osigen,ozun ,su-fiziki və kimyəvi xassələri,alınması,tətbiqi

1. AZƏRBAYCAN RESBUBLIKASININ
TƏHSIL NAZİRLİYİ.
ASTARARAYON TƏHSIL SÖBƏSI.
Z.Ə.ƏHMƏDZADƏ ADINA 2 SAYLI PENSƏR
KƏND TAM ORTAMƏKTƏB-LISEY
MÖVZU:OKSİGEN.OZON.SU.
MÜƏLLIM:ŞABALA ƏLIYEV
ƏMƏKDAR MÜƏLLIM

2. DƏRSİN PLANI
1. Oksigenin dövri sistemdə mövqeyi
2. Kəşfi və adının mənşəyi
3. Oksigenin allotropiyaları
4. Oksigenin fiziki və kimyəvi
xassələri,alınması,əhəmiyyəti tətbiqi
5. Ozon,fiziki və kimyəvi xassələri,alınması,tətiqi
6. Su,molekulunun quruluşu,fiziki vəkimyəvi
xassələri,suyun anomaliyaları

3. OKSIGENİN DÖVRI
SİSTEMDƏ MÖVQEYİ
 Oksigen dövri sistemin 2-ci dövr,VIA qrup elementidir,
xalkogenlərə («filiz doğuranlar») aiddir.Oksigen atomunun
elektron quruluşu 𝟏𝒔 𝟐 𝟐𝒔 𝟐 𝟐𝒑 𝟒 kimidir,p-elementidir.
 Oksigen flüordan sonra elektromənfiliyi ən yüksək olan
elementdir.
 Birləşmələrində iki valentli olur (ikinci energetik səviyyədə
d- yarımsəviyyəsi olmadığından oksigen atomu
həyəcanlanmış hala keçmir)
 Davamlı birləşmələrində -2, +1(𝑶 𝟐 𝑭 𝟐),+2(𝑶𝑭 𝟐),peroksidlədə
-(𝑯 𝟐 𝑶 𝟐, 𝑵𝒂 𝟐 𝑶 𝟐, 𝑩𝒂𝑶 𝟐 və s.) oksidləşmə ədədləri göstərir.

4. OKSIGENİN KƏŞFİ VƏ
ADININ MƏNŞƏYİ
 Oksigeni ilk dəfə isveç alimi K.Şeyele şoranı (𝑲𝑵𝑶 𝟑)
parçalamaqla (1772) almışdır.
 C.Pristli isə oksigeni civə(II)oksidi parçalamaqla aldı(1774)
 Ona adı isə A.L.Lavuazye verdi:»oksigenium» (lat) turşu
doğuran deməkdir

5.  Oksigen Yer qabığında ən geniş yayılmış
elementdir.(kütləcə 49%)
 Həm sərbəst,həm də birləşmələr şəklində rast gəlinir
 Sərbəst halda havanın tərkibindədir(həcmcə 21%,kütləcə
23%)
 Oksigen- suyun,qumun,mineralların,üzvi maddələrin
tərkibinə daxildir.
 Bitkilərin və heyvanların toxumalarında müxtəlif
birləşmələr şəklində 50-85% oksigen vardır.
 Oksigen Yer atmosferində fotosintez hesabına yaranır.

6.  Oksigen-rəngsiz,iysiz,dadsız,havadan ağır,suda az həll
olan (20℃ də 100 ℓ suda 3 ℓ oksigen həll olur)
 Maye oksigen (𝒕ə𝒓.=-183℃) 𝒂ç𝚤𝒒 − 𝒎𝒂𝒗𝒊
rəngdəir,paramaqnit xassəlidir.(maqnit sahəsi tərəfindən
cəzb olunur)
 Bərk oksigen-açıq-göy rəngdədir
 Oksigenin qaynama temperaturu -218,7℃ dir

7. OKSİGENİN ALINMA
USULLARI
Sənayedə
1.Maye havanın fraksiyalı
distilləsindən.
Bu zaman daha aşağı
temperaturda (-196℃)
qaynayan maye azot
buxarlanır.Maye fazada
oksigen qalır.
2.Suyun (və ya qələvi
məhlullarının elektrolizi
(oksigen anodda alınır)
Laboratoriyada
Bir çox maddələrin (duzlar,oksidlər,
peroksidlərin) parçalanmasından:

10. OKSİGENİN KIMYƏVİ
XASSƏLƏRİ
 Oksigen qüvvətli oksidləşdiricidir.Belə ki,onun xarici
energetik səviyyəsinin tamamlanması üçün 2 elektron
çatışmır(𝟏𝒔 𝟐 𝟐𝒔 𝟐 𝟐𝒑 𝟒) və o,bu elektronları asanlıqla
birləşdirir.
 Kimyəvi aktivliyinə görə yalnız flüordan geri qalır.
 Oksigen He,Ne,Ar dan başqa bütün digər elementlərlə
birləşmələr əmələ gətirir.
 Oksigen halogenlər,Ag,Au,Pt ilə birbaşa qarşılıqlı təsirdə
olmur.(onların birləşmələrini dolayı yolla alırlar)
 Oksigenin iştirakı ilə baş verən reaksiyaların hamısı demək
olar ki ekzotermikdir.
 Belə prosesslər yanma adlanır

