Materi tentang Pupuh dan Sisindiran (Basa Sunda)

1. Pupuh & Sisindiran
Deviana Perdana (08)
X – MIA 2

2. Pupuh
Pupuh téh nya éta wangun puisi lisan tradisional Sunda
(atawa, mun di Jawa, katelah ogé macapat) nu tangtu pola
(jumlah engang jeung sora) kalimahna. Nalika can pati wanoh
kana wangun puisi/sastra modérn, pupuh ilahar dipaké dina
ngawangunwawacan atawa dangding, luyu jeung watek masing-
masing pupuh nu ngawakilan kaayaan kajadian nu keur
dicaritakeun. Pupuh téh kauger ku guru wilangan jeung guru
lagu. Guru wilangan nyaéta patokan jumlah padalisan dina
unggal pada sarta lobana engang dina unggal padalisan,
sedengkeun guru lagu nyaéta patokan sora vokal dina tungtung
unggal padalisan atawa dang-ding-dung-na sora vokal dina
engang panungtung. Aya 17 jenis pupuh nu dibagi jadi 2 kategori,
nyaeta :
- Pupuh Sekar Ageung (4 Jenis pupuh)
- Pupuh Sekar Alit (13 jenis pupuh)

3. - Sekar Ageung
1.Kinanti
Watek:
Ngagambarkeun nu keur kesel nungguan, deudeupeun,
atawa kanyaah.
Guru Wilangan jeung Guru Lagu:
8-u, 8-i, 8-a, 8-i, 8-a, 8-i
2. Sinom
Watek:
Ngagambarkeun kagumbiraan, kadeudeuh.
Guru Wilangan jeung Guru Lagu:
8-a, 8-i, 8-a, 8-i, 7-i, 8-u, 7-a, 8-i, 12-a

4. 3. Asmarandana
Watek:
Ngagambarkeun rasa kabirahian, deudeuh asih, nyaah.
Guru Wilangan jeung Guru Lagu:
8-i, 8-a, 8-é/o, 8-a, 7-a, 8-u, 8-a
4. Dangdanggula
Watek:
Ngagambarkeun katengtreman, kawaasan, kaagungan,
jeung kagumbiraan.
Guru Wilangan jeung Guru Lagu:
10-i, 10-a, 8-é/o, 7-u, 9-i, 7-a, 6-u, 8-a, 12-i, 7-a

5. - Sekar Alit
1.Pucung
Watek :
Ngagambarkeun rasa ambek ka diri sorangan, atawa keuheul kulantaran teu
panuju haté.
Guru Wilangan jeung Guru Lagu:
12-u, 6-a, 8-é/o, 12-a
2. Wirangrong
Watek:
Ngagambarkeun nu kawiwirangan, éra ku polah sorangan.
Guru Wilangan jeung Guru Lagu:
8-i, 8-o, 8-u, 8-i, 8-a, 8-a
3. Maskumambang
Watek:
Ngagambarkeun kanalangsaan, sedih bari ngenes haté.
Guru Wilangan jeung Guru Lagu:
12-i, 6-a, 8-i, 8a

6. 4. Ladrang
Watek:
Ngagambarkeun nu resep banyol bari nyindiran.
Guru Wilangan jeung Guru Lagu:
10-i, 4-a (2x), 8-i, 12-a
5. Balakbak
Watek:
Ngagambarkeun heureuy atawa banyol.
Guru Wilangan jeung Guru Lagu:
15-é, 15é, 15-é
6. Magatru
Watek:
Ngagambarkeun nu sedih, handeueul ku kalakuan sorangan,
mapatahan.
Guru Wilangan jeung Guru Lagu:
12-u, 8-i, 8-u, 8-i, 8-o

7. 7. Lambang
Watek:
Ngagambarkeun nu resep banyol tapi banyol nu aya pikiraneunana.
Guru Wilangan jeung Guru Lagu:
8-a, 8-a, 8-a, 8-a
8. Jurudemung
Watek:
Ngagambarkeun nu bingung, susah ku pilakueun
Guru Wilangan dan Guru Lagu:
8-a, 8-i, 8-a, 8-i, 8-a, 8-i
9. Gurisa
Watek:
Ngagambarkeun jelema nu ngalamun atawa malaweung.
Guru Wilangan dan Guru Lagu:
8-a, 8-a, 8-a, 8-a, 8-a, 8-a, 8-a, 8-a
10. Gambuh
Watek:
Ngagambarkeun kasedih, kasusah, atawa kanyeri.
Guru Wilangan dan Guru Lagu:
7-u, 10-u, 12-i, 8-u, 8-o

