Ардчилал ба дарангуйлал

1. АРДЧИЛАЛ БА
ДАРАНГУЙЛАЛ
Ж.Жаргал – МУБИС-ийн багш, доктор (Ph.D)

2. 2013 оны эрх чөлөөний газрын зураг

3. Ардчиллын чиг хандлага 2013 оны байдлаар
Ардчиллын нөхцөл байдал улс
орнуудаар
АРдчиллын нөхцөл байдал хүн
амын тоогоор

4. Ардчилсан дэглэмийн шинжүүд
 Ард түмэн нь төрийн засаглалын үйл ажиллагаанд шууд (жишээлбэл: нийгмийн
амьдралын чухал асуудлаар референдум (бүх нийтийн санал асуулга) явуулахад
оролцож саналаа өгөх) болон төлөөллийн ардчиллын замаар (ард түмэн засгийн
эрхийг өөрсдийн төлөөллөөр дамжуулж хэрэгжүүлдэг) оролцох
 Асуудлыг олонхийн саналыг үндэслэж цөөнхийн үзэл бодлыг хүндэтгэн
шийдвэрлэх
 Иргэний нийгмийн үйл ажиллагаан дээр тулгуурладаг
 Төрийн удирдлагын төвийн болон орон нутгийн байгууллагууд нь сонгуулийн
замаар байгуулагдаж, халагдан солигддог, сонгогчдын өмнө хариуцлага хүлээдэг
 Төрийн засаглалын легитим байдал
Нийгмийн амьдралын бүх хүрээнд хуулийн ноёрхол тогтсон
 Засаглал хуваарилах зарчим бодитойгоор үйлчилдэг.

5. Үргэлжлэл
 Хүчний байгууллагууд (зэвсэгт хүчин, цагдаа, аюулаас хамгаалах
байгууллагууд) нь нийгмийн ардчилсан хяналт дор байх бөгөөд
тэдгээрийн үйл ажиллагааг хуулийн хүрээнд зохицуулдаг
 Зөвшилцөх, эвлэрүүлэх, итгүүлэн үнэмшүүлэх аргуудыг түлхүү хэрэглэж
хүчирхийлэл, албадлагын аргаас зайлсхийдэг
 “Хуулиар хориглоогүй бүхнийг зөвшөөрөх” зарчим үйлчилдэг
 Иргэний болон хүний эрх, эрх чөлөөг бодитойгоор хэрэгжүүлж хамгаалдаг
 Улс төрийн олон ургальч үзэл төлөвшсөн, олон намын систем, чөлөөт
өрсөлдөөн хангагдсан
 Олон нийтийн мэдээллийн хэрэгсэл нь хөндлөнгийн хяналт, шахалтаас
ангид оршдог

6. Дэглэмийн өөрчлөлтүүд

7. Ардчиллаас дарангуйлал руу
 1970-аад оны эхний хагаст эхэлж өрнөсөн ардчиллын гурав дахь давалгаа эдүгээ
үндсэндээ зогсож эргэж буцсан, нэлээд улс оронд анх үүсэж өрнөсөн ардчилал
бэхжиж чадаагүй буурсан, оронд нь дэг журамгүй байдал, авилгал бий болсон,
үүний улмаас ардчилал, эрх, эрх чөлөөний нэр хүнд унасан
 Дэлхийн нэлээд оронд ардчилсан сонгуулиар хэрэг дээрээ ардчилсан бус улс
төрийн хүч, нэр дэвшигч засгийн эрхэнд гарч ирдэг болсныг эдгээр эрдэмтэд
“либерал биш ардчилал” гэж нэрлэжээ
 Орчин үеийн олон нийтийн нийгэмд (mass society) хүмүүсийн ухамсар, үзэл
бодол, үйл байдал, аж төрөх ёсонд тодорхой нэг үзэл суртал, үнэлэмжийн үүднээс
бүхэлд нь нөлөөлж манипуляци хийх, хянах технологи, олон нийтийн
мэдээллийн хүчирхэг хэрэгсэл, арга техник асар их хэмжээгээр бий болж
хөгжсөн, тэдгээр нь голцуу улс төр, бизнесийн том бүлгүүдийн гарт байдаг, нэг
үгээр хэлбэл хүн төрөлхтөнийг нэгэн том хүчирхэг комьпютер удирдаж хянахгүй
гэсэн баталгаа алга

8. Үргэлжлэл
 АНУ болон түүний холбоотон хүчирхэг том гүрнүүд дэлхийд
тогтоосон өөрсдийн цэрэг, улс төр, эдийн засгийн хүчирхэг нөлөө
ноёрхол, түүнд үндэслэсэн баян чинээлэг байдлаа хэвээр хадгалах
 Улам бүр багасч буй газрын баялаг, ашигт малтмал, ялангуяа
газрын тосны олборолт, боловсруулалт, тээвэрлэлтэд тотал буюу
бүхнийг хамарсан хяналт тавих
 Америк маягийн соёл, хэрэглээ, аж төрөх ёс, үнэт зүйлийг дэлхийд
дэлгэрүүлж хэвшүүлэх буюу дэлхийг “америкчлах” бодлого явуулж,
үүний тулд нэлээд тохиолдолд хүч хэрэглэн оролцож байгаа нь
шинэ маягийн тоталитаризм үүсэж тогтоход хүргэж болох ажээ.

