1. Wstęp
Pytając przeciętnych entuzjastów o zbroje i jej wyobrażenie,
przywołują obraz błyszczących, stalowych płyt, potoki kółeczek z
kolczug i wspaniale wymowną rękawicę z promieniującymi
akcentami. To nie jest niezwykłe dla kolekcjonera. Przy
posiadaniu jednego lub więcej kompletów zbroi uprzążowej, nie
zawsze jest świadomy, że wiele tego rodzaju pancerzy jest
bezużytecznych bez niezbędnej podstawy, jaką jest
przeszywanica.
Przeszywanica jest typem pancerza pełnego, służącego jako
kompletna zbroja lub zakładany bezpośrednio pod kolczugę lub
zbroję płytową w celu amortyzacji. W późniejszych latach
stosowano ją do zamocowania elementów płytowych zbroi.
Wykonywana z materiałów niesyntetycznych takich jak len,
wełna, jedwab itp. Charakterystyczną cechą tego pancerza jest
jego wielowarstwowa budowa. Przeszywanice były pikowane, a
także przeszywane lub wypychane lnem, runem owczym lub
nawet trawą. Był bardzo dobrym izolatorem, lecz niewygodnym
pancerzem, niemniej jednak zapewniał zasadniczą ochronę dla
żołnierza.

2. Etymologia
Wyraz „przeszywanica” ma niestety bardzo wiele określeń,
więc to co w średniowieczu posiadało taką samą nazwę , nie
zawsze musiał określać ten sam typ przeszywanic. Pancerz ten
nazywa się także: aketon, acton, arming coat, auqueton,
gambeson, hacketon, haqueton, pannzar, vapntreiyu, wambais,
wambesium, lub wambs.
Wyraz gambeson pochodzi z starofrancuskiego gambeson,
gambaison, a oryginalnie wambais, uformowanego z
Mittelhochdeutsch (język niemiecki kształtujący się w okresie
1050-1350r) wyrazu wambeis znaczącego „doublet”, a ten wyraz
pochodzi z Althochdeutsch (język niemiecki kształtujący się w
okresie 500-1050r)wyrazu wamba znaczacego „brzuch” (także
staroangielskie womb)
W średniowiecznej Skandynawii , strój ten znany jako
vapntreyiu, z litewskiego „arming shirt” lub pannzar/pannzarum ,
inne zapożyczenie słowne z Mittelhochdeutsch.

3. Rodzaje
Typy i funkcję oraz okres kształtowania się i modernizacji
przeszywanic, spowodowały liczne wariacje nie tylko w kroju, jak
i w nazewnictwie. Znawcy tematu przedstawiają niejednokrotnie
różne opisy tych samych przeszywanic, a ich ostateczne
skatalogowanie jest na daną chwilę nie do ustalenia. Poniżej kilka
ze znanych podziałów:
1.George Cameron Stone's, „A Glossary of the Construction,
Decoration, and Use of Arms and Armor in All Countries and in
All Times”
a) Aketon, Acton, Auqueton, Gambeson, Hacketon, Haqueton,
Wambais, Wambesium, Wams - Pikowany strój, zazwyczaj
używany jako zbroja w XIIw. i XIIIw. Rycerze ubierali je pod
kolczugi. Dla piechurów był to jednak jedyny pancerz. Kiedy
przeszywanica ubierana była pod zbroję, nie miała czasami
rękawów.
b) Arming Doublet - Strój z wyściółką z ciężkich materiałów,
zazwyczaj skóry, ubierany pod zbroję do ochrony ciała i zwykłych
ubrań przed zabrudzeniami i przetarciami. Było wyścielone do
działania tak, aby amortyzowało cios spadający na zbroję. Kiedy
kolczuga była zakładana do ochrony, była przymocowywana do
Arming doublet, aby trzymała poszczególne części ramienia w
miejscu, gdzie było wiązanie.
c) Jack - Przeszywanica noszona przez piechotę, pomijając
dowódców, w XV i XVIw. Była to wypychana kurta lub
wykładana kawałkami kolczugi lub (horn - róg to napewno nie
będzie). Płócienne stroje nabijane małymi, okrągłymi dziurkami
będącymi blisko siebie, podobnymi do ściegów na guziki, były
również nazywane przeszywkami.

