततदेिसशन्द्ध:
प्रकृ शतभतवोः

11. व्र्ञ्जनसशन्द्धोः
श्चुत्वसशन्द्धोः
ष्टुत्वसशन्द्धोः
जश्तत्वसशन्द्धोः
चत्वासशन्द्धोः
अनुनतशसकतसशन्द्धोः
अनुस्वतरसशन्द्धोः
ङमुडतगमसशन्द्धोः
पूणासवणासशन्द्धोः
छत्वसशन्द्धोः
तुगतगमसशन्द्धोः

12. शवसगासशन्द्धोः
सकतरोः
शजह्वतमूलीर्ोः उपध्मतनीर्श्च
रेफोः
लोपोः
उकतरोः

13. स्विसन्धििः

14. अष्टशवधत:स्वरसन्द्धर्:
सवणादीर्ासशन्द्ध:
गुणसशन्द्ध:
वृशद्सशन्द्ध:
पूवारूपसशन्द्धोः
पररूपसशन्द्धोः
र्ण् सशन्द्ध:
र्तन्द्तवतन्द्ततदेिसशन्द्ध:
प्रकृ शतभतवोः
एतर्ो: द्वर्ो: सन्द्ध्र्ो: पूवास्र् एकस्र्ैव
वणास्र् स्र्तने आदेिो भवशत ।
पञ्चस्वप्र्ेतेषु सशन्द्धषु पूवास्र्
परस्र् च स्र्तने एकतदेित: भवशन्द्त ।
अत्र आदेितभतव:

15. सवर्णदीर्णसन्धि:
सवणादीर्ासशन्द्धोः– ‘अकोः सवणे दीर्ाोः’ इत्र्नेन सूत्रेण संशितत-
शवषर्े 'अक् ' प्रत्र्तितरस्र् सवणे अशच परे सशत पूवापरर्ोोः
स्र्तने दीर्ा-एकतदेिोः भवशत।

16. सवणादीर्ासशन्द्ध:
अ+अ=
आ+आ=
अ +आ=
आ +अ=
आ
इ + इ =
ई + ई =
इ + ई =
ई + इ =
ई
उ + उ =
ऊ + ऊ =
उ + ऊ =
ऊ + उ =
ऊ
ऋ + ऋ =
ॠ + ॠ =
ऋ + ॠ =
ॠ + ऋ =
ॠ

17. उदतिरणतशन
परम + अर्ाोः =
परम् + [अ + अ] र्ाोः =
परम् + आ + र्ाोः =
परमतर्ा:
शवद्यत + आलर्: =
शवद्य् + [आ + आ] लर्: =
शवद्य् + आ + लर्: =
शवद्यतलर्:

18. देव + आलर्: =
देव्+ [अ + आ] लर्: =
देव् + आ + लर्: =
देवतलर्:
शवद्यत + अभ्र्तस: =
शवद्य् + [आ + अ] + भ्र्तस:=
शवद्य् + आ + भ्र्तस: =
शवद्यतभ्र्तस:
उदतिरणतशन

19. कशव + इन्द्र: =
कव् + [इ + इ] न्द्र: =
कव् + ई + न्द्र:=
कवीन्द्र:
मिी + ईि: =
मि् + [ई + ई] ि: =
मि् + ई + ि: =
मिीि:
उदतिरणतशन

20. कशव + ईश्वर: =
कव् + [इ + ई] श्वर: =
कव् + ई + श्वर: =
कवीश्वर:
पृशर्वी + इन्द्दु: =
पृशर्व् + [ई + इ] न्द्दु: =
पृशर्व् + ई + न्द्दु: =
पृशर्वीन्द्दु:
उदतिरणतशन

21. भतनु + उदर्: =
भतन् + [उ + उ] दर्: =
भतन् + ऊ + दर्:
भतनूदर्:
वधू + ऊशमाकत =
वध् + [ऊ + ऊ] शमाकत =
वध् + ऊ + शमाकत =
वधूशमाकत
उदतिरणतशन

22. सतधु + ऊचु: =
सतध् + [उ + ऊ] चु: =
सतध् + ऊ + चु: =
सतधूचु:
वधू + उत्सति: =
वध् + [ऊ + उ] त्सति: =
वध् + ऊ + त्सति:
वधूत्सति:
उदतिरणतशन

23. शपतृ + ऋणम् =
शपत् + [ऋ + ऋ] णम् =
शपत् + ॠ + णम् =
शपतॄणम्
िोतृ + लृकतर: =
िोत् + [ऋ + लृ] कतर: =
िोत् + ॠ + कतर: =
िोतॄकतर:
उदतिरणतशन

24. अन्द्र्तन्द्र्ुदतिरणतशन
अल्प + अपरतध: =
अद्य + अशप =
मुशन + इन्द्र: =
श्री + ईि: =
गुरु + ऊध: =
िोतृ + ऋकतर: =
मधुर + अक्षरम् =
दैत्र् + अरर: =
अशस्त + इदम् =
दभा + आसनम् =
रस + आस्वतद: =
गुरु + उपदेि: =
अस्र् + अन्द्र्र्त =
न + अन्द्र्र्त =
शवद्यत + आतुर: =
दिमी + इशत =

25. गुणसशन्द्ध:
आद्गुण: - अवणताद् अशच परे पूवापरर्ोरेको गुणतदेिो भवशत

26. गुणसशन्द्ध:
अ + इ =
अ + ई =
आ + इ =
आ + ई =
ए
अ + उ =
अ + ऊ =
आ + उ =
आ + ऊ =
ओ
अ + ऋ =
अ + ॠ =
आ + ऋ =
आ + ॠ =
अर्
अ + ऌ =
आ + ऌ =
अल्

27. देव + इन्द्र: =
देव् + [अ + इ] न्द्र: =
देव् + ए न्द्र: =
देवेन्द्र:
गण + ईि: =
गण् + [अ + ई] ि: =
गण् + ए + ि: =
गणेि:
उदतिरणतशन

28. मित + इन्द्र: =
मि् + [आ+ इ] न्द्र: =
मि् + ए + न्द्र: =
मिेन्द्र:
मित + ईि: =
मि् + [आ + ई] ि: =
मि् + ए + ि: =
मिेि:
उदतिरणतशन

29. सूर्ा + उदर्: =
सूर््ा + [अ + उ] दर्: =
सूर््ा + ओ + दर्: =
सूर्ोदर्:
एक + ऊनशवंिशत: =
एक् + [अ + ऊ] नशवंिशत: =
एक् + ओ + नशवंिशत:
एकोनशवंिशत:
उदतिरणतशन