9. Үргэлжлэл
 “Хүйтэн дайн” төгсгөл болсноор дэлхий нийтийн байдал түр зуур тайван
тогтвортой болсноо төдийлөн удалгүй улс орон, үндэстэн, ард
түмнүүдийн хооронд шашин, угсаатан, арьс өнгө, нийгмийн хөгжлийн
түвшин дээд, доод эсрэг тэсрэг байгаагаас улбаатай мөргөлдөөн багагүй
гарах болсон,
 Нэлээд улс орон дотроо хуваагдан салж эргээд хоорондоо тэмцэлдэн
дайтах болсон,
 Терроризм газар авч байгаагийн эсрэг тэмцэж зогсоохын тулд цэрэг
арми, цагдаагийн хүч нөлөө, хяналтыг чангатгах, хүний эрх, эрх чөлөөг
тодорхой хэмжээгээр хязгаарлах шаардлага гарч байгаа бөгөөд чухам
ийм нөхцөл байдал, хүчин зүйл нь дарангуйлалд хүргэх зам юм

10. Бид дарангуйлагчдын эрин үе рүү орж байна уу ?
Are we entering the age of the autocrat?
By Francis Fukuyama,Washington Post, August 24, 2008
 Нэрт судлаач Фрэнсис Фукуяама 2008 онд бичсэн өгүүлэлдээ орчин үеийн
дэлхийн ертөнцөд өмнөх үеийн дарангуйлагчид болох Сталин, Мао Зедунээс
илүү аюултай дарангуйлагчид (ОХУ, Хятадын удирдагчид) гарч ирж буй тухай
өгүүлжээ.
 Бид Фарийд Закариагийн (The post American world) Америкийн дараах ертөнц
рүү шилжиж байна.
 Бидний амьдарч буй дэлхий илүү аюулгүй хэрнээ бас улам аюултай болж байна.
 Шинэ дарангуйлагчид ардчилалд мэхийн ёслож байгаа бол капитализмд сөгдөн
мөргөж байна.
 Тэд өмнөх дарангуйлагчдаас илүү баян чинээлэг болсон нь тэднийг хүчирхэг
болгож байна.
 Бид өнгөрсөн үеийнхээ хоригдолууд болох ёсгүй. Орчин үеийн ардчилсан бус
дэглэмүүдийг өөр өнцөгөөр илүү нухацтай онолын суурьтай судлах
шаардлагатай байна.

11. Ардчилсан бус дэглэмүүд
• Ардчилсан бус дэглэмүүд нь ардчилалтай адил түүхийн явцад хувьсан
өөрчлөгдөж иржээ. Дарангуй дэглэмийн хамгийн эртний хэлбэрийн нэг
нь диктатур юм. Диктатор хэмээх нэр томьёо нь dictatur – хязгааргүй
засаг гэсэн латин үгнээс гаралтай.
• Эртний Ромд тусгай үүрэг даалгавар биелүүлэх, улс оронд аюул занал
учирсан тохиолдолд дээд эрх мэдэл бүхий диктатор удирдагчийг
томилдог байжээ. Диктаторын бүрэн эрхийн хугацааг онцгой хязгаарлаж
6 сараас (semestris dictatoria) хэтрүүлдэггүй байв.
• Эртний дарангуй дэглэмүүдийн өөр бусад хэлбэрийн тоонд тирани,
олигархи, деспотизм орно.