4. d) Jupon, Jupel, Gipon - Strój noszony na zbroi w XIV i XVw.
Był obcisły, bez rękawów i zazwyczaj haftowany w bojowe
insygnia właściciela.
e) Pourpoint- Obcisły strój skórzany, wypychany i dekorowany
„robótkami ręcznymi”; ubierany pod zbroje w XVI i XVIIw.
Okazjonalnie, kiedy wypchano pourpoint wystarczająco grubo,
służył jako lekki pancerz.
2. David Nicolle, „Medieval Warfare Source Book: Warfare in
Western Christendom”:
a) Acton - Pikowany, miękki pancerz z XIV-wiecznej Irlandii.
b) Aceton - Pikowany, miękki pancerz; wywodzi się z Arabskiego
słowa „bawełna”.
c) Arming doublet - Wypychany strój ,ubierany pod
późnośredniowieczną zbroję płytową. Przywiązywano do niego
małe kawałki kolczugi w celu ochrony słabych punktów w zbroi
płytowej.
d) Gambeson - Średniowieczne, wypychane, lub filcowane
ubranie, zazwyczaj ubierane pod zbroję
e) Gazerant - Forma kolczugi, która była pokryta suknem i
dodatkowo wypychana.
f) Jack – pokrywająca zbroję, średnio-sztywna przeszywanica z
bardzo małymi kawałkami żelaza pomiędzy warstwami
materiałów.

5. g) Jazerenc, jazerain - Wypychana i podszyta podszewką
kolczuga, występująca w Europie w XII i XIIIw. Bazowała na
arabsko-islamskim kazaghand, od którego słowa się wywodzi.
h) pourpoint - Pikowana i prawdopodobnie czasem podszywana
podszewką forma miękkiego pancerza.
i) wambasia - Średniowieczny, wypychany lub filcowany strój,
zwykle ubierany pod zbroję. Występował w Anglii.
3. Leonid Tarassuk and Claude Blair, „The Complete
Encyclopedia of Arms & Weapons”:
a) Aceton - także Acton z hiszpańskiego Alcoton, pochodny od
arabskiego al-qutum, czyli „bawełna”). Gładki, pikowany,
bezrękawnik, ubierany pod zbroję od końca XIIw. Do początków
XVw. zapewniał lepsze dopasowanie do ochranianych miejsc, a
także służył do wytłumienia ciosów. Całkiem często był noszony
jako wyłączny pancerz, przeważnie przez wojowników niższej
rangi. Okazjonalnie, acetony ubierane były jako zewnętrzny strój
będący udekorowanym ornamentami. Od początków XV w.
funkcję acetonu, jako pancerz pod zbroję przejął Arming doublet.
b) Arming doublet - Pikowany strój z rękawami i fartuchem
pokrywającym kolczugę. Ubierany w XIV i XV w. pod zbroję w
celu uzyskania ochrony, tam, gdzie zbroja płytowa lub lamelka,
nie dawała dobrej ochrony.

6. c) Coat armour - Po połowie XIV w., coat armour był
wytwarzany w formie krótkiego, bezrękawnika, z małym
fartuchem, takim, że sięgał tylko poniżej biodra. Był
przystosowany do noszenia napierśnika. Kiedy coat armour
noszono bez innych elementów zbroi, wypychano go i pikowano
tkaninami także na rękawach i fartuchu, który mógł służyć jako
ochronny ekwipunek. Coat armour używany był z pancerzem
mającym otwarcia na sznurówki na plecach lub bokach.
Zważywszy ze ubierany był czasami niezaleznie surcoat, zapinano
go z przodu, od góry do dołu. Posiadał wyhaftowane ornamenty i
herby.
d) Gambeson - Pikowany strój używany od XII do XIVw.
Tworzony z gładkich materiałów. Ubierany pod zbroję, był
funkcjonalnie identyczny jak Aketon. Gambeson mógł być poza
tym tworzony z drogocennych materiałów, udekorowany w
wyhaftowane ornamenty i herby. Służyły również jak surcoat,
czyli zakładany na zbroję (zobacz coat armour)lub jako niezależny
strój ochronny.
e) Jack - Pospolita, żołnierska zbroja ubierana w XV i XVI w.,
jeśli nie wcześniej. Posiadała konstrukcję brezentowej kamizelki z
małymi, zachodzącymi na siebie, żelaznymi płytkami, ustalonymi
w środku, pomiędzy warstwami tkanin przez okratowany wzór
oczka. To była prosta i mało kosztowa wersja brygantyny.
Podobnie chronił strój mongolski, oryginalnie nazywany kuyak w
średniowiecznej Rosji.
f) Jazeran, jazerant - alternatywna nazwa kazaghand