30. मित + उत्सव: =
मि् + [आ + उ] त्सव: =
मि् + ओ + त्सव: =
मिोत्सव:
मित + ऊशमा: =
मि् + [आ + ऊ] शमा: =
मि् + ओ शमा: =
मिोशमा:
उदतिरणतशन

31. सप्त + ऋषर्: =
सप्त् + [अ + ऋ] षर्: =
सप्त् + अर् + षर्: =
सप्तषार्:
मित + ऋशष: =
मि् + [आ + ऋ] शष: =
मि् + अर् + शष:
मिशषा:
उदतिरणतशन

32. तव + ऌकतर: =
तव् + [अ + ऌ] कतर: =
तव् + अल् + कतर: =
तवल्कतर:
मित + ऌकतर: =
मि् + [आ + ऌ] कतर: =
मि् + अल् + कतर: =
मिल्कतर:
उदतिरणतशन

33. उप + इन्द्र: =
परम + ईश्वर: =
मित + ईश्वर: =
रमत + ईि: =
गुण + उपेतम् =
सुलभ + उपतर्: =
सप्त + ऋषर्: =
अन्द्र्तन्द्र्ुदतिरणतशन
कृ ष्ण + ऋशद्: =
परम + उत्कृ ष्टम् =
रतम + इशत =
च + इशत =
न + उन्द्नत: =
शित + उपदेि: =

34. अन्द्र्तन्द्र्ुदतिरणतशन
गङ्गत + उदकम् =
रतजत + ऋशष: =
ब्रह्म + ऋशष: =
प्रश्न + उर्त्रम् =
पर + उपकतर: =
पुरुष + उर्त्म: =
धीर + उद्त: =
शजह्वत + इशत =
देव + ऋशष: =
प्रतचीनत + उशक्त: =
पररचर्स्र् + उद्देि: =
न + इच्छशत =
मित + उद्देि: =

35. वृशद्सशन्द्ध:
वृशद्रेशच - अवणतादेशच परे पूवापरर्ोरेको वृशद्रतदेिो भवशत

36. वृशद्सशन्द्ध:
अ + ए =
अ + ऐ +
आ + ए =
आ + ऐ =
अ + ओ =
अ + औ =
आ + ओ =
आ + औ =
ऐ
औ

37. एक + एकम् =
एक् + [अ + ए] कम् =
एक् + ऐ + कम् =
एकै कम्
तव + ऐश्वर्ाम् =
तव् + [अ + ऐ] श्वर्ाम् =
तव् + ऐ + श्वर्ाम् =
तवैश्वर्ाम्
उदतिरणतशन

38. सदत + एव =
सद् + [आ + ए] व =
सद् + ऐ + व =
सदैव
मित + ऐश्वर्ाम् =
मि् + [आ + ऐ] श्वर्ाम् =
मि् + ऐ + श्वर्ाम् =
मिैश्वर्ाम्
उदतिरणतशन

39. तस्र् + ओदन: =
तस्र्् + [अ + ओ] दन: =
तस्र्् + औ + दन: =
मम + औषधम् =
मम् + [अ + औ] षधम् =
मम् + औ + षधम् =
तस्र्ौदन:
ममौषधम्
उदतिरणतशन

40. गङ्गत + ओर्: =
गङ्ग् + [आ + ओ] र्: =
गङ्ग् + औ + र्: =
गङ्गौर्:
मित + औत्सुक्र्म् =
मि् + [आ + औ] त्सुक्र्म् =
मि् + औ + त्सुक्र्म् =
मिौत्सुक्र्म्
उदतिरणतशन

41. कृ ष्णत + एकत्वम् =
वन + औषधम् =
अद्य + एव =
न + एव =
तत्र + एव =
अन्द्र्तन्द्र्ुदतिरणतशन
तव + औदतर्ाम् =
मत + एवम् =
र्दत + एव =
रतष्र + ऐक्र्म् =
परम + औदतर्ाम् =

42. तर्त + एव =
परम + औशचत्र्म् =
दृष्ट्वत + एकदत =
देवतत + एकतत्म्र्म् =
रक्तत + ओषधी =
देव + ऐश्वर्ाम् =
शद्वतीर्त + एकवचनम् =
शदव्र् + औषधम् =
कृ ष्णत + औत्कण्ठ्र्म् =
तत्र + एकदत =
अन्द्र्तन्द्र्ुदतिरणतशन

43. पूवारूपसशन्द्धोः
ए + अ = ए
ओ + अ = ओ
एङ:पदतन्द्ततदशत - संशिततर्तं पदतन्द्ततद् एङ: परत: अशत परे (िस्वे अकतरे)
पूवापरर्ो: स्र्तने एक: पूवारूपतदेिो भवशत र्र्त –
िरे + अव = िरेऽव
भतनो + अत्र = भतनोऽत्र

44. अन्द्ते + अशप =
अन्द्त् + [ए + अ] शप =
अन्द्त् + ए + शप =
अन्द्तेऽशप
सो + अर्म् =
स् + [ओ + अ] र्म् =
स् + ओ र्म् =
सोऽर्म्
उदतिरणतशन

45. ते + अत्र =
को + अशप =
मतत्रे + अशपातम् =
िरे + अव =
गोशवन्द्दो + अशतशर्: =
दीर्े + अिशन =
सुन्द्दरे + अम्बरे =
सो + अवदत् =
गृिे + अिम् =
रतमो + अिसत् =
मृगो + अशस्त =
मतगे + अन्द्र्: =
मे + अशन्द्तके =
रमे + अशम्बके =
अन्द्र्तन्द्र्ुदतिरणतशन

46. पररूपसशन्द्धोः
एशङ पररूपम् – अवणताद् उपसगताद् एकतरतदौ धततौ परे एकतर:
ओकतरतदौ धततौ परे ओकतर: पूवापरर्ो: स्र्तने एकतदेिो भवशत । र्र्त
प्र + एजते = प्रेजते
उप + ओषशत = उपोषशत
ओमतङोश्च – अकतरतन्द्ततद् आकतरतन्द्ततद् वत िब्दतद् ओम् इशत िब्दे
परे आ(ङ्) इशत परे एशङ परे ( एकतरे अर्वत ओकतरे ) परे पूवापरर्ो:
स्र्तने पररूपतदेिो भवशत । र्र्त –
शिवतर् + ओंम् नम: = शिवतर्ों नम:
शिव + आ + इशि = शिव + एशि = शिवेशि

47. पररूपसशन्द्धोः
अ + ए = ए
अ + ओ = ओ
अ + ओम् = ओ(म्)
आ + ओम् = ओ(म्)
अ / आ + आ(ङ्) = ए / ओ

