1. KRIMINOLOGJIA
Alisabri ŠABANI
Muhamed BUDIMLIÆ
Përktheu nga kroatishtja:
Prof. Mustafë Reçica
SARAJEVË / PRISHTINË 2007
2. Autorë:
Prof. dr. sci. Alisabri Shabani
Mr. sci. Muhamed Budimliq
Ky dorëshkrim bashkautorësh i është destinuar zhvillimit të
mësimit sipas modelit të Kriminologjisë në studimet themelore të
Fakultetit të Shkencave Kriminalistike në Universitetin e Sarajevës.
Teksti në fjalë është rezultat i bashkëpunimit të autorëve në procesin
e zhvillimit të mësimit sipas programit mësimor të modelit në fjalë.
Autorët
Me rastin e shkrimit të dispensës së Kriminologjisë,
autorët kanë zgjedhur këto fusha:
Prof. dr. sci. Alisabri Shabani
Pjesën: 4, 8 dhe kapitujt: 3.3, 7.1.,
Mr. sci. Muhamed Budimliq
Pjesën: 1, 2, 5, 6, 9 dhe kapitujt: 3.1., 3.2., 7.2.,
2
3. P Ë R M B A J T J A:
1. Kriminaliteti dhe kriminologjia ..........................................................................5
1.1. Kriminologjia–shkencë mbi kriminalitetin dhe kryesit e veprave penale.......... 6
1.2. Kriminologjia – fushat dhe detyrat e studimit të kriminalitetit............................9
2. Metodat e kriminologjisë...................................................................................14
2.1. Metodat Kriminologjike sipas karakterit të të dhënave......................................16
2.2. Metodat e përfundimit (epilogu i hulumtimeve kriminologjike).......................18
3. Zhvillimi i kriminologjisë..................................................................................19
3.1. Periudha parashkencore.....................................................................................21
3.1.1. Periudha e mendimit të filozofik dhe humanist mbi kriminalitetin................21
3.1.2. Shkolla Klasike................................................................................................27
3.2. Periudha pozitiviste e kriminologjisë.............................................................31
3.2.1. Kushtet historike të zhvillimit të drejtimit pozitivist në kriminologji............32
3.2.2. Studimet e hershme empirike të kriminalitetit dhe sjelljes kriminale.............33
3.2.3. Përfaqësuesit e shquar të orientimit pozitivist në kriminologji......................37
3.2.3.1. Cesare Lombros ............................................................................................38
3.2.3.2. Enrico Ferri....................................................................................................40
3.2.3.3. Raffaele Garofalo...........................................................................................43
3.2.3.4. Gabriel Tarde.................................................................................................44
3.2.3.5. A. Lacassagne............................. .................................................................45
3.3. Zhvillimi i kriminologjisë në shekullin e XX ...................................................46
4. Teoritë sociologjike.............................................................................................49
4.1. Dezorganizimi social..........................................................................................53
4.2. Teoria e Anomisë e E. Durkheimit.....................................................................56
4.3. Teoria e asociacionit diferencues.......................................................................57
4.4. Teoria e identifikimit diferencues......................................................................60
4.5. Teoria e konfliktit kulturor.................................................................................60
4.6. Teoria e nënkulturës dhe kontrakulturës............................................................61
4.7. Teoria e Anomisë e R.K. Mertonit.....................................................................63
4.8. Teoria e interaksionizmit social.........................................................................65
5. Teoritë biologjike...............................................................................................68
5.1. Teoritë të cilat vejnë në pah mangësitë..............................................................69
3
4. 5.2. Teoritë mbi rëndësinë e ndërtimit fizik (trupor)................................................71
5.3. Teoritë mbi dallimet dhe pengesat.....................................................................72
5.4. Teoritë mbi rolin dhe rëndësinë e kushteve biokimike të jetesës.......................74
5.5. Teoritë psikologjike............................................................................................76
5.6. Teoria Psiko-analitike.........................................................................................77
5.7. Teoria e „Greminës“ (Psikodinamike)...............................................................78
5.8. Teoria e Zhvillimit Moral...................................................................................79
5.9. Teoria e Shkëputjes së Kontaktit Amnor dhe kontakti amnor...........................80
5.10. Teoria e Aftësimit Social.................................................................................80
