2. Język prawniczy
Język związany z prawem jest skomplikowany i
bardzo znacznie odbiega od języka potocznego,
dlatego przez zdecydowaną większość
społeczeństwa uważany jest za wyjątkowo
niezrozumiały.
Wyróżnia się dwa jego rodzaje.
• Język prawniczy to język, którym mówi się o
prawie – w podręcznikach i książkach o prawie,
na wykładach, w komentarzach do kodeksów i
ustaw oraz w orzecznictwie – w wyrokach i ich
uzasadnieniach. Jest to więc specyficzny język
używany przez osoby stosujące i interpretujące
prawo.
2
3. przykład
Postanowienie Sądu Najwyższego z 1979-04-04 IV CR
83/79 Orzecznictwo Sądu Najwyższego Izba Cywilna,
Pracy i Ubezpieczeń Społecznych 1979/10/203;
Sprawa z powództwa przeciwko Związkowi
Bojowników o Wolność i Demokrację o wydanie,
sprostowanie czy zmianę treści zaświadczenia
stwierdzającego, iż dana osoba odpowiada
warunkom uprawniającym do świadczeń określonych
w ustawie z dnia 23 października 1975 r. o dalszym
zwiększeniu świadczeń dla kombatantów i więźniów
obozów koncentracyjnych (Dz.U. Nr 34 poz.186) nie
jest sprawą cywilną, do której rozpoznania powołane
są sądy powszechne (art. 2 par. 1 KPC). W sprawie
takiej droga sądowa jest niedopuszczalna.
3
4. Język prawny
Język prawny jest używany w procesie
formułowania i ustanawiania prawa – to
język przepisów i norm prawnych
zawarty w ustawach, rozporządzeniach,
umowach międzynarodowych itp. Jest
ujednolicony i schematyczny przez co
pozwala na jednolitą interpretację
języka prawnego, której dokonują
zwłaszcza prawnicy, urzędy i sądy.
przykład:
U S T A W A Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej
z dnia 21 stycznia 1999 r.O SEJMOWEJ KOMISJI
ŚLEDCZEJ
Art. 1.
1. Ustawa reguluje tryb działania sejmowej komisji
śledczej, zwanej dalej "komisją".
2. Komisję powołuje się do zbadania określonej
sprawy.
3. W sprawach nieuregulowanych niniejszą ustawą do
komisji stosuje się przepisy regulaminu Sejmu.
(… )
4
5. Często spotykane skróty
związane
z obrotem prawnym
k.c. – kodeks cywilny
k.p. – kodeks pracy
k.p.a. – kodeks postępowania
administracyjnego
k.p.c. – kodeks postępowania cywilnego
k.k. – kodeks karny
k.p.k. – kodeks postępowania karnego
k.r. i op. – kodeks rodzinny i opiekuńczy
RP – Rzeczpospolita Polska
Dz. U. – Dziennik Ustaw
SN – Sąd Najwyższy
SR – Sąd Rejonowy
SO – Sąd Okręgowy
NSA – Naczelny Sąd Administracyjny
WSA – Wojewódzki Sąd Administracyjny
KRS – Krajowy Rejestr Sądowy
UPA – Ustawa o prawie autorskim
PWP – Ustawa prawo własności przemysłowej
PZP – Prawo zamówień publicznych
5
6. Prawo...co to jest?
Prawo – to zespół norm postępowania
wydawanych przez państwo (dla
obywateli, organów państwowych,
instytucji, firm itp.), których
przestrzeganie zagwarantowane jest
odpowiednimi sankcjami (np. karami,
nieważnością umowy, egzekwowaniem
należności).
W szczególności uregulowania w każdym
państwie wymagają co najmniej dwie
dziedziny życia:
prawo prywatne - sfera stosunków
między podmiotami prawa
uregulowanych dla ochrony interesu osób,
przedsiębiorstw, stowarzyszeń, itp. (nie
jest to więc prawo tworzone przez osoby
prywatne!)
prawo publiczne - sfera stosunków
między państwem a jego obywatelami
uregulowanych dla ochrony interesu
publicznego (społecznego).
6
7. Społeczna rola prawa
Rola prawa jest w społeczeństwie
demokratycznym fundamentalna:
• wyznacza ono struktury i kompetencje
organów władzy publicznej oraz
procedury podejmowania przez nie
decyzji,
• określa ramy działania różnorodnych
podmiotów występujących w
społeczeństwie – w administracji,
gospodarce, kulturze, czy w relacjach
międzynarodowych,
• stwarza możliwości rozstrzygania
konfliktów – społecznych,
gospodarczych, osobistych,
• określa wzorce zachowań, które
powinny być respektowane przez
społeczeństwo i przedstawicieli władzy
oraz określa zasady odpowiedzialności
za ich naruszanie.
7
8. System i porządek prawny
Każdy z nas pozostaje w związku prawem i pod
kontrolą norm prawnych, codziennie tworzy i
uczestniczy w faktach mających znaczenie
prawne, wchodzi też w relacje, które określa się
mianem stosunków prawnych – z innymi ludźmi,
firmami, organizacjami, urzędami i instytucjami.
Przymus państwowy oznacza, że określone
organy w przewidziany prawem sposób mogą
wymuszać przestrzeganie prawa. W
ostateczności nawet z użyciem przymusu
fizycznego (policja, służby specjalne, wojsko).
System prawa oznacza uporządkowany
całokształt obowiązujących przepisów prawnych.
Porządek prawny - obejmuje sposób stosowania
prawa przez organy państwa, oraz układ tych
organów i instytucji, a także procedur związanych
z funkcjonowaniem prawa.
8
9. Funkcje prawa
organizacyjna – kształtowanie
struktur życia zbiorowego,
ochronna – gwarantowanie
poszanowania życia, zdrowia,
własności, wolności itd.,
kontrolna – kontrola zachowań dla
realizacji funkcji ochronnej,
represyjna – w przypadkach
koniecznych dla realizacji funkcji
ochronnej,
rozstrzygania konfliktów – w drodze
umów, orzeczeń sądów i arbitrów, czy
z udziałem mediatora,
partycypacyjna – tworzenie
mechanizmów umożliwiającym
obywatelom wpływ na decyzje
podejmowane przez polityków,
wychowawcza – promowanie
wartości moralnych (równość,
sprawiedliwość, tolerancja) – również
przez oddziaływanie zapobiegawcze i
resocjalizacyjne (naprawcze).