48. प्र + एजते =
प्र् + [अ+ए] + जते =
प्र् + ए + जते =
प्रेजते
उप + ओषशत =
उप् + [अ + ओ] + षशत =
उप् + ओ + षशत =
उपोषशत
उदतिरणतशन

49. शिवतर् + ओंनमोः =
शिवतर्् + [अ + ओं] + नमोः =
शिवतर्् + ओं+नमोः =
शिवतर्ों नमोः
उदतिरणतशन
कत + ओशमशत वदशत =
क् + [आ + ओ] + शमशत वदशत =
क् + ओ + शमशत वदशत =
कोशमशत वदशत

50. शिव + आ + इशि =
शिव + [आ + इ] शि =
शिव + ए + शि = (गुणसशन्द्धोः)
शिव + एशि =
शिव् + [अ + ए] शि =
शिव् + ए + शि =
उदतिरणतशन
शिवेशि

51. उदतिरणतशन
सदत + आ + इशि =
सदत + [आ + इ] शि =
सदत + ए + शि = (गुणोः)
सदत + एशि =
सद् + [आ + ए] शि =
सद् + ए + शि =
सदेशि

52. उदतिरणतशन
अद्य + आ + ऊढत =
अद्य + [आ + ऊ] ढत =
अद्य + ओ + ढत = (गुणोः)
अद्य + ओढत =
अद्य् + [अ + ओ] ढत =
अद्य् + ओ + ढत =
अद्योढत

53. उदतिरणतशन
कदत + आ + ऊढत =
कदत + [आ + ऊ] ढत = (गुणोः)
कदत + ओ + ढत =
कदत + ओढत =
कद् + [आ + ओ] ढत =
कद् + ओ + ढत =
कदोढत

54. र्ण् सशन्द्ध:
इकोर्णशच – इक: ( इ, उ, ऋ, लृ ) स्र्तने र्ण् ( र््, व्, र्, ल् ) स्र्तत्
अशच परे संशिततर्तम् र्र्त
प्रशत + एकम् = प्रत्र्ेकम्
मधु + अरर: = मध्वरर:
शपतृ + इच्छत = शपशत्रच्छत
र्स्लृ + आदेि: = र्स्लतदेि:

55. र्ण् सशन्द्ध:
इ + (असवणास्वर:) =
ई + (असवणास्वर:) =
र््
उ + (असवणास्वर:) =
ऊ + (असवणास्वर:) =
व्
ऋ + (असवणास्वर:) =
ॠ + (असवणास्वर:) =
र्
ऌ + (असवणास्वर:) = ल्

56. प्रशत + एकम् =
प्रत् + इ + एकम् =
प्रत् + र्् + एकम् =
प्रत्र्ेकम्
नदी + अत्र =
नद् + ई + अत्र =
नद् + र्् + अत्र =
नद्यत्र
उदतिरणतशन

57. मनु + अन्द्तरम् =
मन् + उ + अन्द्तरम् =
मन् + व् + अन्द्तरम् =
मन्द्वन्द्तरम्
वधू + आगमनम् =
वध् + ऊ + आगमनम् =
वध् + व् + आगमनम् =
वध्वतगमनम्
उदतिरणतशन

58. शपतृ + इच्छत =
शपत् + ऋ + इच्छत =
शपत् + र् + इच्छत =
शपशत्रच्छत
र्सॢ + आदेि: =
र्स् + ऌ + आदेि: =
र्स् + ल् + आदेि: =
र्स्लतदेि:
उदतिरणतशन

59. र्शद + अशप =
सुशध + उपतस्र्: =
धततु + अंि: =
शपतृ + अंि्: =
वधू + आसनम् =
इशत + आचरशन्द्त =
अन्द्र्तन्द्र्ुदतिरणतशन
इशत + आशक्षप्त: =
सतधु + इदम् =
स्मरतशम + अिम् =
इशत + आधुशनक: =
नतशन्द्त + असतध्र्म् =

60. इशत + अशप =
मधु + अरर: =
ऌ + आकृ शत: =
जननी + आि =
अशत + उर्त्म: =
प्रशत + अवदत् =
वस्त्रतशण + उत्पतदर्शत =
भवतु + अधुनत =
पतवाती + अधुनत =
व्र्सनेषु + असक्तम् =
अन्द्र्तन्द्र्ुदतिरणतशन

61. र्तन्द्तवतन्द्ततदेिसशन्द्ध:
ए + (स्वर:) =
ऐ + (स्वर:) =
अर््
आर््
ओ + (स्वर:) = अव्
औ + (स्वर:) = आव्
एचोऽर्वतर्तव: - एच: ( ए, ऐ, ओ, औ) इत्र्ेतेभ्र्ो वणेभ्र्: परे एकतरस्र्
स्र्तने अर््, ऐकतरस्र् स्र्तने आर््, ओकतरस्र् स्र्तने अव्, औकतरस्र्
स्र्तने आव् च आदेिो भवशत । र्र्त -

62. िरे + ए =
िर् + ए + ए =
िर् + अर्् + ए =
िरर्े
िरे + आगच्छ =
िर् + ए + आगच्छ =
िर् + अर्् + आगच्छ =
िरर्तगच्छ
उदतिरणतशन

63. नै + अक: =
न् + ऐ + अक: =
न् + आर्् + अक: =
नतर्क:
तस्र्ै + इदम् =
तस्र्् + ऐ + इदम् =
तस्र्् + आर्् + इदम् =
तस्र्तशर्दम्
उदतिरणतशन

64. शवष्णो + ए =
शवष्ण् + ओ + ए =
शवष्ण् + अव् + ए =
शवष्णवे
गुरो + आदेि: =
गुर् + ओ + आदेि: =
गुर् + अव् + आदेि: =
गुरवतदेि:
उदतिरणतशन

65. पौ + अक: =
प् + औ + अक: =
प् + आव् + अक: =
पतवक:
बतलकौ + आगतौ =
बतलक् + औ + आगतौ =
बतलक् + आव् + आगतौ =
बतलकतवतगतौ
उदतिरणतशन

66. फले + इच्छत =
कटे + उपवेिनम् =
जने + उत्कण्ठत =
वदने + औषधम् =
तस्मै + एतत् =
तस्र्ै + ओदनम् =
वै + इि =
शद्वषतविै + आशताम् =
करौ + एतौ =
तौ + एकदत =
बतलौ + ओजशस्वनौ =
नरौ + उदतरौ =
भतनौ + इि =
गुरो + उत्सति: =
अन्द्र्तन्द्र्ुदतिरणतशन