5.11. Teoritë psikopatologjike..................................................................................81
6. Fenomenologjia e kriminalitetit.......................................................................82
6.1. Tipologjia sociologjike e kriminalitetit............................................................84
6.2. Dimensioni fenomenologjik i kriminalitetit....................................................94
6.2.1. Fenomenologjia kriminale statika dhe dinamika e kriminalitetit...................95
6.2.2. Statistika dhe dinamika e kriminalitetit…………………………….....….. .. 96
6.2.3 Tipologjitë e kriminalitetit.................................................................................97
6.2.4 Të dhënat krahasuese mbi kriminalitetin ..........................................................99
7. Dimensioni etiologjik i kriminalitetit................................................................100
8. Reaksioni shoqëror ndaj kriminalitetit..............................................................115
8.1. Faktorët e reaksionit shoqëror..........................................................................117
8.2. Kontrolli formal shoqëror ...........................................................................120
8.3. Kontrolli joformal shoqëror..............................................................................124
L i t e r a t u r a..............................................................................................128
4
5. 1. Kriminaliteti dhe kriminologjia
“Përse njerëzit i bëjnë keq njëri tjetrit”? Kjo është një prej pyetjeve më
të rëndësishme që shtrohet para kriminologëve. Por, kjo pyetje,
njëherazi, është edhe pikënisja qendrore prej nga është zhvilluar edhe
shkenca e kriminologjisë. Megjithatë, orvatja për ta kërkuar përgjigjen
në këtë dhe në pyetjet tjera me përmbajtje të ngjashme ka ekzistuar
edhe në periudhat shumë më të hershme, para se të paraqiteshin këto
disiplina shkencore. Kërkimi i përgjigjes, shpjegimit dhe zgjidhjes
efikase të problemeve të kriminalitetit gjatë historisë ka tërhequr në një
masë të konsiderueshme vëmendjen e autoriteteve religjioze,
shkrimtarëve, krijuesve të veprave artistike dhe filozofëve.
Për fat të keq, sot ekziston një numër i madh kriminologësh të cilët e
parashtrojnë këtë pyetje në një mënyrë më ndryshe. Në të vërtetë, sot,
kur gara për pasuri materiale paraqet qëllimin themelor të “filozofisë”
së funksionimit, jo vetëm të shumicës së individëve, por edhe të
organizatave, e madje edhe shteteve, me ç’rast masa, struktura dhe
dinamika e kriminalitetit shënon vlera të papara ndonjëherë, gjithnjë e
më aktual bëhet parashtrimi i kësaj pyetjeje në mënyrën: ”Përse
njerëzit nuk i bëjnë keq njeri tjetrit ?!”.
Interesimi i njerëzve të rëndomtë për çështjen e hulumtimit të
shkaqeve të sjelljes delikuente mund të reduktohet në disa fusha
themelore. Para së gjithash fjala është për interesimin emocional të
njerëzve, sepse pa dyshim se krimi, me të gjitha dimensionet e tij, i
nxitë fort ndjenjat si të pjesëmarrësit të ngjarjes kriminale, ashtu edhe
të të gjithë atyre që njoftohen për ngjarjen e tillë. Përveç kësaj,
kriminaliteti paraqet edhe rrezik për sistemin e caktuar të vlerave etike,
juridike dhe vlerave tjera shoqërore. Prandaj, për këtë arsye ky
fenomen është edhe një nga sferat qendrore të interesimit shoqëror.
Kriminaliteti, sidomos aparati shoqëror për luftimin e tij, e ka edhe
çmimin e vet gjë që paraqet edhe një nga fushat e rëndësishme të
interesimit shtesë të çdo individi apo anëtari të bashkësisë.
Por, në fund të fundit mund të thuhet se kriminaliteti ka për pasojë
edhe mirëkuptimin midis njerëzve, sepse hulumtimet kanë treguar se
komunikimi ndërmjet njerëzve është përmirësuar dukshëm kur ata
kenë qenë nën presionet e njëjta apo të ngjashme shoqërore, e
kriminaliteti shkakton gjithsesi presion të intensitetit të fuqishëm te
pjesa dërmuese anëtarëve të bashkësisë së caktuar.
5
6. 1.1 Kriminologjia - shkencë mbi kriminalitetin dhe kryesit e
veprave penale.
Kriminologjia, emrin e saj e ka marrë me bashkimin e dy fjalëve nga
dy gjuhë të ndryshme: Crimem = lat. Krim dhe Logos = Shkencë
(greq. vjetër). Këto e përbëjnë emrin e kësaj disipline. Kriminologjia,
në kuptimin me të gjerë, edhe është shkenca mbi krimin. Mirëpo,
megjithatë studimi i krimit është bartur edhe në shumë fusha tjera të
hulumtimeve shkencore, gjë që për rrjedhojë ka pasur lindjen dhe
zhvillimin e shumë disiplinave shkencore, të cilat me detyra dhe qasje
të ndryshme metodologjike i janë futur hulumtimit të këtij fenomeni
negativ. Për kriminologjinë thuhet se ajo analizon dhe studion kryesit e
veprave penale, preventivën kriminale, sociologjinë e së drejtës,
proceset shoqërore dhe shkaktarët e kriminalitetit. Prandaj, shumica e
autorëve të fushës së kriminologjisë pajtohen se në objektin e
kriminologjisë radhiten: krimi si dukuri individuale; krimineli (kryesi i
krimit) si autorë i veprës; viktima e krimit - me ç’rast në fokus është
marrëdhënia e kriminelit me viktimën; kriminaliteti si dukuri masive
dhe reaksioni i individit dhe shoqërisë ndaj krimit dhe kriminalitetit.