9
10. Gałęzie prawa
Zbiór norm regulujący poszczególne
dziedziny życia i działania obywateli i
organów oraz instytucji.
Prawo konstytucyjne (ustrojowe) –
dotyczy materii określonej w Konstytucji
Rzeczpospolitej Polskiej – najważniejszym
źródle prawa.
To zespół norm prawnych określających:
ustrojowe zasady funkcjonowania państwa,
treść i sposoby zagwarantowania praw człowieka i
obywatela oraz zaspokajania potrzeb społecznych,
sposób tworzenia prawa,
hierarchię źródeł prawa,
kompetencje i wzajemne relacje pomiędzy organami
władzy państwowej.
Organ państwowy – to zorganizowana
instytucja utworzona na podstawie
przepisów prawa, działająca w imieniu i na
rzecz państwa – które ma monopol na
ustanawianie prawa i jego funkcjonowanie
na terenie kraju.
10
11. Prawo administracyjne
Dotyczy zwłaszcza działalności organów
administracji publicznej - państwowej i
samorządu terytorialnego (gminy,
powiaty, województwa) oraz
stosunków prawnych powstającej w
toku działalności tych organów.
Obejmuje:
• prawo administracyjne ustrojowe,
które określa strukturę oraz zasady
funkcjonowania administracji
publicznej,
• prawo administracyjne materialne,
które reguluje prawa i obowiązki
organów administracji publicznej i
obywateli w poszczególnych
dziedzinach życia (np. rejestracja
pojazdów),
• prawo administracyjne procesowe,
czyli postępowanie administracyjne.
11
12. Działy prawa
administracyjnego
Uogólniając można powiedzieć, że
prawo administracyjne (jako prawo
publiczne) reguluje takie
stosunki/kwestie prawne, w których
jedna strona ma władztwo względem
drugiej strony (np. Urząd Gminny
udzielający zezwolenia na prace
budowlane).
Ponadto prawo administracyjne
materialne można też podzielić na tzw.
kompleksowe gałęzie prawa
administracyjnego- np.:
• prawo dotyczące nieruchomości,
• prawo budowlane,
• prawo oświatowe,
• prawo łowieckie,
• prawo morskie, lotnicze i in.
12
13. Prawo finansowe
Prawo finansowe – jest na pograniczu prawa
administracyjnego.
Normuje ono gospodarkę finansową państwa i
reguluje następujące kwestie:
• przygotowanie i uchwalanie budżetu
państwa (prawo budżetowe),
• finansowanie działalności państwa w jej
różnych formach (gospodarka
finansowa),
• zagadnienia podatkowe dotyczące osób
fizycznych i prawnych (prawo
podatkowe).
Prawo podatkowe –przepisy regulujące zasady
powstawania i ustalania zobowiązań
podatkowych oraz obowiązki podatników i
płatników poszczególnych podatków.
Prawo podatkowe ustala też obowiązujące
procedury zmierzające do ustalenia
prawidłowej wysokości zobowiązania
podatkowego i skutecznego poboru podatku.
13
14. Prawo cywilne
Prawo cywilne to główna część prawa
prywatnego, obejmuje:
• zespół norm prawnych regulujących
stosunki/kwestie cywilnoprawne między
podmiotami prawa prywatnego (głównie
osobami fizycznymi i osobami
prawnymi),
• sytuację/stan prawny osób i rzeczy,
• uprawnienia i obowiązki podmiotów
stosunków cywilnoprawnych (wynikające
np. z zawartych między nimi umów).
Normy prawa cywilnego charakteryzuje to, że
regulują stosunki między autonomicznymi
(niezależnymi) podmiotami. Zasadą jest więc
równość podmiotów – strony niczego sobie
nie mogą nakazać.
Oznacza to, że nie występuje
charakterystyczny dla prawa publicznego
stosunek podporządkowania jednego
podmiotu innemu podmiotowi – a więc
relacje między sobą kształtują one
samodzielnie.
14
15. Działy prawa cywilnego
W prawie cywilnym wyodrębnia się
następujące działy:
• prawo rzeczowe – odnoszące się do
rzeczy (np. własność),
• prawo zobowiązań – zawierające
normy dotyczące w szczególności
zawierania umów
• prawo spadkowe – zawierające normy
prawne dotyczące przejścia majątku
po zmarłym na inne osoby,
• prawo rodzinne – reguluje
stosunki/kwestie prawnorodzinne (np.
zawarcie małżeństwa) i majątkowe
wewnątrz rodziny.
Postępowanie cywilne – uregulowane w
bardzo obszernym kodeksie - pełni wobec
prawa cywilnego rolę służebną – dotyczy
procedury związanej z rozpatrywaniem
poszczególnych spraw cywilnych przed
sądami.
15
16. Prawo gospodarcze
Dzieli się na publiczne i prywatne.
• publiczne - reguluje funkcje państwa w
gospodarce (np. zasady podejmowania
działalności gospodarczej, koncesje,
• prywatne - reguluje stosunki prawne
pomiędzy uczestnikami obrotu
gospodarczego i dotyczy:
• prowadzenia działalności gospodarczej
przez przedsiębiorców,
• form wykonywania tej działalności
(samodzielnie, w formie spółek itp.),
• ograniczeń prowadzenia działalności
gospodarczej.
Prawo spółek handlowych - ze względu na
obszerność regulacji traktuje się jako oddzielny
dział prawa prywatnego. Normuje
ustrój/strukturę spółek – podmiotów
prowadzących działalność gospodarczą w
rozwiniętych formach (np. spółki akcyjne,
spółki z ograniczoną odpowiedzialnością).