8. 11. Mijil
Watek:
Ngagambarkeun kasedih tapi bari gedé harepan.
Guru Wilangan dan Guru Lagu:
10-i, 6-o, 10-é, 10-i, 6-i, 6-u
12. Pangkur
Watek:
Ngagambarkeun rasa ambek nu kapegung, nyanghareupan tugas
nu beurat.
Guru Wilangan dan Guru Lagu:
8-a, 11-i, 8-u, 7-a, 12-u, 8-a, 8-i
13. Durma
Watek:
Ngagambarkeun rasa ambek, gedé haté, atawa sumanget.
Guru Wilangan dan Guru Lagu:
12-a, 7-i, 6-a, 7-a, 8-i, 5-a, 7-i

9. Sisindiran
Sisindiran téh asalna tina kecap sindir, anu ngandung harti
omongan atawa caritaan anu dibalibirkeun, henteu togmol.
Luyu jeung éta, dina sastra Sunda anu disebut sisindiran téh
nyaéta karya sastra nu ngagunakeun rakitan basa kalawan
dibalibirkeun. Dina sisindiran, eusi atawa maksud anu
dikedalkeun téh dibungkus ku cangkangna. Wangunan
sisindiran téh kauger ku purwakanti, jumlah engang dina
unggal padalisan, jeung jumlah padalisan dina unggal
padana. Ku kituna, sisindiran téh kaasup kana wangun
ugeran (puisi). Upama ditilik tina wangun jeung cara
ngébréhkeunana, sisindiran dibagi jadi tilu golongan nyaéta:
(1) rarakitan; (2) paparikan, jeung (3) wawangsalan. Ditilik
tina eusina, rarakitan jeung paparikan bisa dipasing-pasing
jadi tilu golongan, nyaéta: (1) silihasih; (2) piwuruk; jeung (3)
sésébréd.

10. 1. Paparikan
Paparikan téh nyaéta wangun sisindiran. Kecap paparikan
asalna tina kecap ”parék” anu hartina ”deukeut”. Paparikan diwangun
ku cangkang jeung eusi, anu padeukeut sorana, sarta murwakanti
laraswekas dina unggal padalisanna. Ari jumlah padalisan dina
sapadana, kudu jengkep: dua, opat, genep, dalapan, jst. Satengahna
tina jumlah padalisan téh cangkangna, satengahna deui eusi. Ari réana
engang dina unggal padalisan umumna dalapan engang. Contona
paparikan:
Boboko ragrag di imah,
Ninggang kana pileuiteun
Mun bogoh montong ka sémah
Ari anggang sok leungiteun.
Paparikan di luhur diwangun ku opat padalisan; dua cangkang,
dua eusi. Padalisan kahiji dina cangkang, padeukeut sorana sarta
murwakanti tungtungna jeung padalisan kahiji dina eusi. Padalisan
kadua dina cangkang padeukeut sorana sarta murwakanti tungtungna
jeung padalian kadua dina eusi.

11. 2. Rarakitan
Rarakitan téh nyaéta salasahiji wanda sisindiran anu diwangun
ku cangkang jeung eusi. Éta cangkang jeung eusi téh pada papak di
puhuna (mindoan kawit). Salian ti éta, antara cangkang jeung eusi téh
kudu sasora sarta murwakanti engang panungtungna dina unggal
padalisan (laraswekas). Tapi laraswekas dina sisindiran mah, aya kalana
laraswekas anu kaselang heula, siga pacorok. Ari jumlah engangna dina
unggal padalisan aya dalapan engang. Jumlah padalisan dina sapadana
mangrupa bilangan jangkep; satengahna cangkang jeung satengahna
deui eusi. Kiwari anu populér téh anu sapadana diwangun ku opat
padalisan: dua cangkang jeung dua eusi. Contona:
Mihapé sisir jeung minyak,
kadé kaancloman leungeun.
Mihapé pikir jeung niat,
kadé kaangsonan deungeun.

12. 3. Wawangsalan
Wawangsalan téh nyaéta sisindiran anu diwangun
ku cangkang jeung eusi. Dina sindir diwangun deui ku
cangkang jeung wangsal. Anu dijieun wangsalna téh tara
ditétélakeun, tapi kudu ditéangan tina bagian eusi.
Wangsal téh sok murwakanti jeung salah sahiji kecap anu
aya dina bagian eusi téa. Nilik kana wangunna,
wawangsalan téh diwangun ku dua padalisan:
sapadalisan sindir, sapadalisan deui eusi. Jumlah engang
dina unggal padalisan nyaéta dalapan engang. Conto:
Kembang bodas buah bunder
ngaheruk nya pipikiran = jeruk