67. प्रकृ शतभतवोः
रतजत + ऋशषोः =
रतज + ऋशषोः = रतज ऋशषोः
रतजशषाोः (गुणसशन्द्धोः)
वसन्द्त + ऋतुोः = वसन्द्त ऋतुोः
वसन्द्ततुाोः (गुणसशन्द्धोः)
ऋत्र्क: - पदतन्द्ततद् अक: ऋशत परे प्रकृ त्र्त स्र्ु:, िस्वश्च वत
समतसेऽशप अर्ं प्रकृ शतभतव:

68. दशध + ऋते = दशध ऋते
दध्र्ृते (र्ण् सशन्द्धोः)
स्त्री + ऋणम् =
शस्त्र + ऋणम् =
शस्त्र ऋणम्
स्त्र्ृणम् (र्ण् सशन्द्धोः)
उदतिरणतशन

69. गुरु + ऋणम् = गुरुऋणम्
गुवृाणम् (र्ण् सशन्द्धोः)
वधू + ऋणम् =
वधु + ऋणम् =
वधुऋणम्
वध्वृणम् (र्ण् सशन्द्धोः)
उदतिरणतशन

70. शपतृ + ऋणम् = शपतृ ऋणम्
शपतॄणम् (सवणादीर्ा सशन्द्धोः)
उदतिरणतशन

71. प्रकृ शतभतवोः
कवी + एतौ = कवी एतौ (नतत्र र्ण्)
गुरू + इमौ = गुरू इमौ (नतत्र र्ण्)
लते + एते = लते एते (नतत्र र्तन्द्ततदेिोः)
पचेते + इमौ = पचेते इमौ (नतत्र र्तन्द्ततदेिोः)

72. अमी + आश्रमत: = अमी आश्रमत (नतत्र र्ण्)
अिो + अत्रभवतन् = अिो अत्र भवतन् (नतत्र पूवारूपम्)
आ + एवं नु मन्द्र्से = आ एवं नु मन्द्र्से (नतत्र वृशद्ोः)
उदतिरणतशन

73. व्यञ्जनसन्धििः

74. श्चुत्वसशन्द्धोः
स् + (ि् / चवगाोः) = ि्
तवगाोः + (ि् / चवगाोः) = चवगाोः
चवगाोः + तवगाोः = चवगाोः
स्तोश्चुनत श्चु: - सकतरस्र् िकतरचवगताभ्र्तं र्ोगे सशत सकतरस्र् िकतर:,
तवगास्र् िकतरचवगताभ्र्तं र्ोगे सशत तवगास्र् स्र्तने टवगतादेिो भवशत ।

75. शििुस् + िेते =
शििु + ि् + िेते = शििुश्तिेते (स् = ि्)
मनस् + चञ्चलम् =
मन + ि् + चञ्चलम् = मनश्चञ्चलम् (स् = ि्)
रतमस् + छतत्रोः =
रतम + ि् + छतत्रोः = रतमश्तछतत्रोः (स् = ि्)
उदतिरणतशन

76. भगवत् + िशक्तोः =
भगव + च् +िशक्तोः = भगवच्िशक्तोः (त् = च्)
सत् + शचत् =
स + च् + शचत् = सशच्चत् (त् = च्)
सुहृद् + जगतम =
सुहृ + ज् +जगतम = सुहृज्जगतम (द् = ज्)
िे गुशणन् + जतनततु =
िे गुशण + ञ् + जतनततु = िे गुशणञ्जतनततु (न् = ञ्)
उदतिरणतशन

77. र्ज् + नोः =
र्ज् + ञ् + अोः = र्ज्ञोः (न् = ञ्)
र्तच् + नत =
र्तच् + ञ् + आ = र्तच्ञत (न् = ञ्)
उदतिरणतशन

78. िररस् + िेते =
सत् + शचरूपम् =
गुशणन् + जर्ोः =
बृित् + छत्रम् =
अन्द्र्त् + च =
तपस् + चर्ता =
मृत् + िकशटकत =
उद् + जीवनम् =
तत् + शचन्द्त्र्म् =
एतद् + ज्ञतत्वत =
अन्द्र्तन्द्र्ुदतिरणतशन

79. रतमस् + च =
तद् + ज्वलशत =
उद् + ज्वलम् =
तत् + च =
ितशङान् + जर् =
शकर्त् +शचरम् =
सकृ त् + चवाणम् =
भूभृत् + चलशत =
बृित् + शछरम् =
प्रशतपत् + चन्द्रोः =
अन्द्र्तन्द्र्ुदतिरणतशन

80. ष्टुत्वसशन्द्धोः
स् + (ष / टवगाोः) = ष्
तवगाोः + (टवगाोः) = टवगाोः
(ष) + तवगाोः = टवगाोः
(टवगाोः) + तवगाोः = टवगाोः
ष्टुनत ष्टु: - ष्टुनत र्ोगे तवगास्र् टवगा:, सकतरस्र् षकतरतदेिो भवशत ।

81. बतलस् + षष्ठोः =
बतल + ष् + षष्ठोः = बतलष्षष्ठोः (स् = ष्)
टवगास् + टतशदोः =
टवगा + ष् + टतशदोः = टवगाष्टतशदोः (स् = ष्)
धनुस् + टङ्कतरोः =
धनु + ष् + टङ्कतरोः = धनुष्टङ्कतरोः (स् = ष्)
उदतिरणतशन

82. बृित् + टीकत =
बृि + ट् + टीकत = बृिट्टीकत (त् = ट्)
तद् + डमरुोः =
त + ड् + डमरुोः = तड्डमरुोः (द् = ड्)
एतद् + ढक्कत =
एत + ड् + ढक्कत = एतड्ढक्कत (द् = ड्)
चशक्रन् + ढौकसे =
चशक्र + ण् + ढौकसे = चशक्रण्ढौकसे (न् = ण्)
उदतिरणतशन

83. आकृ ष् + तोः =
आकृ ष् + ट् + अोः = आकृ ष्टोः (त् = ट्)
इष् + तोः =
इष् + ट् + अोः = इष्टोः
उदतिरणतशन

84. षण् + नतम् =
षण् + ण् + आम् =
षण्णतम् (न् ण्)
षण् + नवशतोः =
षण् + ण् + अवशतोः = षण्णवशतोः (न् ण्)
षण् + नगर्ाोः =
षण् + ण् +अगर्ाोः = षण्णगर्ाोः (न् ण्)
उदतिरणतशन

85. तत् + टीकत =
िरद् + डम्बरोः =
उत् + टङ्कनम् =
पशक्षन् + शटरट्टभ ! =
बिद् + शडशण्डमोः =
कतमस् + टकतरोः =
सत् + शटप्पणी =
उद् + डर्नम् =
स्र्तद् + ढक्कत =
मरुद् + शडशण्डमोः =
बृित् + टङ्कितलत =
पतद् + शडम्भोः =
असकृ द् + डर्नम् =
भर्कृ द् + डतमरोः =
अन्द्र्तन्द्र्ुदतिरणतशन