16
17. Prawo pracy i prawo karne
Prawo pracy – to ogół regulacji w zakresie
stosunku pracy pracownika i pracodawcy jako
stron stosunku pracy oraz przepisów
dotyczących organizacji pracodawców i
pracowników, układów i sporów zbiorowych, a
także partycypacji pracowniczej (udział w
decyzjach dotyczących zakładu pracy) i dialogu
w zbiorowych stosunkach pracy.
Prawo karne - zespół przepisów prawnych
normujących kwestie odpowiedzialności karnej
człowieka za czyny zabronione pod groźbą kary
(przestępstwa, wykroczenia).
Prawo karne definiuje czyny zabronione,
określa zasady odpowiedzialności za te czyny i
środki prawne stosowane wobec ich sprawców
(reguluje zasady wymierzania kar).
Postępowanie karne dotyczy czynności, jakie
odbywają się przed sądami karnymi – jest to
postępowanie w sprawach o czyny zabronione
przez prawo karne materialne, o którym była
mowa wyżej.
17
18. Inne gałęzie prawa
Wyróżnia się inne jeszcze gałęzie prawa,
np.
• prawo rolne,
• prawo własności intelektualnej (w tym
prawo autorskie),
• prawo międzynarodowe prywatne,
które dotyczy rozwiązywania kolizji
między porządkami prawnymi naszego
kraju, a porządkami prawnymi innych
państw (ważne dla emigrantów
Doktryna prawa wyróżnia nadto prawo
międzynarodowe publiczne odnoszące się
do relacji pomiędzy podmiotami prawa
międzynarodowego, oraz prawo Unii
Europejskiej, które zawiera normy
regulujące współpracę państw
członkowskich UE.
18
19. Norma prawna
Norma prawna – elementarna cząstka prawa
– reguła postępowania stworzona w drodze
wydawania przepisów prawnych.
Wyróżnia się normy:
• Nakazujące – co adresat normy ma
uczynić, aby postępować zgodnie z
normą – np. Po zakończeniu roku, na
podstawie faktycznych obrotów
osiągniętych w tym roku, podatnicy
obowiązani są obliczyć proporcję
ostateczną (…)
• Zakazujące – od czego adresat normy
powinien się powstrzymać – np. Członek
zarządu nie może bez zezwolenia spółki
zajmować się interesami
konkurencyjnymi (…),
• Zezwalające – uprawniające do
określonego zachowania się adresata
normy – np. Każdy wspólnik może
przeglądać księgę udziałów (…).
19
20. Przepis prawny
Przepis prawny to samodzielna jednostka redakcyjna
aktu prawnego, najczęściej wyodrębniona i stanowiąca
samodzielny element np. artykuł, paragraf, czy ustęp.
przykłady z ustawy o podatku dochodowym od osób fizycznych:
Art. 1. [Zakres podmiotowy i przedmiotowy]
Ustawa reguluje opodatkowanie podatkiem dochodowym
dochodów osób fizycznych.
Art. 5. [Terytorium Rzeczypospolitej Polskiej]
Za terytorium Rzeczypospolitej Polskiej w rozumieniu
ustawy uważa się również znajdującą się poza morzem
terytorialnym wyłączną strefę ekonomiczną, w której
Rzeczpospolita Polska na podstawie prawa wewnętrznego i
zgodnie z prawem międzynarodowym wykonuje prawa
odnoszące się do badania i eksploatacji dna morskiego i
jego podglebia oraz ich zasobów naturalnych.
Art. 9. [Przedmiot opodatkowania]
1. Opodatkowaniu podatkiem dochodowym podlegają
wszelkiego rodzaju dochody, z wyjątkiem dochodów
wymienionych w art. 21, 52, 52a i 52c oraz dochodów, od
których na podstawie przepisów Ordynacji podatkowej
zaniechano poboru podatku.
20
21. Czy każdy przepis prawny
to norma prawna?
Przepis nie musi pokrywać się z normą prawną.
Norma prawna może być zawarta w jednym przepisie
prawnym, ale jej elementy mogą znajdować się w
kilku przepisach prawnych. Przepisy prawa stanowią
więc podstawę do ustalenia treści norm prawnych.
Czytając akty normatywne widzimy więc przepisy prawne, a
nie normy.
przykład:
Dla ustalenia, czy opodatkowaniu podlegają nagrody przyznane w
sprzedaży premiowej należy zestawić przepisy ustawy o podatku
dochodowym od osób fizycznych oraz przepisy o sprzedaży z
kodeksu cywilnego - dlatego, że choć ustawodawca posłużył się w
ustawie o podatku dochodowym od osób fizycznych
sformułowaniem „sprzedaż premiowa”, to jednak nie określił tego
pojęcia w ustawie.
Znajomość prawa to coś więcej niż znajomość
przepisów prawnych!
Poza tekstami prawnymi znaczenie mają także zasady i
reguły interpretacji prawa (wykładnia) oraz efekty tych
interpretacji w postaci orzecznictwa i dorobku nauki –
doktryny prawa.
Wykładnia przepisów jest więc rodzajem odkodowania
zawartych w przepisach norm. W języku potocznym
określeń „przepis prawa” i „norma prawna” - używa się
jednak zamiennie.
21
22. Przepisy obowiązujące
bezwzględnie lub
względnie
Normy prawne mogą mieć różny charakter.
Norma może być bezwzględnie obowiązująca – adresat
powinien więc zachować się zgodnie z normą, lub ma
obowiązki takie, jakie określono w normie – nie ma więc
swobody wyboru postępowania albo możliwości
odrzucenia obowiązku.
przykład: Art. 4491. k.c. [Ryzyko producenta]
§ 1. Kto wytwarza w zakresie swojej działalności
gospodarczej (producent) produkt niebezpieczny,
odpowiada za szkodę wyrządzoną komukolwiek przez
ten produkt.
Jeżeli norma ma charakter normy względnie
obowiązującej – adresat może zachować się inaczej, niż
norma to wskazuje.
przykład: Art. 558. k.c. [Modyfikacja odpowiedzialności]
§ 1. [213] Strony mogą odpowiedzialność z tytułu
rękojmi rozszerzyć, ograniczyć lub wyłączyć.