11. 1.Metallarla qarşılıqlı təsir.Litiumdan başqa digər qələvi
metallarla qarşılıqlı təsirdən peroksid və superoksidlər,digər
metallarla qarşılıqlı təsirdən isə oksidlər əmələ gəlir.Oksigen
Au,Pt,Ag ilə birbaşa qarşılıqlı təsirdə olmur
(dəmir yanığı)

13. 2.Qeyri-metallarla qarşılıqlı təsir.Oksigen birbaşa
halogenlərlə qarşılıqlı təsirdə olmur.Qeyri-metallarla
reaksiyaları qizdırılmaqla baş verir,onların hamısı
ekzotermikdir.(azotla qarşılıqlı təsir reaksiyası
müstəsnadır,elektrik qövsündə 3000℃ də,təbiətdə isə ildırım
çaxanda baş verir.

15. 3.Mürəkkəb maddələrlə qarşılıqlı təsir.Mürəkkəb maddələr
oksigen artığında yananda müvafiq elementlərin oksidləri
əmələ gəlir:
Oksid hə hidroksidləri daha yüksək oksidləşmə ədədi halında
olan birləşmələrinə oksidləşdirir:

16. 4.Üzvi maddələrlə qarşılıqlı təsir:Praktik olaraq bütün üzvi
maddələr yanırlar,havanın oksigeni ilə oksidləşərək karbon
qazı və su əmələ gətirirlər.Yanma(tam oksidləşmə)
reaksiyalarından əlavə natamam və ya katalitik oksidləşmə
reaksiyaları da mümkündür.Bu halda reaksiya məhsulları
spirtlər,aldehidlər,karbon turşuları və s. Maddələr ola bilər.
Karbohidratların,yağların,zülalların oksidləşməsi reaksiyaları
canlı orqanizmlər üçün enerji mənbəyidir.

18. OZON
 Ozon (𝑶 𝟑) oksigenin allotropiyasıdır.
 Ozon-açıq göy rəngli,təravət iyi (xoş iyli) verən qazdır,
(yun.oзо «iy vermək»), zəhərlidir.
 Oksigenə nisbətən suda yaxşı (20℃ də 100 ℓ suda 45 ℓ
ozon həll olur.)
 Ərimə temperaturu -192,7℃,qaynama temperaturu -112℃.
 Maye ozon tünd-bənövşəyi,bərk halda olan ozon isə qara
rəngdədir.
 Ozon molekulu diamaqnitdir,bucaq quruşlu olduğu üçün
(valent bucağı 117°) polyardır,mərkəzi oksigen atomu 𝒔𝒑 𝟐
hibrid halındadır.

19.  Atmosferdə ozon ildirım çaxanda,atmosferin daha yuxarı
qatlarında isə (10-30km)ultrabənövşəyi şüaların təsirindən
əmələ gəlir.
 Laboratoriya və sənayedə onu ozonatorlarda alırlar.Bu
zaman təmiz və quru oksigendən elektrik boşalması
keçirirlər.
 Ozonu,həmçinin barium peroksidə qatı sulfat turşusu ilə
təsir etməklə almaq olar:
 𝟑𝑩𝒂𝑶 𝟐+3𝑯 𝟐 𝑺𝑶 𝟒=3Ba𝑺𝑶 𝟒 ↓+𝑶 𝟑 ↑+𝟑𝑯 𝟐O

20. OZONUN KİMYƏVİ
XASSƏLƏRİ
 Ozon oksigenə nisbətən daha qüvvətli
oksidləşdiricidir,belə ki o,öz-özünə atomar oksigenə
parçalanır.
𝑶 𝟑 = 𝑶 𝟐+O
 Ozon Au,Pt,İr dan başqa bütün metalları oksidləşdirir.
Qeyri-metalların birləşmələrini oksidləşdirdikdə qeyri
metallar maksimaloksidləşmə ədədi halına keçir.

21.  Oksigendən fərqli olar ozon soyuqda əksər üzvi
birləşmələri oksidləşdirir:rezin kövrəkləşir, efir,spirt,
skipidarla isladılmış pambıq ozonlaşdırılmış havada alışıb
yanır.
 Ozonu vəsfi təyin etmək üçün aşağıdakı reaksiyadan
istifadə olunur:

23. TƏTBİQİ
Oksigen
1. Metallyrgiyada
2. Raket yanacağında
oksidləşdirici kimi
3. Müxtəlif şəaraitlərdə
tənəffüsün təmin
edilməsində
4. Tibbdə
5. Pirotexnikada
6. Metalların kəsilməsində
qaynaq edilməsində
7. Texnoloji proseslərin
sürətləndirilməsində
Ozon
1. İçməli suyun
zərərsizləşdirilməsində
2. Parça və kağızın
ağardılmasında
3. Havanın
təmizlənməsində
4. Raket yanacağı üçün
oksidləşdirici kimi
5. Təbiətdə atmosferin
yuxarı qatlarında olan
ozon Günəşin
ultrabənövşəyi
şüalarını udaraq
Yerdəki bütün canlıları
müdafiə edir.