7. g) Kazaghand - Arabskie słowo określające typ wschodniej
kolczugi używanej w Turcji, Persji i Arabii od Xiw. i później.
Składał się z koszulki kolczej, podszywanej suknem i pokrytej
dobrą jakościowo tkaniną - często jedwabiem – który był czasami
farbowany, wzorzysty i wypychany. Chociaż niezwykle
kosztowny, musiał być popularnym typem zbroi, ponieważ był
wygodny w noszeniu i o niezwykle atrakcyjnym wyglądzie. Nie
był wytrzymały, gdyż sukna stawały się szybko się niszczyły,
szczególnie w stanie wojny. Tylko kilka egzemplarzy zachowało
się w dobrej kondycji. Jeden z nich można zobaczyć w Topkapi
Sarayi Museum w Istanbule. Kazaghand posiada długie rękawy,
rękawiczki (służyły one do przedłużenia przeszywanicy dla
wzmocnienia [ochrony] rąk). Posiadał także małe guziki z
odpowiednimi pętlami zamykającymi przód i rękawy na
nadgarstkach oraz dwie plakietki dla przywiązania zapinek
poprzez górną stronę piersi. Nazwa jazerant jest nazwą
zapożyczoną od kazaghand dla tego samego typu kolczugi –
przeszywanicy.
4. Christopher Gravett, „English Medieval Knight 1300-1400”
a) Aketon - Wypychyny płaszcz, zazwyczaj pikowany pionowo;
był noszony pod kolczugę, do absorbowania uderzeń lub jako
wyłączny pancerz, noszony przez zwykłych żołnierzy.
b) Gambeson - Wypychany płaszcz zazwyczaj, pikowany
pionowo. Generalnie odnosi się do płaszcza zakładanego na
zbroję, rzadziej pod nią.
c)Jupon - Również nazywany „gipoun”. Sukienny płaszcz
ubierany na tunikę lub zapinany, czy też sznurowany od góry do
dołu, z przodu. Odnosi się także do stylu surcoat, noszonym na
zbroi.
d) Pourpoint – zobacz aketon.

8. Historia
Chociaż przypuszcza się, że przeszywanice były używane w
Europie znacznie wcześniej niż końca XI w. I początku XII, to
podległy one rewolucyjnym zmianom od ich pierwszych,
dowiedzionych użytkowań. Występował jako przedmiot-pancerz,
który w prosty sposób ułatwił zakładanie kolczug oraz jako
przedmiot-pancerz, który był popularną, niezależną zbroją wśród
piechoty. Pikowana zbroja przetrwała do angielskiej wojny
domowej (1641–1651) jako pancerz dla biedaków. Występowała
również jako przedmiot ubierany pod kilka pozostałych,
dopasowanych zbroi płytowych. Przeszywanice były coraz
częściej zastępowane przez „buff coat” - obcesowo-zamszową,
skórzaną kurtkę.
Są dwie charakterystyczne modele przeszywanic;
a)zaprojektowane do noszenia pod inną zbroję
b)zaprojektowane jako niezależny pancerz.
Ostatni przyczynił się do posiadania twardszego i wyższego
kołnierza oraz obrzucony bardziej sprężystymi materiałami, jak
skóra lub ciężkie płótno. Ten wariant często odnosił się do
pikowanego jack'a, zrobionego z kilku (czasem 18-tu, a nawet 30-
tu) warstw bawełny, lnu i wełny. Jack był słynny z powodu
zatrzymywania impetu ciężkich strzał i jego konstrukcja
zwielokrotnionych warstw przypominała współczesny pancerz.
Materiały, z których dotychczasowo robiono przeszywanice,
znalazły swój zamiennik w jedwabiu i później kevlarze
(wykorzystywany współcześnie do produkcji kamizelek
kuloodpornych, hełmów, trampolin, żagli, kajaków czy cz.
pancerza samolotów)

9. Dla pospolitych żołnierzy, którzy nie mogli pozwolić sobie
na kolczugę lub zbroję płytową, przeszywanica, połączona z
hełmem, stanowiła jedyną ochronę. Była pospolitym widokiem na
europejskich polach bitewnych przez całe średniowieczne, a ich
zanik – równolegle ze zbrojami płytowymi – nadszedł dopiero w
Renesansie. Broń palna stała się wtedy bardziej rozpowszechniona
i w XVIIIw całkowicie zanikła z militarnego użycia.
Wykorzystanie lnu w średniowieczu dowiedziono w
archeologicznych badaniach. Natomiast przy badaniach nad
wykorzystywaniem bawełny i bawełny impregnowanej (brezent),
powstał spór o dostępność dużej ilości bawełnianego materiału.
Nie był on powszechnie dostępny w północnej Europie w tym
czasie. Jest małe prawdopodobieństwo, że Egipt ( i generalnie
Azja Mniejsza) produkował bawełnę znacznie później niż VII i
VIII w., gdyż daje wiedza (i próbki) o tym materiale, została
przyniesiona do Europy podczas powrotów z krucjat. Więc logika
i bogate wyposażenie miast militarnych i armii w duże ilości
strojów opierających swą budowę na bawełnie jest wątpliwy,
kiedy len pospolity miał szeroko rozpowszechnione
wykorzystanie.

10. Przeszywanica z Biblii Maciejewskiego (XIIIw.)

12. Arming doublet

13. Jack

14. Kazaghand

15. Pourpoint

16. Pourpoint Charles de Blois
Deseń na materiale z pourpoint'u Charlesa de Blois (1364r.)

18. przykład buff coat, który zastąpił przeszywanice