Ocena tego, czy norma jest bezwzględnie, czy względnie
obowiązująca wiąże się ze znajomością systemu
prawnego i wypracowanych reguł interpretacji prawa.
22
23. Prawa podmiotowe
Są przyznane i gwarantowane obywatelom przez
normy prawne. Zakreślają sferę działania
uprawnionego, czyli co i w jakich granicach dana
jednostka może robić.
Mówiąc o prawie mamy na myśli nie tylko przepisy,
ale często właśnie prawa podmiotowe – czyli możność
domagania się od kogoś określonego zachowania
(np. możemy domagać się oddania długu, wykonania
zamówionej roboty budowlanej, itp.).
Egzekwowanie tych praw może następować na
drodze prawnej – a uprawniony może domagać się
pomocy od organów państwa (najczęściej sądów).
W relacjach społecznych jesteśmy powiązani różnego
rodzaju stosunkami, z których niektóre uregulowane
są przez prawo (np. małżeństwo, spółka cywilna,
pełnomocnictwo). Mówimy wówczas o stosunkach
prawnych – czyli zależnościach społecznych.
W ramach tych stosunków dochodzi do zdarzeń
prawnych – czyli powstania, zmiany lub rozwiązania
jakiegoś stosunku prawnego. Skutki tych zdarzeń mają
znaczenie dla naszej sytuacji prawnej.
23
24. Stosowanie prawa
Stosowanie prawa - to określenie przez
upoważniony sąd lub organ administracji
publicznej konsekwencji prawnych
pewnego stanu faktycznego (np. wydanie
decyzji administracyjnej).
Wynikiem stosowania prawa jest
sformułowanie konkretnych i
indywidualnych norm (dla konkretnego
obywatela/jednostki), opartych na
generalnych i abstrakcyjnych normach
systemu prawnego.
Organy wymiaru sprawiedliwości (np.
sądy), organy administracji państwowej i
samorządowej stosują prawo poprzez
ustalanie, czy między stronami stosunek
prawny istnieje i na czym on polega (np.
czy doszło do zawarcia umowy sprzedaży
samochodu).
Organy takie mogą również stworzyć, albo
zmienić, czy znieść stosunek prawny
miedzy stronami (np. rozwiązać umowę
najmu).
24
25. Co należy odróżniać?
Od stosowania prawa należy odróżniać:
• tworzenie prawa (formułowanie
generalnych i abstrakcyjnych norm
prawnych przez organy państwowe),
• przestrzeganie prawa (świadome
zachowanie podmiotu zgodne z
obowiązującymi normami prawnymi),
• realizowanie prawa (nieświadome
zachowanie zgodne z obowiązującymi
normami).
Administracyjne stosowanie prawa to
wydawanie decyzji w oparciu o akty
prawne.
Sądowe stosowanie prawa to wydawanie
orzeczeń sądowych (wyroków i
postanowień).
25
26. Etapy stosowania prawa
• ustalenie stanu faktycznego, czyli
zebranie materiału dowodowego o
faktach, z którymi mają być wiązane
skutki prawne,
• ustalenie, czy i jakie przepisy odnoszą
się do ustalonego stanu faktycznego,
• interpretacja obowiązujących
przepisów prawnych w celu ustalenia
znaczenia normy prawnej,
• tzw. subsumpcja, czyli „podciągnięcie”
ocenianego stanu faktycznego pod
sformułowaną w wyniku wykładni
normę prawną.
• wnioskowanie i podjęcie decyzji lub
wydanie orzeczenia sądowego.
przykład: postępowanie i wyrok sądu w
sprawie karnej, gdzie sąd stwierdza fakt
popełnienia przestępstwa i w ten sposób
ustala istnienie stosunku prawnego pomiędzy
państwem a przestępcą, a ostatecznie
precyzuje go wymierzając karę i orzekając o
kosztach procesu.
26
27. Wykładnia prawa
Czynności (rozważania, analizy)
pozwalające na ustalenie właściwej treści
norm prawnych zawartych w przepisach
prawa.
Z punktu widzenia podmiotu, który
wykładni dokonuje możemy wyróżnić:
• wykładnię autentyczną lub legalną –
pochodzącą od organu, który przepis
wydał, lub przez organ do tego
upoważniony (np. Prezydanta Miasta),
• wykładnię doktrynalną –
dokonywaną w publikacjach
naukowych z dziedziny prawa,
• wykładnię praktyczną – dokonywaną
przez sądy oraz organy administracji
publicznej,
• wykładnię nieformalną – dokonywaną
przez prawników (lub inne osoby) dla
potrzeb zatrudniających ich klientów.
27
28. Rodzaje wykładni
Z punktu widzenia sposobu (metody) jej
dokonywania wykładnię podzielić możemy na:
• językową – analiza słownej zawartości
tekstu prawnego,
• logiczną – na podstawie logicznych zasad
wnioskowań prawniczych,
• systemową – w kontekście całego systemu
prawnego,
• celowościową/funkcjonalną – na
podstawie celu, jaki ma przepis realizować
– zgodnie z założeniem, że prawodawca
tworząc dany przepis miał określony,
logiczny cel.
W polskim systemie prawnym odwołujemy się
do zasady „racjonalnego ustawodawcy” –
organy stosujące prawo zakładają, że
ustawodawca działał logicznie i rozsądnie.
W praktyce przy ocenie poszczególnych
przepisów stosuje się wszystkie znane sposoby
wykładni – aby jak najlepiej zrozumieć jego
treść.
28
29. Luki w prawie
Wykładnia odgrywa szczególnie ważną rolę w przypadku
wypełniania luk w prawie. Rozstrzyga się wówczas
konstruując normę w danej sprawie na podstawie
analogii do przepisów odnoszących się do innego,
podobnego stanu prawnego, albo analogii
wyprowadzonej z ogólnych zasad ustawodawstwa czy
regulacji danej dziedziny prawa.
Zasady wykładni nie wynikają z przepisów prawa, czy z
jednoznacznie opisanych i sformalizowanych reguł.
Kształtują się w wyniku praktyki nauczania i stosowania
prawa.