25. SU
 Su və ya hidrogen oksidi (𝑯 𝟐O) vacib oksidlərdən biri olub
Yerdə ən geniş yayılan maddədir.
 Su təbiətdə hər üç aqreqat halında rast gəlinir.
 Su-həyatın əsasıdır,onun canlı orqanizmlərin həyatında
rolu müqayisə olunmazdır.
 Təbiətdə saf suya rast gəlinmir,qarışıqlardan təmizlənmiş
su distillə suyu adlanir.
 Saf su-rəngsiz,iysiz dadsız mayedir
 Saf su 100℃ də qaynayır,0℃ 𝒅ə donur.4℃-də maksimal
sıxlığa(1
𝒒
𝒎ℓ
)malik olur.

26.  Quruluşuna görə su molekulu dipoldur.Oksigen atomu
qismən müsbət,hidrogen atomları qismənmənfi
yüklənmişdir.

27.  Müxtəlif fiziki-kimyəvi tədqiqatlarla müəyyən olunmuşdur ki,suyun
molekulları arasında xüsusi tip rabitələr-hidrogen rabitələri yaranır.
 Bu fakt suyun bir çox anomaliyalarını izah etməyə imkan verir(buzun
sıxlığı maye suyun sıxlığından azdır,ərimə və qaynama
temperaturunun,xüsusi istilik tutumunun çox olması və s.
 Suyun molekulunda oksigen atomu 𝒔𝒑 𝟑
hibrid halındadır,bucaq
quruluşludur,oksigen atomunun iki cüt elektronu sərbəstdir.1 molekul su
maksimum 4 molekul su ilə hidrogen rabitsi əmələ gətirə bilir.

28. SUYUN KİMYƏVİ
XASSƏLƏRİ
1. Su-zəif amfoter elektrolitdir.Əsası(proton akseptoru) və turşu
(proton donoru) xassələri göstərir:
2. Qeyri-üzvi maddələrin hidratasiyası: Əsasi oksidlərin(qələvi və
qələvi-torpaq metallarının)hidratasiyasından qələvvilər,turşu
oksidlərinin hidratasiyasından turşular əmələ gəlir

29. Kristallohidratlar əmələ gətirir.Özünə su birləşdirə bilən
maddələr quruducu kimi istifadə oluna bilər (CaO,𝑷 𝟐 𝑶 𝟓,
qatı 𝑯 𝟐 𝑺𝑶 𝟒,silikagel)
3.Uzvi maddələrin hidratlaşması:Üzvi maddələr çoxqat
rabitəyə malik olmalıdırlar.Alkenlərin hidratlaşmasından
doymuş biratomlu spirtlər,asetilenin hidratlaşmasından sirkə
aldehidi,asetilenin homoloqlarının hidratlaşmasından isə
ketonlar alınır.

30. 4.Hidroliz:
a)Duzların hidrolizi:
İki duzun birgə hidrolizi
b)Binar birləşmələrin hidrolizi:

31. c) Üzvi maddələrin hidrolizi.Üzvi maddələrin hidroliz məhsulları:
 alkil halogenidlər spirtlər
 Dihalogenalkanlar aldehid və ketonlar
 Benzolun halogenli törəmələri fenollar
 Metalların alkoqolyatları spirtlər
 Karbon turşularının anhidridləri və halogenanhidridləri
karbon turşuları
 Mürəkkəb efirlər karbon turşuları və spirtləri
 Yağlar qliserin və ali karbon turşuları
 Di- və polisaxaridlər monosaxaridlər
 Zülallar aminturşular
 Nuklein turşuları pentozalar(riboza və dezoksiriboza )azotli
heterotsiklik birləşmələr (azot əsasları A,Q,S,T,U)

32. SUYUN OKSIDLƏŞDİRİCİ-
REDUKSİYA EDICI XASSƏLƏRİ
1. Su-osidləşdirici kimi
a. Metallarla qarşılıqlı təsir:Su adi temperaturda qələvi və
qələvi-torpaq metalları ilə reaksiyaya girir.Qızdırıldıqda az
aktiv metallarla reaksiyaya girə bilər:
b. Qeyri-metallarla qarşılıqlı təsir:

33. c)Metalların hidridləri ilə qarşılıqlı təsir:
d)Metan və dəm qazı ilə qarşılıqlı təsir.(hidrogeninalınma
üsulları)
2) Su-reduksiyaedici kimi:
Oksigendən başqa, oksidləşmə məhsullarl 𝑶 𝟑 ,𝑶 𝟐 𝑭 𝟐,𝑯 𝟐 𝑶 𝟐 də
ola bilər.
3)Molekuldaxili oksidləşmə-reduksiya:

34. SUYUN BIOLOJ ROLU