86. जश्तत्वसशन्द्धोः
वगीर्व्र्ञ्जनतशन + (स्वरोः) = जि्
वगीर्व्र्ञ्जनतशन + [मृदुव्र्ञ्जनम्(िि्)] = जि्
वगीर्व्र्ञ्जनतशन = जि्
ष् = ड्
झलतं जिोऽन्द्ते – पदतन्द्ते झलतं जि: स्र्ु: ।

87. वतक् + ईिोः =
वत + ग् + ईिोः = वतगीिोः (क् = ग्)
अच् + अन्द्तोः =
अ + ज् +अन्द्तोः = अजन्द्तोः (च् = ज्)
मधुशलट् + अशस्त =
मधुशल + ड् + अशस्त = मधुशलडशस्त (ट् = ड्)
जगत् + ईिोः =
जग + द् + ईिोः = जगदीिोः (त् = द्)
सुप् + अन्द्तम् =
सु + ब् + अन्द्तम् = सुबन्द्त (प् = ब्)
उदतिरणतशन

88. वतक् + व्र्वितरोः =
वत + ग् + व्र्वितरोः = वतग्वव्र्वितरोः (क् = ग्)
अच् + वणाोः =
अ + ज् + वणाोः = अज्वणाोः
मधुशलट् + डर्ते =
मधुशल + ड् + डर्ते = मधुशलड्डर्ते (च् = ज्)
मित् + र्िोः =
मि + द् + र्िोः = मिद्यिोः (त् = द्)
सुप् + शवभशक्तोः =
सु + ब् +शवभशक्तोः = सुशब्वभशक्तोः (प् = ब्)
उदतिरणतशन

89. वतक् / वतग्
अच् / अज्
शलट् / शलड्
मरुत् / मरुद्
ककु प् / ककु ब्
षष् + भ्र्तम् =
ष + ड् + भ्र्तम् =
षड्भ्र्तम् (ष् = ड्)
उदतिरणतशन

90. वतक् + देवतत =
उत् + गमोः =
तत् + र्र्त =
षष् + आननोः =
सत् + गुणोः =
स्वगतात् + अशप =
षष् + दिानतशन=
तत् + अशप =
अन्द्र्तन्द्र्ुदतिरणतशन

91. अप् + जम् =
जगत् + गुरुोः =
अप् + शधोः =
मित् + इदम् =
अस्मतत् + वचनतत् =
प्रतक् + एव =
ततवत् + एनम् =
सम्र्क् + अशभशितम् =
अन्द्र्तन्द्र्ुदतिरणतशन

92. चत्वासशन्द्धोः
वगीर्व्र्ञ्जनतशन + (कका िव्र्ञ्जनतशन) = क् च् ट् त् प्
खरर च - खरर परे झलतं चर: स्र्ु: ।

93. शदग् + पतलोः =
शद + क् +पतलोः = शदक्पतलोः (ग् = क् )
शवरतड् + पुरुषोः =
शवरत + ट् + पुरुषोः = शवरतट्षुरुषोः (ड् = ट्)
शवपद् + कतलोः =
शवप + त् + कतलोः = शवपत्कतलोः (द् = क् )
अनुष्टुभ् + छन्द्दोः =
अनुष्टु + प् + छन्द्द: = अनुष्टुप्छन्द्दोः (भ् = प्)
उदतिरणतशन

94. अस्मद् + पुत्रोः =
सम्पद् + पुत्रोः =
उद् + पतशत =
ततदृग् + कमा =
शवश्वरतड् + कु त्र =
तुरतषतड् + कु त्र =
पररव्रतड् + सङ्गोः =
अन्द्र्तन्द्र्ुदतिरणतशन

95. शवपद् + प्रतीकतरोः =
सम्पद् + कु मतरोः =
षड् + खतद्यतशन =
एतद् + पतश्वाम् =
कतमधुग् + खतदशत =
ऋशत्वग् + पतश्वे =
ककु द् + स्र्ोः =
अन्द्र्तन्द्र्ुदतिरणतशन

96. अनुनतशसकतसशन्द्धोः
शवकल्पेन –
वगीर्व्र्ञ्जनतशन + (अनुनतशसकोः) = अनुनतशसकोः
शनत्र्म् –
वगीर्व्र्ञ्जनतशन + (प्रत्र्र्तनुनतशसकोः) = अनुनतशसकोः

97. वतग् + मूलम् =
वत + ङ् + मूलम् = वतङ्मूलम् / वतग्वमूलम् (ग् = ङ्)
षड् + मर्ूखतोः =
ष + ण् + मर्ूखतोः = षण्मर्ूखतोः / षड्मर्ूखतोः (ड् = ण्)
तद् + नर्शत =
त + न् + नर्शत = तन्द्नर्शत / तद्नर्शत (द् = न्)
उदतिरणतशन

98. शचद् + मर्म् =
शच + न् + मर्म् = शचन्द्मर्म् (त् = न्)
तद् + मतत्रम् =
त + न् + मतत्रम् = तन्द्मतत्रम् (द् = न्)
अप् + मर्म् =
अ + म् + मर्म् = अम्मर्म् (प् = म्)
उदतिरणतशन

99. वतग् + शनर्मोः = तद् + मङ्गलम् =
तस्मतद् + मद्यम् = मद् + शनवतसोः =
तस्मतद् + नतगररकतोः = त्वग् + मोचनम् =
सम्रतड् + मनशस = शवद्युद् + नगरी =
जगद् + नतर्ोः =
अन्द्र्तन्द्र्ुदतिरणतशन

100. षड् + मुखोः = तद् + नर्नम् =
र्द् + मण्डलम् = सकृ द् + नष्टम् =
जगद् + शनर्तमकोः = मधुशलड् + नमशत =
शदग् + मध्र्े = जतग्रत् + नतगररकोः =
अन्द्र्तन्द्र्ुदतिरणतशन

101. अनुस्वतरसशन्द्धोः
म् + (व्र्ञ्जनतशन) =
मोऽनुस्वतर: - मतन्द्तस्र् पदस्र् अनुस्वतर: स्र्तद् िशल ।

102. रतमम् + वन्द्दे =
रतम + + वन्द्दे = रतमं वन्द्दे (म् = )
गुितर्तम् + तपशत =
गुितर्त + + तपशत = गुितर्तं तपशत (म् = )
उदतिरणतशन