Nie ma możliwości uregulowania przepisami prawa
wszystkich stosunków społecznych, a wola
ustawodawcy jest czasem wyrażona pośrednio. Dlatego
zdarzają się sytuacje, że normy prawne należy
wywnioskować z innych norm wyrażonych w przepisach
wprost – na przykład poprzez wnioskowanie z
podobieństwa – stany rzeczy w sposób istotny do siebie
podobne powinny być uregulowane w podobny sposób.
Często stosuje się też wnioskowanie z przeciwieństwa –
np. skoro prawo milczy na temat jakiegoś obowiązku, to
znaczy, że go nie ma. Jeżeli pewne uprawnienia ma tylko
sąd, to znaczy, że nie mają ich inne organy, czy podmioty.
29
30. Obowiązywanie prawa
Przepisy powszechnie obowiązujące
wchodzą w naszym kraju w życie – co do
zasady - po 14 dniach od daty ogłoszenia
w oficjalnym organie publikacyjnym –
dzienniku urzędowym.
Obowiązuje zasada lex retro non agit
(prawo nie działa wstecz) – co oznacza, że
skutki prawne związane z wprowadzeniem
nowych przepisów dotyczą faktów, które
następują po ich ogłoszeniu. Od tej zasady
zdarzają się jednak wyjątki.
Akty normatywne przestają obowiązywać
z dniem uchylenia ich przez przepisy
nowego aktu, albo z dniem wskazanym w
samym akcie, jeżeli został on wydany na
określony czas.
Możliwe jest też uchylenie tylko części
aktu normatywnego. W pozostałej części
nadal obowiązuje.
30
31. Jakie prawo obowiązuje?
Powstają czasem wątpliwości co do tego
jakie prawo obowiązuje – stare, czy
nowe, ogólne czy szczegółowe,
„hierarchicznie” wyższe, czy niższe.
Generalne zasady są następujące:
• norma późniejsza uchyla stosowanie
normy wcześniejszej,
• norma regulująca sytuację szczególną
uchyla stosowanie normy ogólnej,
• norma hierarchicznie niższa (np.
zawarta w rozporządzeniu) nie uchyla
stosowania normy hierarchicznie
wyższej (zawartej w ustawie).
31
32. Terytorialność
Każdy akt normatywny obowiązuje na
określonej przestrzeni – terytorium.
Zasadą jest, że akty stanowione przez
naczelne i centralne organy państwa
obowiązują na terytorium całego
państwa, a akty terenowych organów
władzy publicznej – państwowej i
samorządowej – na obszarze, na którym
organy te sprawują władzę.
Prawo wspólnotowe obowiązuje na
terytorium państw członkowskich
Wspólnot Europejskich.
32
33. Żródła prawa
Normy prawne wyrażone są w
sformalizowanych aktach prawnych
stanowionych przez organy władzy
państwowej, zawierających przepisy
prawne.
Aktami tymi w polskim porządku
prawnym są:
• konstytucja,
• ustawy,
• ratyfikowane umowy
międzynarodowe
• rozporządzenia,
• akty prawa miejscowego –
pochodzące od terenowych
organów samorządu terytorialnego
lub powstające jako uchwały
organów samorządu terytorialnego.
33
34. Konstytucja
Rzeczypospolitej Polskiej
Najważniejszy akt prawny (ustawa zasadnicza)
Rzeczypospolitej Polskiej, uchwalony 2 kwietnia 1997
roku przez Zgromadzenie Narodowe, zatwierdzony w
ogólnonarodowym referendum 25 maja 1997 roku.
Akt ten rozpoczyna się Preambułą, odwołującą się
do najważniejszych wartości polskiego systemu
prawnego.
Najwięcej miejsca w naszej konstytucji zajmują takie
zagadnienia, jak wolności, prawa i obowiązki
człowieka i obywatela, organy władzy publicznej,
sądy, trybunały oraz organy ochrony państwowej i
ochrony prawa.
Konstytucja określa również zasady związane z
funkcjonowaniem innych źródeł prawa, w
szczególności ustaw.
Wszystkie akty prawne w państwie muszą być
zgodne z Konstytucją. Obowiązuje we wszystkich
rodzajach stosunków prawnych, jest stosowana przez
wszystkie organy władzy publicznej bezpośrednio, a
osoby fizyczne i prawne mogą – w sprawach przed
organami - powoływać się na jej normy wprost.
34
35. Preambuła
KONSTYTUCJA RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
z dnia 2 kwietnia 1997 r.
PREAMBUŁA
W trosce o byt i przyszłość naszej Ojczyzny,
odzyskawszy w 1989 roku możliwość suwerennego i
demokratycznego stanowienia o Jej losie,
my, Naród Polski - wszyscy obywatele
Rzeczypospolitej (...)
(...)ustanawiamy Konstytucję Rzeczypospolitej Polskiej
jako prawa podstawowe dla państwa
oparte na poszanowaniu wolności i sprawiedliwości,
współdziałaniu władz, dialogu społecznym oraz na
zasadzie pomocniczości umacniającej uprawnienia
obywateli i ich wspólnot.
Wszystkich, którzy dla dobra Trzeciej Rzeczypospolitej
tę Konstytucję będą stosowali,
wzywamy, aby czynili to, dbając o zachowanie
przyrodzonej godności człowieka,
jego prawa do wolności i obowiązku solidarności z
innymi,
a poszanowanie tych zasad mieli za niewzruszoną
podstawę Rzeczypospolitej Polskiej.
35
36. Ustawy
Uchwalane są przez Sejm Rzeczpospolitej Polskiej.
Prawo zaproponowania Sejmowi projektu ustawy
przysługuje posłom na Sejm, Senatowi RP, Prezydentowi
Rzeczypospolitej, Radzie Ministrów oraz grupie co najmniej
100 tysięcy obywateli mających prawo wybierania
kandydatów do Sejmu.
Projekt ustawy zgłasza się do Marszałka Sejmu, który
kieruje go do właściwej merytorycznie sejmowej komisji
pod głosowanie, po czym trafia on do rozpatrzenia przez
całą Izbę.