12. Тоталитар дэглэм
• Төр нь нийгмийн амьдралын бүх хүрээнд ноёрхлоо
тогтоохыг зорьдог
• Нийгэм нь улс төрийн засаглалаас бүрэн хүнийсж,
ард иргэдийн ухамсарт нэгэн хэв загварын
ойлголт, төсөөлөл бий болдог
• Эдийн засаг, олон нийтийн мэдээллийн хэрэгсэл,
соёл, урлаг, шашин, хүний хувийн амьдрал, түүгээр
ч үл барам хүний үйл байдлын сэдэлд хүртэл
монопол хяналтыг тогтоодог
• Нийгмийн харилцааг зохицуулахдаа “хуулиар
зөвшөөрсөн бүхэн чөлөөтэй” гэсэн зарчмыг гол
болгох бөгөөд хамгийн хатуу хууль ёс хэрэгждэг
• Төр нь нийгмээс ангид оршиж үйл ажиллагаа нь
нууц явагдаж, ард түмэн түүнийг хянах боломжгүй
байдаг
• Хүчирхийлэл, албадлага, террорыг удирдлагын
арга барилд түлхүү хэрэглэдэг.
• Нэг намын ноёрхол тогтож, сөрөг хүчнийг бүрэн
хориглож, нам төр хоёр нэгддэг
• Иргэний болон хүний эрх, эрх чөлөө тунхаглалын
шинжтэй болж, түүнийг хэрэгжүүлэх, хамгаалах
механизм байдаггүй
• Өмчийн улсын, нийтийн, монопол хэлбэрүүд
оршдог
• Цорын ганц албан ёсны үзэл суртал ноёрхож олон
ургалч үзэл нийгэмд орших аргагүй болдог
• Төрийн засаглал дарангуйлагч болон түүнийг
тойрон хүрээлэгчдийн гарт төвлөрдөг
• Төрийн албадлага хүчний байгууллагууд онцгой
давуу эрхтэйгээр үйл ажиллагаа явуулдаг
• Иргэний нийгмийн ойлголт огт байдаггүй
• Төр өөрийн үзэмжээр, олонхын санаа бодол,
ардчиллын үнэт зүйлс, хууль ёсыг уландаа гишгэн
үйл ажиллагаа явуулдаг.

13. Авторитар дэглэм
• Төрийн эрх мэдэл нэг, эсвэл бүлгийн гарт
төвлөрч тэд ард түмнээс хөндийрсөн
байдаг
• Хууль тогтоох, гүйцэтгэх, шүүх засаглал
хоорондоо холилдож засаглал хуваах
зарчим алдагддаг
• Төрийн удирдлагын арга барил нь
захиран тушаах, захиргаадсан шинжтэй
боловч хүн амыг бүхэлд нь дарангуйлах,
хүчирхийлэх аргуудыг бараг
хэрэглэдэггүй, террор огт байдаггүй
• Тодорхой хэмжээнд цензур тавьдаг
бөгөөд хагас ил тод байдал оршдог.
• Нэгдмэл нэг үзэл суртал байхгүй
• Хүчний байгууллагуудыг нийгмийг
хянах, улс төрийн зорилгод ашигладаг
• Нийгмийн амьдралын бүх хүрээг
хянахыг зорилгоо болгодоггүй,
шаардлагатай үед тодорхой хэсэг бүлэг
хүмүүсийг хянадаг
• Тодорхой хэмжээнд олон ургальч үзэл
оршдог, гэхдээ сөрөг хүчнийг хүлээн
зөвшөөрдөггүй. Улс төрийн намууд үйл
ажиллагаа явуулж болох боловч удирдагч
намын чиг баримжаанаас гажих, түүнийг
эсэргүүцэх боломжгүй, тэгсэн
тохиолдолд татан буулгана
• Иргэний болон хүний эрх, эрх чөлөөг
тодорхой хэмжээгээр хүндэтгэж хүлээн
зөвшөөрдөг. Гэхдээ улс төрийн эрх чөлөө
хязгаарлагдмал байна
• Удирдагчийн үүрэг оролцоо өндөр бөгөөд
тоталитаризмаас ялгаатай нь
харизматик лидер байдаггүй.

14. Дарангуйллаас ардчилал руу
(ардчиллах үйл явц)
• Ардчиллах үйл явц нь дарангуй дэглэмээс бүрэн ардчилал руу
шилжих үйл явц юм.
• Ардчиллах үйл явцын тухай судлаачид өөр өөрсдийн санал бодлыг
гаргаж тавьсан. Тухайлбал:
• Фрэнсис Фукуяма “Түүхийн төгсгөл ба сүүлчийн хүн” бүтээлдээ
либерал ардчилал бол хүн төрлөхтөний үзэл суртлын төгсгөл,
засаглалын эцсийн хэлбэр гэж үзсэн бол
• С.Хантингтон “Ардчиллын гурав дахь давалгаа” номондоо бид
ардчиллын түрэлтийн болон ухралтын давалгаануудыг туулан
өнгөрүүлж буй тухай өгүүлдэг

15. Ардчиллын давалгаа
Давлагаанууд Хугацаа Жишээ
Нэгдүгээр 1828-1926 Их Британи, Франц, АНУ зэрэг 30 шахам
орон. 1922-1942 онд ухралт явсан
Хоёрдугаар 1942-1962 Энэтхэг, Израйл, Япон, Баруун Герман
зэрэг 40 орчим улс. Латин америкт
1960-аад онд ухралт явагдсан.
Гуравдугаар 1974-1991 Өмнөд болон зүүн Европ, Латин америк,
Африкийн зарим улсууд ардчилалд
шилжсэн.