103. िररम् + श्रर्ते = मतलतर्तम् + सूत्रम् =
धमाम् + चर = सज्जनम् + आनर् =
नगर्ताम् + शस्र्त्वत = दुोःखम् + त्र्ज =
पुस्तकम् + पश्तर् = वीणतम् + वतदर्शत =
अन्द्र्तन्द्र्ुदतिरणतशन

104. वतक्र्म् + िृणोतु = आपणम् + गत्वत =
सत्र्म् + वद = सवाम् + स्र्तनम् =
फलम् + खतशदत्वत = पतपम् + ितन्द्तम् =
वतणीम् + वन्द्दे = एवम् + कृ त्वत =
अन्द्र्तन्द्र्ुदतिरणतशन

105. ङमुडतगमसशन्द्धोः
(िस्वस्वरपूवाकतोः) ङ् ण् न् + स्वरतोः = ङ् ण् न्
ङमो: िस्वतदशच ङमुण् शनत्र्म् – िस्वतत् परो र्ो ङम् तदन्द्तं र्त्पदं
तस्मतत्परस्र् अचो शनत्र्ं ङमुदतगम: स्र्तत्

106. प्रत्र्ङ् + आत्मत =
प्रत्र्ङ् + ङ् + आत्मत = प्रत्र्ङ्ङतत्मत
सुगण् + ईिोः =
सुगण् + ण् + ईिोः = सुगण्णीिोः
पचन् + अशस्त =
पचन् + न् + अशस्त = पचन्द्नशस्त
उदतिरणतशन

107. गच्छन् + अशस्त = सवाशस्मन् + अशप =
शतर्ाङ् + अत्र = स्वशस्मन् + एव =
तपशस्वन् + एशि = शलखन् + एव =
िसन् + अशर्त् = िमान् + अधीशि =
अन्द्र्तन्द्र्ुदतिरणतशन

108. तशस्मन् + इशत = उदङ् + इि =
तशस्मन् + एतशस्मन् = पूवाशस्मन् + ईश्वरे =
एकशस्मन् + अम्बुजे = अपरशस्मन् + औषधे =
रुदन् + आर्ततोः = कशस्मन् + इि =
अन्द्र्तन्द्र्ुदतिरणतशन

109. (ग् ज् ड् द् ब्) + ि = र्् / झ् / ढ् / ध् / भ्
पूणासवणासशन्द्धोः
(उद्) + स् = र््
झर्ो िोऽन्द्र्तरस्र्तम् (८.४.६२) - झर्ोः परस्र्. ि-वणास्र् स्र्तने. पूवासवणाोः
आदेिोः अन्द्र्तरस्र्तम् - शवकल्पेन भवशत । वशणग्वर्सशत / वशणग् िसशत

110. वशणग् + िसशत =
वशणग् + र्् + असशत= वशणग्वर्सशत / वशणग् िसशत
अज् + िलौ =
अज् + झ् + अलौ = अज्झलौ / अज् िलौ
षड् + िर्तोः =
षड् + ढ् + अर्तोः = षड्ढर्तोः / षड्िर्तोः
तद् + शितम् =
तद् + ध् + इतम् = तशद्तम् / तद्शितम्
अब् + िदौ =
अब् + भ् + रदौ = अब्रदौ / अब् िदौ
उदतिरणतशन

111. वतग् + िीनोः = षड् + िम्र्ताशण =
अब् + ितसोः = प्रतग् + िशसत्वत =
जगद् +शित = तद् + शि =
तद् + िेतुकम् = गच्छद् + िूणोः =
अन्द्र्तन्द्र्ुदतिरणतशन

112. मिद् + ितस्र्म् = सम्रतट् + िरररतम् =
भवद् + शितरक्षकोः = सुहृद् + हृष्टोः =
रतजद् + शिरण्र्म् = शवड् + िसशत =
पतद् + शिमम् =
अन्द्र्तन्द्र्ुदतिरणतशन

113. उत् + स्र्तनम् =
उत् + र्् +र्तनम् = उत््र्तनम् (उत्र्तनम्)
उत् + स्तन्द्भनम् =
उत् + र्् + तम्भनम् = उत््तम्भनम् (उर्त्म्भनम्)
उदतिरणतशन

114. उत् + स्र्ततव्र्म् =
उत् + स्र्ततुम् =
उत् + स्र्तनम् =
उत् + स्तशम्भतोः =
उत् + शस्र्शतोः =
उत् + स्र्तपनम् =
उत् + स्र्तप्र् =
उत् + स्तम्भनीर्ोः =
अन्द्र्तन्द्र्ुदतिरणतशन

115. छत्वसशन्द्धोः
प्रर्मव्र्ञ्जनम् + ि् = छ्
िश्तछोऽशट ८।४।६३. झर्ोः इशत वताते, अन्द्र्तरस्र्तम् इशत च। झर्
उर्त्रस्र् िकतरस्र् अशट परतोः छकरतदेिो भवशत अन्द्र्तरस्र्तम्।
वतक् छेते, वतक् िेते।

116. वतक् + िरोः =
वतक् + छ् +अरोः = वतक्छरोः / वतक् िरोः (ि् छ्)
तच् + शिवोः =
तच् + छ् + इवोः = तशच्छवोः / तशच्िवोः (ि् छ्)
मृच् + िकशटकम् =
मृच् + छ् + अकशटकम् = मृच्छकशटकम् / मृच्िकशटकम्
मधुशलट् + िेते =
मधुशलट् + छ् + एते = मधुशलट्छेते / मधुशलट्िेते
उदतिरणतशन

117. तच् + श्लोके न =
तच् + छ् + लोके न = तच््लोके न / तच्श्लोके न
तच् + श्तमश्रु: =
तच् + छ् + मश्रु: = तच््मश्रु: / तच्श्तमश्रु:
तच् + श्नतप्रत्र्र्ोः =
तच् + छ् + नतप्रत्र्र्ोः = तच््नतप्रत्र्र्ोः / तच्श्नतप्रत्र्र्ोः
उदतिरणतशन

118. वतक् + िस्त्रम् =
तत् + िुभम् =
शवट् + िङ्करोः =
सच् + िीलम् =
चलत् + िुकोः =
नश्तर्च् + ितस्त्रम् =
शवद्वच् + श्रद्त =
तच् + श्लतर्नम् =
एतच् + श्वस्तनम् =
तच् + श्तमितनम् =
अन्द्र्तन्द्र्ुदतिरणतशन

119. तुगतगमसशन्द्धोः
शनत्र्म् –
िस्वस्वरोः + छ = च्
शवकल्पेन –
दीर्ापदतन्द्तं + छ = च्

