มีคำถามเกิดขึ้นมากมายว่า “พิพิธภัณฑ์เป็นแหล่งเรียนรู้ได้ระดับไหน” “ละครสามารถสร้างการเรียนรู้ได้แบบไหน” คำตอบ คือ การเรียนรู้และแหล่งเรียนรู้เป็นสิ่งที่มาพร้อมกันและทำงานร่วมกันได้เป็นอย่างดี ละครจึงถือเป็นการเรียนรู้ที่ดีอย่างหนึ่งและถ้านำละครเข้ามาจัดในพิพิธภัณฑ์ก็จะเป็นการสร้างสรรค์ผลงานอีกอย่างหนึ่ง

1. “พิพิธภัณฑ” ใน “งานอนุรักษชุมชน” คําสองคํานี้มีจุดเชื่อมกันตรงไหน การตีความของสองคํานี้สามารถสรางความสัมพันธกัน
ได ถาพิพิธภัณฑอยูในพื้นที่ประวัติศาสตร พิพิธภัณฑอาจเปนสวนหนึ่งของงานอนุรักษชุมชน ตนกําเนิดแรก ๆ ของพิพิธภัณฑในงาน
อนุรักษชุมชนมาจากประเทศอังกฤษและประเทศฝรั่งเศส แตประเทศไทยไดนําแบบมาจากประเทศอังกฤษมากกวาซึ่งกระบวนการทํางาน
ตอนแรกจะอยูที่ผังเมืองเพื่อสรางใหเปนมรดกทางวัฒนธรรมและบูรณาการเรื่องตาง ๆ ไวดวยกัน
ในประเทศไทยการอนุรักษชุมชนเริ่มตนหลังปพ.ศ.2540 เพื่อหารายไดใหรัฐบาลดวยการสรางงานใหกับคนในพื้นที่เพื่อปรับปรุง
อาคารและพื้นที่ตาง ๆ ซึ่งชุมชนแรก คือ ชุมชนสามชุก การเริ่มตนอนุรักษชุมชนจึงเปนการเริ่มตนธุรกิจชุมชนดวยเชนกัน เมื่อการอนุรักษ
ชุมชนไดดําเนินไป การกอสรางเกิดขึ้นมาซึ่งไมเปนกระบวนการพัฒนาจริงและไมไดเปนแนวคิดของชุมชน การอนุรักษชุมชนในประเทศ
ไทยเปนเรื่องเล็กในสังคมไทยเพราะรูปแบบการพัฒนาทุกแบบเนนการกอสรางมากกวาการพัฒนาชุมชนใหเขมแข็งหรือใหความรูกับชุมชน
งานอนุรักษชุมชนเกาเกิดขึ้นจากชุมชนตองการฟนฟูเศรษฐกิจชุมชนหรือชุมชนตองตอสูกับการถูกไลรื้อโดยฝายรัฐหรือเอกชน เมื่อการ
อนุรักษชุมชนทําสําเร็จ ชุมชนก็จะสรางความเขมแข็งใหคนในชุมชนและสรางสถานะใหชุมชนเพื่อใหไดรับการยอมรับจากภายนอกเมื่อการ
เจรจาเกิดขึ้น
หลังจากนําพิพิธภัณฑมารวมกับการอนุรักษชุมชน สิ่งที่ได คือ พิพิธภัณฑกลายเปนเครื่องมือทางการเมืองอยาง “เรื่องที่ผูชม
อยากรู” ซึ่งก็มีเรื่องที่พิพิธภัณฑ “อยากบอก” แทรกอยูเสมอเพราะเรื่องที่อยากบอกไมใชแคเสียงของคนในทองถิ่นเทานั้นแตเปนขอ
ถกเถียงที่คนในชุมชนตองการแสดงออก การตีความพิพิธภัณฑในงานอนุรักษชุมชนบางครั้งไมไดยึดถือเรื่องราวของทองถิ่น เรื่องราวที่
นําเสนอออกไปจึงเปนการนําเสนอเรื่องราวเพียงดานเดียว เชนพิพิธภัณฑสงครามโลกครั้งที่ 2 ที่เสนอแตความโหดรายของทหารญี่ปุน
