1990 оны ардчилсан хувьсгал, улс төрийн шинэ намууд үүссэн нь.

1. БАТЛАВ.ТЭНХМИЙН ЭРХЛЭГЧ Б.УЛАМБАЯР
МОНГОЛЫН ТҮҮХИЙН ХИЧЭЭЛИЙН КОНСПЕКТ
Сэдэв: 1990 оны ардчилсан хувьсгал, улс төрийн
шинэ намууд үүссэн нь.
1. Ардчилсан хувьсгал гарах үеийн нийгэм-улс төрийн нөхцөл байдал
Монгол оронд 1980-аад оны сүүлч хүртэл төржсөн нэг намын тогтолцоо үйлчилж байв. Энэ
бүтцийг халж, ардчилсан тогтолцоог бий болгох үйл явц 1980-аад оны сүүлчээр өрнөсөн. 1990-ээд
онд өрнөсөн ардчилсан хувьсгал эхэн үедээ дараах зорилтуудыг тавьсан.
1.Олон намын тогтолцоог бий болгох, ардчилал, ил тод байдал, шударга ёс тогтоох.
2.Төвлөрсөн төлөвлөгөөт эдийн засгийн харилцааг зах зээлийн эдийн засгийн харилцаанд
шилжүүлэх, үүний тулд юуны өмнө хувийн өмчийг бий болгох.
3.Дэлхийн олон улсын харилцаанд нээлттэй зарчмыг бий болгох зэрэг юм.
Ардчилсан хувьсгал өрнөх нийгмийн дараах нөхцөл бүрдсэн.
1.Социалист гэгдэж байсан Польш, Унгар, БНАГУ, Румын, Болгар зэрэг орн уудад 1980-аад
оны дунд үеэр ардчилсан үйл явц өрнөж социалист систем задран унах шинж тэмдэг тодорхой
мэдрэгдэж эхэлсэн. 80-аад оны эхээр хуучин ЗХУ-д өөрчлөн байгуулалт гэдэг нэрийн дор
ардчилсан үйл явц өрнөсөн.
Германы ханыг нураасан. Румынд Ерөнхийлөгч Николай Чаушескуг ард түмний шүүхээр
ялласан. М.С.Горбачевийн өрнүүлсэн өөрчлөн байгуулалт нь социалист системийг боловсронгуй
болгоход чиглэгдэж байсан боловч тэр нь хяналтаас гарч ардчилсан хувьсгал болон хувирсан юм.
Эдгээр үйл явц монголын нийгмийн амьдралд нөлөөлсөн.
Ингэж социалист систем бүхэлдээ задарч ЗХУ-д шинэтгэлийн үйл явц өрнөх болсон нь
хөрш зэргэлдээ Монгол орны хувьд нийгмээ ардчилах гадаад таатай нөхцөл бүрдсэн юм. Гэхдээ
монгол дахь ардчилсан үйл явцад дан ганц гадаад хүчин зүйл нөлөөлсөн гэж үзэх үндэсгүй.
Тэр үед монгол улс улс төр, эдийн засгийн дотоод гүн хямралд орсон байлаа. Өөрөөр
хэлбэл монгол оронд ардчилсан хувьсгал өрнөх дотоод шалтгаан боловсорсон байсан юм.

2. Социалист орнуудад нүүрлэсэн нийгмийн хямрал монгол оронд шууд нөлөөлж байв. Энэ
үүднээс социализм бүхэлдээ ганхаж эхэлсэн гэж хэлж болно.
Марксизм-Ленинизмийн онол сургаал ам ьдралд хэрэгжих боломжгүй гэдэг нь харагдсан.
Энэ нь үйлдвэрлэх хүчний хөгжлөөс үйлдвэрлэлийн харилцааны хөгжил хоцорч зөрчилд орсон
байдлаар илэрч байв. Үүнд нөлөөлсөн гол хүчин зүйлүүдийн нэг нь өмчийн харилцаа
байлаа.Хувийн өмчийн талаар тайлбарлах.
Монголын нийгэмд бий болсон “ Зогсонги байдал”, “Саатуулагч механизм”-ын үйлчлэл нь
нийгэм дэх анги, бүлгүүдийн доторхи ашиг сонирхлын ялгаралыг шинэ өнгө аястай болгож
байлаа. Нийгэм дэх сонирхлыг ялгарал нь дараах зүйлүүдээр нөхцөлдсөн байв. Үүнд:
1. Социалист орнууд түүний дотор ЗХУ-д өрнөсөн өөрчлөн байгуулалтын нөлөө.
2. Монгол дахь нийгмийн бүлгүүдийн амьдралын түвшин, нийгэмд эзлэх байр суурь
харилцан адилгүй болсон явдал.
3. Нийгмийн бүх хүрээнд бий болсон хямрал, зогсонги байдал.