120. वृक्ष + छतर्त =
वृक्ष + च् + छतर्त = वृक्षच्छतर्त
शिखररणी + छन्द्दोः =
शिखररणी + च् + छन्द्दोः = शिखररणीच्छन्द्दोः / शिखररणीछन्द्दोः
उदतिरणतशन

121. संस्कृ त + छतत्र =
अक्षर + छन्द्दसोः =
िुर + छशवोः =
मतनव + छतर्त =
दीर्ा + छुररकत =
स + छत्रोः =
मततृ + छतर्त =
पदवी + छतत्रतोः =
मतत्रत + छन्द्दोः =
श्वेत + छत्रम् =
कतर्ा + छलम् =
सूक्ष्म + शछरम् =
गृि + छतदनम् =
वृक्ष + छेदोः =
संस्कृ त + छतर्त =
एतरेर् + छतन्द्दोग्वर्े =
अन्द्र्तन्द्र्ुदतिरणतशन

122. न्वसर्णसन्धििः

123. खरवसतनर्ोशवासजानीर्: - ८/३/१५ पदस्र् अशन्द्तम ‘रेफ़स्र् अनन्द्तरं खर् (वगताणतं 1, 2,
ि, ष, स) वणता: भवन्द्तु अर्वत अवसतनं (शकमशप न) भवतु चेत् रेफ़स्र् शवसगा: (:)
भवशत । उदत. वृक्षस्तरशत, अवसतने – वृक्ष:, प्लक्ष: ।
रो: सुशप ८/३/१६ – रेफ़स्र् सुशप परतो शवसजानीर्तदेिो भवशत ।
उदत. पर्:सु, सशपा:षु र्ि:सु ।
शवसजानीर्स्र् स: ८/३/३४ - अत्र 'खरवसतनर्ोशवासजानीर्ोः (८. ३. १५) इशत
सूत्रतत् खरर इशत अनुवताते । शवसजानीर्स्र् खरर परत: सकतरतदेिो भवशत ।
उदत. वृक्षश्तछतदर्शत, वृक्षस्र्कतर: ।
िपारे शवसजानीर्: ८/३/३५ िपारे खरर परतो शवसजानीर्स्र् शवसजानीर्तदेिो भवशत ।
उदत. िि: क्षुरम्, वतस: क्षौमम् ।
वत िरर ८/३/३६ - शवसजानीर्स्र् शवसजानीर्तदेिो वत भवशत िरर परे ।
उदत.वृक्ष: िेते, वृक्षश्तिेते ।
न्वसर्णसन्धििः

124. ससजुषो रुोः ८।२।६६॥ सकतरतन्द्तस्र् पदस्र् सजुष् इत्र्ेतस्र् च रुोः भवशत ।
उदत. सकतरतन्द्तस्र् - अशग्वनरत्र, वतर्ुरत्र। सजुषोः - सजूरृशषशभोः, सजूदेवेशभोः।
अतो रोरप्लुततदप्लुते ६।१।११३॥ अकतरतदप्लुततदुर्त्रस्र् रो रेफस्र् उकतरतनुबन्द्ध -
शवशिष्टस्र् अकतरे ऽप्लुते परत उकतरतदेिो भवशत।
उदत. पुरुष उ अशस्त = पुरुषो अशस्त = पुरुषोऽशस्त
िशि च ६।१।११४॥ िशि च परतोः अत उर्त्रस्र् रोरुकतरतदेिो भवशत।
पुरुषो र्तशत। पुरुषो िसशत। पुरुषो ददतशत।
न्वसर्णसन्धििः

125. भोभगोअर्ोअपूवास्र् र्ोऽशि ८।३।१७॥ भोस् , भगोस् , अर्ोस् , अ (एतत्
पूवास्र्) अि् (अशि), र्् (रोोः र्तदेिोः). भोस् , भगोस् , अर्ोस् –स् (भोस् भगोस्
अर्ोस् इशत सतन्द्तत शनपतततोः).देवतस् + इि = देवत रु + इि [ससजुषो रुोः
(८।२।६६)] = देवत र्् + इि [देवतशर्ि देवत इि [ लोपोः ितकल्र्स्र् (८।३।१९)]
लोपोः ितकल्र्स्र् - ८.३.१९ - वकतरर्कतरर्ोोः पदतन्द्तर्ोोः अवणापूवार्ोोः
लोपो भवशत ितकल्र्स्र् आचतर्ास्र् मतेन अशि परतोः। क आस्ते कर्तस्ते।
कतक आस्ते, कतकर्तस्ते
िशल सवेषतम् ८।३।२२॥ िशल परतोः भोभगोअर्ोअपूवास्र् र्कतरस्र् पदतन्द्तस्र्
लोपो भवशत सवेषतम् आचतर्ताणतं मतेन। भो िसशत। भगो िसशत।
अर्ो िसशत। भो र्तशत।
न्वसर्णसन्धििः

126. रो रर ८।३।१४॥ रेफ़स्र् रेफ़
े परत: लोपो भवशत नीरक्तम्, दूरक्तम्, अग्वनी रर्: इन्द्दू रर्:,
पुनत रक्तं वतस:
ढ्रलोपे पूवास्र् दीर्ोऽणोः ६।३।१११॥ ढकतरस्र्, रेफ़स्र् लोपे सशत पूवास्र् अण: दीर्ा:
भवशत
एतर्त्दोोः सुलोपोऽकोरनञ्समतसे िशल ६।१॥१३२॥ एतर्त्दौ र्तवककतरौ नञ्समतसे न
वतेते तर्ोर् र्ोः सुिब्दोः, कश्च तर्ोोः सुिब्दोः? र्ोः तदर्ेन सम्बद्ोः, तस्र् संशिततर्तं
शवषर्े िशल परतो लोपो भवशत। एष ददतशत। स ददतशत। एष भुङ्क्ते । स भुङ्क्ते ।
सोऽशच लोपे चेत्पतदपूरणम् ६।१।१३४॥ स इत्र्स्र् सोलोपोः स्र्तदशच पतदश्चेल्लोपे
सत्र्ेव पूर्य्र्ेत। सेमतमशवड्शढ प्रभृशतम्। सैष दतिरर्ी रतमोः॥
न्वसर्णसन्धििः

127. सकतरोः
शवसगाोः + (कका िव्र्ञ्जनतशन) = स्
शवसगाोः + (िषस) = स् / :
वत िरर ८/३/३६ - शवसजानीर्स्र् शवसजानीर्तदेिो वत भवशत िरर परे ।
उदत.वृक्ष: िेते, वृक्षश्तिेते ।
खरर :- कखपफ़तन् वजाशर्त्वत (कु प्वो: क पौ च ८/३/३८)
शवसजानीर्स्र् स: ८/३/३४ - अत्र 'खरवसतनर्ोशवासजानीर्ोः (८. ३. १५)
इशत सूत्रतत् खरर इशत अनुवताते । शवसजानीर्स्र् खरर परत: सकतरतदेिो
भवशत । उदत. वृक्षश्तछतदर्शत, वृक्षस्र्कतर: ।