16. Ардчиллын шилжилтэд нөлөөлдөг эерэг
болон сөрөг хүчин зүйлс
• Эд баялаг. ДНБ-ий хэмжээ нь ардчилалтай хамааралтай байдаг. Баян
чинээлэг улс дарангуйлал руу хэзээ ч шилжиж байгаагүй. Эдийн засгийн
хөгжил нь ардчилал руу хөтлөдөг байна (Гитлер жишээ үүний эсрэг).
• Баялагийн хараал. Байгалийн баялаг ихтэй хөгжиж буй орнуудад эдийн
засгийн өсөлт удаан байдаг бөгөөд ардчиллах үйл явцад сөргөөр нөлөөлдөг.
Гэхдээ энэ нь хоёр талтай. Нэг талаас цөөн тооны элитүүд баяжиж нөлөөгөө
бэхжүүлдэг бол нөгөө талаас тэднийг үзэн ядсан сөрөг хүчин ард түмэнтэй
нэгдэн бослого гаргадаг.
• Боловсролын түвшин. Боловсрол муутай иргэд популистуудыг сонгодог бол
өндөр боловсролтой иргэд хэзээ ч дарангуйлагчдын төлөө сонголт хийхгүй.
• Зах зээлийн эдийн засаг. ЗЗЭЗ нь индивидуализм, өрсөлдөөн, зөвшилцөл,
гэрээ хэлцэл, хуулийг удирдлага болгох явдлыг хөхиүлэн дэмждэг тул
ардчилалд нөлөөтэй.

17. Үргэлжлэл
• Дундаж анги. Нийгмийн дундаж анги нь аль ч улс оронд тогтвортой
байдлыг хангаж ардчиллыг түшиж байдаг. Хэрвээ дундаж анги үгүй
болвол тухайн улсад эмх замбараагүй байдал үүсч дарангуйлал руу
хальтран орох магадлал нэмэгдэнэ.
• Иргэний нийгэм. ТББ, үйлдвэрчний эвлэл, хүний эрхийн байгууллагууд
нь ардчиллах үйл явцад чухал үүрэгтэй.
• Иргэний соёл. Г.Альмонд, С.Верба нарын “Иргэний соёл” бүтээлдээ
ардчилсан системтэй 5 улсыг судласан байдаг. Тэд зарим нэг хэлбэрийн
иргэний соёл нь ардчиллын амьд үлдэх чадварыг дээшлүүлдэг гэж үзсэн.
• Соёл. “Барууны” гэсэн тодотголтой соёл нь ардчилалд “илүү тохирсон”
байдаг. Гэхдээ өрнөдийн бус соёлтой ардчилсан улсууд байна. Тухайлбал
Энэтхэг, Япон, Индонези, Тайван, Намиби, Ботсавана г.м

18. Үргэлжлэл
• Нэгэн жигд ард түмэн. Үндэстний төр улсуудад ардчилал илүү
тогтвортой байдаг. Олон үндэстнээс бүрдсэн улс орнуудад мөргөлдөөн,
зөрчил, ялгаварлан гадуурхалт гарах нь элбэг байдаг учраас ардчиллын
хөгжилд сөрөг нөлөө үзүүлдэг.
• Ардчиллын туршлага. Тухайн улсад өмнө нь ардчилал байсан эсвэл
байгаагүй эсэх нь ардчиллын цаашдын хөгжилд нөлөө үзүүлдэг.
Ардчилал өмнө нь бүтэлгүйтсэн оронд дахин ардчилал тогтоох хэцүү
байдаг. Мөн ардчиллын туршлагагүй оронд ч гэсэн ялгаагүй.
• Гадны нөлөө. Дэлхийн II дайны дараа Герман, Япон улсуудад ардчилал
цэргийн хүчээр АНУ-ын нөлөөтэйгээр амжилттай тогтсон.
• Насны харьцаа. Насны бүтцийн хувьд ахимаг настнууд зонхилсон оронд
ардчилал илүү тогтвортой байдаг бөгөөд 29 хүртлэх насны залуучууд
40% -иас хэтрээгүй тохиолдолд ардчилал илүү аюулгүй байдаг.

19. • Дарангуй дэглэмд давуу тал байж болох уу ?
• Зарим хүмүүс яагаад дарангуйлалын дор хүлцэнгүй
амьдарсаар байна вэ ?
• Ардчиллын дөрөв дэх давалгаа эхэлсэн үү ?