Ustawę uchwaloną przez Sejm Marszałek Sejmu przekazuje
Senatowi, który w ciągu 30 dni od jej przekazania może ją
przyjąć bez zmian, uchwalić do niej poprawki, albo odrzucić
w całości.
Jeśli Senat wniesie poprawki lub ustawę odrzuci – wraca
ona do Sejmu, który może odrzucić uchwałę Senatu
bezwzględną większością głosów, w obecności co najmniej
połowy ustawowej liczby posłów (460).
Ostatecznie ustawa trafia do podpisu Prezydenta RP, który ma do
wyboru trzy rozwiązania: może ustawę podpisać i zarządzić jej
ogłoszenie w Dzienniku Ustaw RP, może też wystąpić do Trybunału
Konstytucyjnego z zapytaniem o zgodność ustawy z Konstytucją,
albo skorzystać z instytucji weta, co oznacza skierowanie ustawy
do ponownego rozpatrzenia przez Sejm.
Sejm może weto odrzucić poprzez ponowne uchwalenie ustawy
przez kwalifikowaną większość 3/5 głosów, w obecności co
najmniej połowy ustawowej liczby posłów.
36
37. Materia ustawowa
Po przejściu drogi legislacyjnej ustawa jest
ogłaszana w Dzienniku Ustaw Rzeczpospolitej
Polskiej i wchodzi w życie od 14 dnia po jej
ogłoszeniu.
Ustawy dotyczą praktycznie wszystkich
istotnych dla funkcjonowania państwa i
obywateli zagadnień.
Tak zwana „materia ustawowa” obejmuje w
szczególności:
• nakładanie na jednostki i ich
zbiorowości obowiązków,
• przyznawanie i ograniczanie praw i
wolności,
• ustrój, właściwości i zasady działania
aparatu państwowego i
samorządowego,
• główne zasady systemu
gospodarczego i finansowego
państwa,
• status i procedury obowiązujące
funkcjonariuszy publicznych.
37
38. Kodeksy i nowelizacje
Jeżeli ustawa reguluje daną dziedzinę
prawa całościowo, to może zostać
nazwana przez ustawodawcę kodeksem
(np. kodeks cywilny, kodeks karny, kodeks
pracy, kodeks postępowania cywilnego,
kodeks rodzinny i opiekuńczy, kodeks
spółek handlowych, kodeks karny-
skarbowy, kodeks celny).
Często dochodzi do nowelizacji ustaw –
częściowej zmiany lub uzupełnienia treści
ustaw bez naruszenia ich zasadniczej
konstrukcji. Niektóre ustawy, np.
podatkowe, nowelizowane są
wielokrotnie. Aby uporządkować treść
nowelizowanych aktów ustawodawca
upoważnia określone organy do wydania
tekstu jednolitego.
38
39. Przykłady ustaw
Dz.U. 2001 nr 74 poz. 786
• Ustawa z dnia 8 czerwca 2001 r. o zmianie
ustawy - Ordynacja wyborcza do Sejmu
Rzeczypospolitej Polskiej i do Senatu
Rzeczypospolitej Polskiej.
• Dz.U. 1964 nr 16 poz. 93 (z późniejszymi
zmianami)
• Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks
Cywilny, Dz.U. 1994 nr 24 poz. 83
• Ustawa z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie
autorskim i prawach pokrewnych.
• Dz.U. 1982 nr 19 poz. 145
• Ustawa z dnia 6 lipca 1982 r. o radcach
prawnych.
• Dz.U. 1994 nr 111 poz. 535
• Ustawa z dnia 19 sierpnia 1994 r. o ochronie
zdrowia psychicznego.
• Dz.U. 1998 nr 137 poz. 887
39
40. Rozporządzenia
Przepisy ustawowe mogą ustanawiać dla
określonych organów (np. Ministra Finansów)
upoważnienia dla regulacji określonych
materii w rozporządzeniach (np. ustalenie
wysokości odsetek ustawowych).
Rozporządzenie jest również aktem prawnym
obowiązującym powszechnie, choć
wydawane jest w sposób inny niż ustawa.
Mówi się, że ma charakter prawodawstwa
wykonawczego.
Rozporządzenia wydawane są przez naczelne
organy administracji państwowej – w
szczególności Prezydenta RP, Radę Ministrów,
Prezesa Rady Ministrów, Ministrów,
przewodniczących komitetów w Radzie
Ministrów (np. Komitetu Integracji
Europejskiej).
Organ mający upoważnienie do wydania
rozporządzenia nie może przekazać swych
kompetencji innemu organowi.
40
41. Przykłady
Opracowanie treści rozporządzenia na
podstawie delegacji ustawowej należy do
upoważnionego organu. Rozporządzenia
publikowane są w Dzienniku Ustaw.
Przykłady rozporządzeń:
• Dz.U. 2011 nr 81 poz. 441
• Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 30 marca 2011
r. w sprawie wyłączenia niektórych rodzajów
porozumień wertykalnych spod zakazu porozumień
ograniczających konkurencję
• Dz.U. 2011 nr 81 poz. 444
• Rozporządzenie Ministra Infrastruktury z dnia 8
kwietnia 2011 r. w sprawie urządzenie do
symulowania jazdy w warunkach specjalnych
• Dz.U. 2011 nr 81 poz. 446
• Rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z
dnia 31 marca 2011 r. w sprawie wymagań, po
spełnieniu których ziemniaki pochodzące z Arabskiej
Republiki Egiptu mogą być wprowadzone na
terytorium Rzeczypospolitej Polskiej w 2011 r.
41
42. Akty prawa miejscowego
Konstytucja stanowi, iż organy samorządu
terytorialnego oraz terenowe organy administracji
rządowej – na podstawie i w granicach upoważnień
zawartych w ustawie – ustanawiają akty prawa
miejscowego obowiązujące na obszarze działania
tych organów. Są to więc w szczególności uchwały i
zarządzenia organów gmin, powiatów i
województw. Dotyczyć mogą ładu przestrzennego i
publicznego, gospodarki nieruchomościami,
ochrony środowiska, transportu zbiorowego –
lokalnego, ochrony zdrowia, edukacji, itp. Mogą to
być również statuty - jednostek organizacyjnych,
organów i instytucji.