หรือเรื่องราวความรุนแรงตาง ๆ ซึ่งบางครั้งเมื่อเราลงไปหาขอมูลจริงกับคนที่อยูในสมัยนั้น เรากลับพบวามีเรื่องราวดี ๆ เกิดขึ้นมากมาย
ที่ทหารญี่ปุนไดสรางไว แตเรื่องราวเหลานี้กลับไมไดถูกนําเสนอออกมา
เมื่อพิพิธภัณฑชุมชนเกิดขึ้นมา คําถามที่ตามมา คือ “ทําไมพิพิธภัณฑชุมชนจํานวนมากไมประสบความสําเร็จ” คําตอบของ
ปญหานี้มีอยูมากมายเริ่มจากเราไมมีการศึกษาเรื่อง มรดกวัฒนธรรม พิพิธภัณฑในสังคมไทยอยางจริงจัง นโยบายของรัฐจํากัดอํานาจ
ทองถิ่นในการตัดสินใจ ชุมชนไมไดรับการเตรียมพรอมที่จะยืนหยัดดวยตนเอง มากกวานั้นนักวิชาการเขาไปชวยเหลือชุมชนนอยเกินไป
การทํางานที่ขาดนวัตกรรม ไมมีการคิดงานใหม ๆ มีแตงานที่ลอกเลียนแบบมากกวา สุดทายคือเนนการทํางานที่กายภาพอยางไร
เปาหมาย ยกตัวอยาง สิ่งของหรือเรื่องราวในทองถิ่นไมเคยถูกกลาวถึงเลยในพิพิธภัณฑ ไมใหความสนใจคนทองถิ่นวามีความเปนอยู
อยางไร มีความคิดเปนอยางไร ซึ่งสาเหตุเหลานี้เปนปญหาที่นักวิชาการหรือภาครัฐไมใหความสําคัญ จนกระทั่งมีคนกลาววา “แหลงทุน
หรือนักวิชาการตองใหเกียรติคนในทองถิ่นบาง คนทองถิ่นไมใชตาสีตาสา นักวิชาการสวนใหญอยูหมูบานจัดสรร คอนโด จะเขาใจชุมชนได
ลึกซึ้งเพียงไร” จากคําพูดเหลานี้จึงพอสรุปไดวา การทํางานของนักวิชาการในชุมชนอาจไมมีประสิทธิภาพเพียงพอ
การอนุรักษชุมชนในตางประเทศมีความตางกับไทยเปนอยางมาก ในประเทศสิงคโปร การทํางานอนุรักษของเขา คือ “ใหคนยาย
ออก มีการซอมอาคาร หลังจากซอมเสร็จ คนเกาและคนใหมกลับเขามาอยูที่เดิม บางแหงผันตัวเองเปนศูนยขอมูลเพื่อการทองเที่ยว
สุดทายรัฐบาลใหรางวัล” ในขณะที่ประเทศไทย คือ “ใหคนยายออกไป มีการซอมอาคารเหมือนกัน รัฐบาลยื่นขอรางวัลอนุรักษจากที่
ตาง ๆ ตอจากนั้นขึ้นคาเชา คนเดิมไมสามารถอยูได สุดทายก็เปลี่ยนคนอยูใหม”
สุดทายทางออกที่ดีสุดของการอนุรักษชุมชนและการมีพิพิธภัณฑชุมชน คือ การสรางชุมชนใหเขมแข็งดวยตัวของชุมชนเอง
พัฒนาธุรกิจของชุมชนใหเปนธุรกิจหลัก การทองเที่ยวเปนเพียงแคธุรกิจรอง นอกจากนั้นเราตองใหความรูกับชุมชนในทุก ๆ เรื่องเพื่อให
ชุมชนสามารถดูแลตัวเองไดหลังจากที่ไดรับการฟนฟูหรือการอนุรักษไปแลว สุดทาย คือ การสรางเปาหมายของชุมชนใหชัดเจนเพื่อให
งานทุกอยางที่ทําออกมาเปนรูปธรรมมากที่สุด
พิพิธภัณฑในงานอนุรักษชุมชน
ดร.เทียมสูรย สิริศรีศักดิ์
อาจารยประจําสาขาวัฒนธรรมศึกษา สถาบันวิจัย
ภาษาและวัฒนธรรมเอเชีย มหาวิทยาลัยมหิดล