4. Тухайн үед эрх барьж байсан улс төрийн хүчинд олон түмний итгэл буурсан байдал гэх
мэт.
Нийгэмд бодитой буй болсон гажуудал, хөгжлийн саатуулагч механизмыг ил тод хүлээн
зөвшөөрөх сонирхол, улс төрийн зориг тэр үеийн нам, төрийн дээд удирдлагын дотор байсангүй.
Тэр үеийн нам, төрийн удирдагч Ж.Батмөн х МАХН-ын 19-р их хурал дээр хэлсэн үгэндээ
“Намын Төв Хороо тус улсын эдийн засгийн хөгжлийг эрчимжүүлэх явдлыг чиг баримжаа
болгож” байгааг дурдсан бол МҮЭ-ийн 13-р их хурал дээр “ Өөрчлөн байгуулалт бол манай чиг
баримжаа мөн” гэж онцлон тэмдэглэж байжээ.
Энэ бүхэн бол нийгэмд бий болсон сөрөг үзэгдэл, зогсонги байдлыг ойлгосон, нөгөө талаар
нийгэмд томоохон өөрчлөлт хийх шаардлага тулж ирснийг хүлээн зөвшөөрч байсны бодит илрэл
юм.
МАХН-ын Төв Хорооны ҮШ бүгд хурал 1988 онд болсон. Энэ хурлын тогтоолд “Эдийн
засаг, улс төрийн систем, нийгэм, оюун санааны хүрээг бүхэлд нь хамарсан өөрчлөн байгуулалт
хийх нь нам, ард түмний хойшлуулшгүй зорилт болж байна” гэж онцлон тэмдэглэжээ.
ҮШ бүгд хурлын шийдвэрт тусгагдсан олон санаа, үүнчлэн илтгэлд дурдагдсан олон
урсгалч үзлийг хүлээн зөвшөөрөх зэрэг алхмууд нь тэр үедээ олон нийтийн санаа бодолд нийцэж,
талархан хүлээн авч, найдвар тавьж байв.

3. Энэ үеэс эхлэн иргэд санал бодлоо чөлөөтэй илэрхийлэх чиглэлд томоохон ахиц гарсан юм.
Иргэд үзэл бодлоо илэрхийлэхдээ айж эмээдэггүй, чөлөөтэй болсон. Бүгд хурлын дараа томоохон
өөрчлөлт шинэчлэлтийг тэр үеийн МАХН-аас хүсэн хүлээж байсан юм. Гэвч бүгд хурлаас хойш
тэдгээр нааштай шийдвэрүүд хэрэгжээгүй бөгөөд эрх баригчид ямар нэгэн бодитой зүйл хийхийн
оронд, харин шалтаг, шалтгаан тоочсон, эрх мэдэл, албан тушаалтай гаа зууралдсан, цаг хожсон
байдалтай болсон юм. Бүгд хурлын шийдвэр тунхаг төдий зүйл болж хувирсан байна.
Энэ байдалд олон түмэн дургүйцэж, бухимдах уур амьсгал газар авсан байна.
Нийгмийн албан ёсны үзэл суртал Марксизм Ленинизм олон нийтийн санал бодлын
хоорондын зөрөө ялгаа улам гүнзгийрч нийгмийн сэтгэл зүй, үзэл үнэлэмжийн тогтвортой шинж
алдагджээ. Эрх баригчдад итгэх олон түмний итгэл суларсан.
Олон түмэн хуучинаараа номхон, хүлцэнгүй амьдрах ямар ч боломжгүй болж, тэдний улс
төрийн идэвх эрс дээшилж, хэвлэл мэдээллээр оршин буй нийгмийн байгууллыг хурц шүүмжлэх
болсон юм. Энэ байдал нь эхэн үедээ саланги тусдаа байснаа зохион байгуулалтанд орж эхэлсэн.
Улс төрийн тогтолцоо, засаглалын дотоод дархлал нь суларч түүний легитим шинж нь
алдагдах төлөв байдал бий болжээ.
2. Улс төрийн шинэ намууд үүссэн нь, тэдгээрийн үйл ажиллагаа
1989-1990-ээд оны зааг дээр монгол улсын улс төрийн хэм хэмжээ алдагдаж, нийгмийн
сэтгэл зүй тогтворгүй болсон байна. Ийм төлөв байдлыг францын судлаач Э.Дюркгейм “Аноми”
буюу хэм хэмжээнээс хазайсан байдал гэж нэрлэсэн байдаг. Ийнхүү улс төрийн шинэ нам,
бүлэглэлүүд үүсэх урьдач нөхцөл бүрдсэн юм.