Przepisy gminne rozgłasza się przez
rozplakatowanie obwieszczeń, a także przez
ogłaszanie w lokalnej prasie. Przepisy takie są też
oczywiście dostępne w siedzibie urzędu gminy, a
także na stronach internetowych gmin.
Terenowe organy administracji rządowej, które
również mają prawo wydawania aktów prawa
miejscowego to przede wszystkim wojewodowie
(np. rozporządzenia porządkowe), a także
inspektorzy sanitarni, dyrektorzy izb celnych czy
urzędów morskich.
42
43. Przykłady aktów prawa
miejscowego
• Uchwała Rady Miasta Toruń nr 66/2011 w sprawie
przystąpienia Gminy Miasta Toruń do
Międzynarodowego Stowarzyszenia Miast
Orędowników Pokoju (IAPMC) z siedzibą w Verdun.
• Uchwała 22/14 Sejmiku Województwa
Mazowieckiego z dnia 10 marca 2014 r.
zmieniająca uchwałę w sprawie „Podziału
Województwa Mazowieckiego na obwody
łowieckie”
• Obwieszczenie nr VII/87/10 Wojewody
Pomorskiego z dnia 15 czerwca 2009r. o wysokości
przyznanych środków finansowych w formie dotacji
podmiotowych dla spółek wodnych i ich związków,
z budżetu państwa w kwocie 400.000 zł,
przeznaczonych na działalność statutową,
konserwację urządzeń melioracji wodnych
szczegółowych i naprawę awarii w 2009 r.
Organy administracji publicznej wydają również akty
prawa wewnętrznie obowiązującego, które dotyczy
tylko jednostki organizacyjne podległe organowi
wydającemu te akty – np. uchwały Rady Ministrów,
zarządzenia Prezydenta RP, niektóre uchwały Sejmu i
Senatu.
43
44. Prawo międzynarodowe
i europejskie
Źródłami prawa międzynarodowego są umowy
międzynarodowe i zwyczaj międzynarodowy, a także
prawotwórcze uchwały organizacji
międzynarodowych.
Umowa międzynarodowa może być źródłem
powszechnie obowiązującego prawa polskiego jeżeli
została ratyfikowana przez Prezydenta RP (niekiedy z
uprzednia zgodą Sejmu). Polska ratyfikowała cały
szereg umów międzynarodowych (np. w dziedzinie
obronności, wolności obywatelskich, uczestnictwa w
organizacjach międzynarodowych.
Źródła prawa wspólnotowego dzieli się na pierwotne
i wtórne.
Źródła pierwotne obejmują traktaty założycielskie
Wspólnot Europejskich, umowy zmieniające owe
traktaty, a także traktaty akcesyjne kolejnych państw
członkowskich.
Do źródeł prawa wtórnego zalicza się rozporządzenia
i dyrektywy organów unijnych.Rozporządzenia unijne
można porównać do ustaw sejmowych, dyrektywy zaś
skierowane są do państw członkowskich, które
zobowiązane są do wydawania przepisów
wewnętrznych.
44
45. Akty prawa europejskiego
Akty prawa europejskiego zawierają normy powszechnie
obowiązujące – są bezpośrednio skuteczne wobec
obywateli i instytucji państw członkowskich.
W razie kolizji przepisów prawa europejskiego i prawa
wewnętrznego danego państwa – pierwszeństwo ma
prawo europejskie.``
Charakterystycznym dla prawa unijnego rozwiązaniem są
tzw. okresy przejściowe (szczególnie dla nowych państw do
Unii przyjmowanych) – w których normy prawa
wspólnotowego nie są stosowane w pełnym zakresie.
- Traktat między (...)`dotyczący przystąpienia(...)
Rzeczypospolitej Polskiej, Republiki Słowenii i Republiki
Słowackiej do Unii Europejskiej, podpisany w Atenach w
dniu 16 kwietnia 2003 r.
- Dyrektywa Rady 90/270/EWG z dnia 29 maja 1990 r. w
sprawie minimalnych wymagań w dziedzinie
bezpieczeństwa i ochrony zdrowia przy pracy z
urządzeniami wyposażonymi w monitory ekranowe ( piąta
dyrektywa szczegółowa w rozumieniu art. 16 ust.1
dyrektywy 89/391/EWG).
- Rozporządzenie Rady (WE) Nr 44/2001 z dnia 22 grudnia
2000 r. w sprawie jurysdykcji i uznawania orzeczeń
sądowych oraz ich wykonywania w sprawach cywilnych i
handlowych
45
46. Organy Unii Europejskiej
Parlament Europejski – nie ma w zasadzie mocy
stanowiącej, a jedynie kompetencje opiniodawcze i
kontrolne,
Rada Unii Europejskiej – podstawowy, decyzyjny i
stanowiący prawo organ Unii. Koordynuje politykę
gospodarczą i podejmowanie decyzji (zgodnie z
upoważnieniem traktatowym). Składa się z
przedstawicieli rządów państw członkowskich w
randze ministrów – którzy zmieniają się w zależności
od potrzeb i przedmiotu obrad. Przewodnictwo w
Radzie sprawują państwa członkowskie kolejno,
Komisja Europejska – nazywana rządem Unijnym,
składa się z Komisarzy pochodzących ze wszystkich
państw członkowskich. Wykonuje zadania wynikające
z traktatów oraz rozporządzeniach Rady,
Trybunał Sprawiedliwości – jego zadaniem jest
zagwarantowanie przestrzegania prawa europejskiego
przez jego wykładnię i zapewnienie jednolitego
stosowania,
Trybunał Obrachunkowy – kontrola generalna
finansów Wspólnoty.
Organy pomocnicze to Komitet Regionów i Komitet
Ekonomiczno-Społeczny.