128. बतलोः + तत्र =
बतल + स् + तत्र =
बतलस्तत्र (: = स्)
रतमोः + च =
रतम + स् + च =
रतमस्च (: = स्)
रतमश्च
कृ ष्णोः + छतत्रोः =
कृ ष्ण + स् + छतत्रोः = कृ ष्णस्छतत्रोः (: = स्)
डर्मतनोः + शटरट्टभोः =
डर्मतन + स् + शटरट्टभोः =
डर्मतनशस्टरट्टभोः (: = स्)
डर्मतनशष्टरट्टभोः
उदतिरणतशन

129. पर्ोः + िीतलम् =
पर् + स् + ईतलम् = पर्स् िीतलम् (: = स्)
पर्श्तिीतलम्
पर्ोः िीतलम्
श्रीधरोः + षष्ठोः =
श्रीधर + स् + षष्ठोः = श्रीधरस्षष्ठोः (: = स्)
श्रीधरष्षष्ठोः
श्रीधरोः षष्ठोः
भक्तोः + सेवते =
भक्त + स् + एवते = भक्तस्सेवते (: = स्)
भक्तोः सेवते
उदतिरणतशन

130. न्जह्वामूलीयिः
: + क /ख =

131. बतलोः + करोशत =
बतल + करोशत = बतल करोशत / बतलोः करोशत
तरुणोः + खनशर्त् =
तरुण + खनशत = तरुण खनशत / तरुणोः + खनशत
उदतिरणतशन

132. उपध्मतनीर्ोः
: + प / फ =

133. कृ ष्णोः + शपबशत =
कृ ष्ण + शपबशत = कृ ष्ण शपबशत / कृ ष्णोः शपबशत
वृक्षोः + फलशत =
वृक्ष + फलशत = वृक्ष फलशत / वृक्षोः फलशत
उदतिरणतशन

134. रेफोः
(अ आ इत्र्ेतौ शवनत स्वरतोः)
+
: + (स्वरतोः / मृदुव्र्ञ्जनतशन) = र्
अव्र्र्सन्द्बन्द्धी शवसगाोः
+
(स्वरतोः / मृदुव्र्ञ्जनतशन)= र्
ऋकतरतन्द्तिब्दस्र् सम्बोधनसम्बन्द्धी शवसगाोः
+
(स्वरतोः + मृदुव्र्ञ्जनतशन) = र्

135. मुशनोः + इशत =
मुशन + र् + इशत =
मुशनररशत (: = र्)
भतनुोः + असौ =
भतनु + र् + असौ =
भतनुरसौ (: = र्)
तैोः + आगतम् =
तै + र् + आगतम् =
तैरतगतम् (: = र्)
धेनुोः + गच्छशत =
धेनु + र् + गच्छशत =
धेनुगाच्छशत (: = र्)
एतैोः + भशक्षतम् =
एतै + र् + भशक्षतम् =
एतैभाशक्षतम् (: = र्)
उदतिरणतशन

136. पुनोः + अत्र =
पुन + र् + अत्र = पुनरत्र (: = र्)
प्रततोः + गच्छशत =
प्रतत + र् + गच्छशत = प्रततगाच्छशत (: = र्)
शपतोः + वन्द्दे =
शपत + र् + वन्द्दे = शपतवान्द्दे
उदतिरणतशन

137. लोपोः
(आ) + : + (स्वरतोः / मृदुव्र्ञ्जनतशन) = लोपोः
(अ) + : + (अकतरं शवनत स्वरतोः) = लोपोः
अकतरं शवनत स्वरोः + : + (+र्) = लोपोः, पूवास्र् दीर्ाोः

138. बतलतोः + अत्र =
बतलत + अत्र = बतलतअत्र
लततोः + एधन्द्ते =
लतत + एधन्द्ते = लतत एधन्द्ते
ततोः + गच्छशन्द्त =
तत + गच्छशन्द्त = तत गच्छशन्द्त =
वृद्तोः + र्तशन्द्त =
वृद्त + र्तशन्द्त = वृद्त र्तशन्द्त
उदतिरणतशन

139. रतमोः + आगच्छशत =
रतम + आगच्छशत = रतम आगच्छशत
कृ ष्णोः + एशत =
कृ ष्ण + एशत = कृ ष्ण एशत
उदतिरणतशन

140. एषोः + इच्छशत =
एष + इच्छशत = एष इच्छशत
एषोः + गच्छशत =
एष + गच्छशत = एष गच्छशत
सोः + आगच्छशत =
स + आगच्छशत = स आगच्छशत
सोः + तत्र =
स + तत्र = स तत्र
उदतिरणतशन

141. कशवोः + रचर्शत =
कशव + रचर्शत =
कवी + रचर्शत = कवी रचर्शत
भतनुोः + रतजते =
भतनु + रतजते =
भतनू + रतजते = भतनू रतजते
पुनोः + रमते =
पुन + रमते =
पुनत + रमते = पुनत रमते
उदतिरणतशन

142. उकतरोः
अ + : + (अ / मृदुव्र्ञ्जनतशन) = उकतरोः

143. रतमोः + अशप =
रतम + उ + अशप (: = उ) =
रतमो + अशप = (गुणोः)
रतम् + ओ + शप = रतमोऽशप (पूवारूपम्)
बतलोः + िसशत =
बतल + उ + िसशत = (: = उ)
बतलो + िसशत = बतलो िसशत (गुणोः)
उदतिरणतशन

144. भूशमोः + तोर्म् =
ततोः + ततोः =
तैोः + अशप =
शपतुोः + इच्छत =
गुरोोः + भतषणम् =
िररोः + अवदत् =
कशपोः + अशप =
कोः + शचत् =
बतलतोः + धतवशन्द्त =
देवतोः + आगच्छशन्द्त =
कोः + इदतनीम् =
अन्द्र्तन्द्र्ुदतिरणतशन

145. शिवोः + वन्द्द्योः =
गजोः + गच्छशत =
बतलोः + िसशत =
रतमोः + जतर्शत =
गुरुोः + त्रततत =
सोः + खतदशत =
एषोः + आसीत् =
सोः + अब्रवीत् =
बतलोः + शतष्ठशत =
िे मततोः + आगच्छ =
िे रततोः + गच्छ =
अन्द्र्तन्द्र्ुदतिरणतशन