Гудамж, талбайд тухайн үеийн Засаг төрийн алдаатай бодлогыг илчилсэн ухуулах хуудас
нааж, түүндээ монголчууд улс төр, оюун санааны олон жилийн хүлээснээс ангижирч, эрх чөлөө,
сайн сайхан амьдрал, шударга ёсны төлөө тэмцэлд шулуудах цаг болсныг уриалан сануулж
байлаа.
Энэ үед дараах нэгдэл, клубууд бий болсон. Үүнд:
- УБДС-ийн оюутны “Цагийн толь“ сонин
- МҮЭ-ийн дэргэд улс төр сонирхогчдын “Орчлон“ клуб
- Улс төрийн “Шинэ үе“ бүлгэм
- Мэтгэлцээний “Ертөнц“ клуб
- Залуу эдийн засагчдын клуб

4. - Дэвшилт залуучуудын эвсэл гэх мэт.
1989 оны 11-р сарын сүүлчээр Залуу уран бүтээлчдийн улсын II зөвлөгөөн болсон. Уран
барилгачин, зураач, зохиолч, сэтгүүлч залуучууд уг зөвлөгөөнд оролцсон. Энэ зөвлөгөөн дээр цаг
үеийн байдлыг хурц шүүмжлэлтэй ярилцсан. Эндээс шинэчлэлтийн үйлсийг түргэсгэхэд тус
дөхөм үзүүлэх зорилготой шинэ байгууллага байгуулахаар тогтсон байна.
Зөвлөгөөний дараа санаачлагчид нухацтай ярилцсаны эцэст Монголын Ардчилсан Холбоог
байгуулжээ. Ийнхүү тухайн үедээ цорын ганц улс төрийн хүчин болж байсан МАХН өөртө ө сөрөг
хүчинтэй болсон юм. МоАХ байгуулагдсаны дараахнаас 1989 оны 12-р сарын 28-нд Ардчилсан
Социалист хөдөлгөөн АСХ байгуулагдсан. 1990.2.16 нд Шинэ дэвшилт хөдөлгөөн, Эвслийн
холбоо нийлж Шинэ дэвшилт Холбоо байгуулагдсан.
1990 оны 3-р сарын эхээр Монголын Оюутны холбооны Онц IV Бага хурал хуралдаж,
оюутны байгууллага шинэчлэгдэж бүрэн бие даасан Олон нийт-Улс төрийн хүчин болсон
тухайгаа олон нийтэд зарласан.
Ийнхүү манай улс төрийн түүхэнд “Дөрвөн хүчнийхэн “ гэж нэрлэгдсэн Олон нийт-Улс
төрийн байгууллага бий болсон.
- Ардчилсан холбоо
- Шинэ дэвшилт холбоо
- Ардчилсан социалист хөдөлгөөн
- Монголын оюутны холбоо
Эдний араас 1990-ээд оны эхэн үед Монголын Ногоонтны холбоо, Үйлдвэрлэл,
үйлчилгээний хоршоодын холбоо, Монголын Сүсэгтний холбоо, Монголын Малчин Тариачны
холбоо, Монголын Ажилчны Нэгдсэн холбоо зэрэг олон арван улс төрийн болон олон нийтийн ,
мэргэжлийн байгууллагууд байгуулагджээ. Эдгээр бүлэг, холбоодын бааз суурин дээр Монголын
Ардчилсан Нам МоАН 1990.2.18, МСДН 1990.3.02, МҮДН 1990.3.11, МНН 1990.3.09, МЧХН
1990.3.12-нд байгуулагдсан.
Нам байгуулагдах үйл явц цааш үргэлжилж МШАН, МАН, МАжН, МХөрН, ММТН,
МТТН, НН, МСМН, МХӨНН тус тус байгуулагдсан.
Ийнхүү монгол улс олон намын системд эргэлт буцалтгүй орсон юм.

5. 1989-1990-ээд оны Улс төрийн үйл явцын өрнөлийн үед манай оронд улс төрийн үйл
ажиллагаа яв уулж байсан улс төрийн нам, бүлэг, зохион байгуулалттай хүчнүүдийг ерөн хийд нь 3
ангилж байв.
1. Төр засгийн эрх баригч МАХН
2. Шинээр үүсч байсан Улс төрийн нам, эвсэл, холбоод болон улс төрийн хөдөлгөөнүүд
3. Улс төрийн үйл ажиллагаанд оролцдог төрийн бус буюу иргэний нийгмийн
байгууллагууд.
Энэ үед МАХН-ын дотор ардчилсан үйл явцын талаар зөрөөтэй байр суурь байсаар
байлаа. Тухайлбал, хуучинсаг ардчилсан үйл явцыг “Нам засгийн эсрэг зүйл”, “хэт даварсан
явдал” мэтээр авч үзэж байсан бол ради кал хэсэг нь ардчилсан үйл явцыг дэмжих эр мэлзэлтэй
байжээ. Улс төрийн шинэ хүчнүүдийн хувьд улс орныг гүн хямралд оруулсан гол буруутныг
МАХН хэмээн үзэж байсан юм.