46
47. Prawo w cyberprzestrzeni
Zupełnie nowym – i wyjątkowo trudnym –
zagadnieniem jest kwestia obowiązywania
prawa w cyberprzestrzeni, czyli wirtualnym
świecie, który powstał poprzez rozwój
Internetu. Prace nad podstawowymi
zagadnieniami prawnymi związanymi z
Internetem trwają od lat, ale prawodawstwo
nie nadąża za dynamicznie rozwijającą się
siecią. W miarę pełnym uregulowaniem jest
konwencja o zwalczaniu „cyberprzestępczości”
z 2001 r.
Prawo polskie również nie jest w stanie nadążyć
za Internetem i jest to dziedzina bardzo
nieznacznie uregulowana. W 2001 r. udało się
jednak uchwalić ustawę o podpisie
elektronicznym, który staje się coraz bardziej
powszechnym narzędziem do składania
oświadczeń woli w postaci cyfrowej.
W 2002 roku uchwalono zaś ustawę o
świadczeniu usług drogą elektroniczną, która
zwiększyła ochronę konsumenta w handlu
elektronicznym, oraz zabroniła rozsyłania
„spamu”.
47
48. Orzecznictwo i doktryna
W systemie prawnym naszego kraju duże
znaczenie ma także orzecznictwo sądów,
zwłaszcza Sądu Najwyższego oraz
Naczelnego Sądu Administracyjnego.
Orzeczenia tych sądów są wydawane i
komentowane w różnych publikacjach –
stanowiąc dla osób stosujących prawo
wskazówki i wzbogacając argumentację
oraz sposób rozumienia norm prawnych.
Jako dorobek doktryny rozumie się
publikacje naukowców zajmujących się
różnymi dziedzinami prawa. Piszą oni
podręczniki, monografie, komentarze
(publikacje zawierające przepisy ustaw, do
których dołączone są objaśnienia).
W pracach tych prawnicy odnajdują
pomoc we właściwym rozumieniu
przepisów i korzystają z nich przy
sporządzaniu opinii prawnych i pism
procesowych.
48
49. Czy zwyczaj i decyzje
administracyjne są
źródłami prawa?
Zwyczaj – również może być uznawany za
źródło prawa – jako utrwalony,
jednorodny sposób postępowania, uznany
za wiążący przez określoną zbiorowość
społeczną.
W Polsce prawo zwyczajowe odgrywa rolę
marginalną, ale zdarza się, że przepisy
prawa do niego odsyłają.
Decyzje i postanowienia administracyjne
– nie stanowią źródeł prawa,
podejmowane są w konkretnych sprawach
indywidualnych. Wydawane są przez
uprawnione do tego organy z ich
inicjatywy (z urzędu) lub na wniosek
zainteresowanej strony.
49
50. Informacje o przepisach
prawnych i ich wykładni
- Dzienniki publikacyjne - podstawowe, oficjalne
źródłem wiedzy o obowiązujących aktach prawnych
są. Tylko teksty tam zamieszczone uznaje się za
oficjalnie podane do wiadomości publicznej, za teksty
autentyczne, pewne i wiarygodne. Publikacje
nieoficjalne mogą mieć tylko znaczenie pomocnicze.
- Dziennik Urzędowy Wspólnot Europejskich –
publikowane są w nim rozporządzenia oraz część
dyrektyw i decyzji Unii Europejskiej
- Dziennik Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej – w nim
ogłaszane są powszechnie obowiązujące źródła
prawa, za wyjątkiem prawa miejscowego. Dziennik
ten wydaje Prezes Rady Ministrów,
- Wojewódzkie dzienniki urzędowe – wydawane
przez wojewodów – zawierają źródła prawa
miejscowego,
- Dziennik Urzędowy RP „Monitor Polski” – w nim
publikowane są, m.in. zarządzenia Prezydenta i
Prezesa Rady Ministrów wydane na podstawie
ustawy, niektóre uchwały Sejmu i Senatu.
Wymienione wyżej publikacje opatrzone są kolejnym
numerem w roku kalendarzowym oraz datą wydania.
Oprócz tego biegnie jeszcze w ciągu roku numeracja
pozycji, pod którymi ogłaszane są poszczególne akty
prawne.
50
51. Bazy prawa i orzeczeń
Zbiory orzecznictwa – o charakterze
urzędowym wydawane są przez najważniejsze
organy sądownicze w Polsce – Sąd Najwyższy i
Naczelny Sąd Administracyjny.
Internetowy System Aktów Prawnych Sejmu
RP – oficjalna, nieodpłatna danych o aktach
prawodawczych dostępna jest pod adresem
internetowym: www.sejm.gov.pl
Baza zawiera opisy aktów prawnych
opublikowanych w Dzienniku Ustaw i
Monitorze Polskim od 1918 r. oraz ujednolicone
teksty ustaw.
ISAP nie jest jednak źródłem prawa – nie są to
więc teksty oficjalne, bo za takie uznaje się
tylko publikacje w papierowej wersji
dzienników urzędowych.
Swoją bazę – udostępniona przez Internet - ma
także Komitet Integracji Europejskiej:
www.ukie.gov.pl
51
52. Bazy komercyjne
Udostępniane przez Internet (on line) albo
na regularnie aktualizowanych dyskach
CD. Zawierają akty prawne, tezy wykładni
sądowej i doktrynalnej oraz cały szereg
innych przydatnych informacji, wzorów
pism i kompilacji.
Najbardziej znane bazy komercyjne to:
• Systemy Informacji Prawnej Lex i Lex
Polonica (wydawnictwa Wolters
Kluver),
• System Informacji Prawnej LEGALIS
(wydawnictwa C.H. Beck),
• Prawo Przedsiębiorcy (wydawnictwa
INFOR).
52
53. PODSTAWY PRAWA DLA
NIEPRAWNIKÓW – co dalej?
W kolejnych częściach omówimy szerzej:
• prawo konstytucyjne
• prawo administracyjne
• prawo cywilne
• umowy w obrocie gospodarczym
• prawo rzeczowe
• prawo spadkowe
• postępowanie cywilne
• ochronę własności intelektualnej
• prawo autorskie
• prawo pracy i ubezpieczeń
społecznych
• działalność gospodarczą
• prawo karne
• prawo finansowe
• prawo zamówień publicznych
53