Ийм нөхцөлд МАХН-ын доторхи ухаалаг хэсэг нь улс төрийн тогтвортой байдал, үндэсний
эв нэгдлийг хангах, нийгмийн бухимдлыг саармагжуулахад их анхаарсан байна.
Улс төрийн шинэ намуудын эхэн үеийн үйл ажиллагаа нь :
1. Өөрсдөө улс төрийн хувьд төлөвши х, шинэ сонгууль яв уулах, улс төрийн тогтолцоог
өөрчлөх, байр сууриа олж авах.
2. Олон түмний тэмцлийн урсгал чиглэлийг зохион байгуулалтанд оруулах, ухуулга
сурталчилгаа явуулах, тухайн үеийн эрх баригчдад хандсан өргөх, шаардах бичиг барих зэрэгт
чиглэж байсан юм.
Ардчилсан үйл явц олон сайн талтай байсан. Дутагдалтай тал гэвэл:
- Өнгөрсөн 70 жилийн үйл явцыг бүхэлд нь хавтгайруулан үгүйсгэх.
- Нам засгийн удирдлагад байсан тодорхой хүмүүсийн алдааг нийт намын гишүүдэд
хамааруулан үзэх.
- Асуудалд түүхэн тодорхой байр сууринаас хандаж чадахгүй байсан зэрэг ююм.
Энэ үед уламжлалт олон нийтийн байгууллагууд нийгмийн шинэ нөхцөлд зохицон
шинэчлэгдэж байлаа.
1990 ны МАХН-ын ТХ-ны ҮШ бүгд хурал болж намын Онц их хурлыг зарлан
хуралдуулах, Үндсэн хуулиас МАХН-ын Удирдан чиглүүлэх үүргийг хасах, татгалзах Улс
төрийн товчоог бүрэн бүрэлдэхүүнээр нь огцруулах шийдвэр гаргасан юм.

6. 1990 оны 3-р сард өлсгөлөн зарласан. Энэ өлсгөлөнгөөр Улс төрийн товчоо огцорсон. Улс
төрийн шинэ намууд хурлаа хийж бодлого, зорилтоо тодорхойлж, олон нийтэд зарласан юм.
1990-оны 5-р сард АИХ-ын чуулган болж дараах асуудлыг шийдвэрлэсэн.
1. хууль тогтоох байнгын байгууллага Улсын бага хурал байгуулах
2. засгийн газрыг эмхлэн байгуулах
3. ерөнхийлөгчийн албан тушаал бий болгох асуудлыг шийдсэн байна.
4. Намуудын тухай шинэ хууль баталж, намуудыг улсын бүртгэлд бүртгүүлсэн.
Намын үүсэл, хөгжлийн процесс 3 хэлбэрээр явагддаг. дээрээс, доороос, нэгдэн нийлэх
2010 он хүртэлх хугацаанд монгол улс дахь намуудын тоо цөөрөөгүй, харин ч сонгууль
ойртох тусам нэмэгдэх төлөв ажиглагдаж байгаа юм. Намын задрал, фракц, бүлэглэлийн талаар
ярих.
Энэ бүхнийг дүгнэвэл: Улс төрийн шинэ намууд
1. Олон арван жилээр оршин үйлчилж байсан захиран тушаах тогтолцооны уг мөн чанарыг
шүүмжилж, ардчилал, эрх чөлөөг олж авах итгэл үнэмшлийг олон түмний ухамсарт суулгаж
өгсөн.
2. Нийгмийн тодорхой бүлэг хэсгийн бус нийгмийн нийт бүлэг, давхаргын нийтлэг эрх
ашиг, сонирхлыг төлөөлж чадаж байсан.
3. 1990-ээд оны шинэ намууд бүтэц, зохион байгуулалтын хувьд сайн бэхжиж чадахгүй
байсан.
4. Улс төрийн намууд үүсэн бүрэлдэх үйл явц дороос өөрөө зохион байгуулагдах үндсэн
дээр явагдсан. Задрах, нэгдэх үйл явц өрнөсөн. Энэ нь цаашид ч үргэлжлэх төлөвтэй байна.
5. Өнөөгийн Улс төрийн намууд нийт ард түмэн, томоохон бүлгийн эрх ашгийг
илэрхийлэхээс илүү цөөн хэсэг хүмүүсийн албан тушаал ахи х, бизнесээ дэмжих хэрэглүүр болгох
хандлага ажиглагдаж байгаа юм.
6.Хэт улс төржилт бий болсноор намууд зөвхөн гишүүд дэмжигчдээ илүү дэмжих замаар
олон түмнийг хамарсан шинж нь бүдгэрсээр байгаа дүр зураг харагдаж байгаа юм.