Sipas një përkufizimi, kriminaliteti paraqet grupin e të gjitha
veprimeve që e rrezikojnë dhe/ose dëmtojnë vlerat themelore të njeriut
(të mbrojtura me ligj). Ato vlera themelore mund të jenë individuale
(jeta e njeriut, integriteti fizik apo trupor, liria, pasuria, siguria etj), apo
kolektive - vlerat e përbashkëta (rregullimi shoqëror, siguria e shtetit /
institucioni, sistemi ekonomik apo shoqëror i shtetit, etj.
Ndonëse kriminologjia, si shumë disiplina tjera shkencore, nuk e ka
një përkufizim të përgjithshëm, megjithatë ekzistojnë përkufizime që
përfshijnë numrin minimal të elementeve të cilat gërshetohen në këtë
shkencë. Këtu do t’i cekim disa karakteristika të cilat gjithsesi duhet të
merren parasysh me rastin e tentimit jo vetëm të përkufizimit të kësaj
shkence, por edhe me rastin e përcaktimit të detyrës së saj shoqërore
dhe shkencore.
- Kriminologjia është shkencë e cila analizës dhe studimit të
dukurive të caktuara iu qaset në mënyrë inter-disciplinare,
multi-disiplinare dhe multi-metodologjike.
- Kriminologjia gjithashtu është shkencë edhe fenomenologjike
edhe kauzale-gjenetike, sepse studion format e paraqitjes së
6
7. objektit të saj të studimit dhe hulumton shkaqet e atyre
dukurive duke i përcjellë ato me zhvillimin e vet.
- Kriminologjia nuk është shkencë juridike, por shkencë mbi
përvojat, (shkencë empirike), e cila shërbehet me rezultatet e
hulumtimeve empirike dhe me të arriturat e empirizmit.
Në kuadrin e ideve dhe mendimeve të shumta lidhur me detyrat e
kriminologjisë, dallojmë dy grupe sosh që janë: tradicionale - sipas të
cilave detyra e kriminologjisë është zbulimi i shkaqeve të fenomenit
krim, dhe botëkuptimi modern, sipas të cilit kriminologjia duhet të
orientohet më tepër në çështjen e reagimit shoqëror ndaj
kriminalitetit.
Në anën tjetër, teoritë kriminologjike sistemohen gjithashtu edhe sipas
karakteristikave të caktuara të përbashkëta, madje në masën më së
shumti sipas qasjes themelore ndaj shpjegimit shkencor të
kriminalitetit dhe luftimit të tij.
Ndër përfaqësuesit më të shquar të teorive klasike kriminologjike
përmendet Cesare Beccaria (1738-1794); i teorive pozitiviste -
Cesare Lombroso (1835-1909), Ndërkaq si shkencëtari më i
rëndësishëm i grupit të teorive të reaksionit shoqëror ndaj krimit
shquhet Filipo Gramatica (1901-1979).
Sot, pozitivistët, neoklasikët, radikalistët, konservativistët,
devijantologët, kauzalistët, interaksionistët dhe përfaqësuesit e
drejtimeve tjera i bashkon një drejtim i përbashkët - studimi i të gjitha
dukurive që kanë karakteristikë “ndëshkimin nga ana e shtetit”. Sipas
Petroviqit, dhe Meshkut (2004), vlera e teorive kriminologjike që e
studiojnë natyrën e njeriut, psiken dhe prirjen e tij, faktorët ekonomik,
kushtet dhe rrethanave sociale, etj. qëndron në përgjigjet e tyre në në
çështjet kryesore të kriminalitetit; në konstatimet mbi mundësinë e
vërtetimit të aspekteve empirike dhe në arsyeshmërinë e përgjithshme
të teorisë si e tillë.
Me rastin e vlerësimit të teorisë duhet të pasur parasysh vlerën e këtyre
çështjeve dhe dobinë e tyre për zhvillimin e shkencës; mundësinë e
falsifikimit të teorisë; përgjithësimet teorike; bashkimin e teorisë me
faktet tashmë të njohura; mundësinë e realizimit të saj në jetën e
përditshme; praktikat e respektuara dhe në fund mundësinë e realizimit
praktik të saj. (aplikueshmërinë). Teoritë kriminologjike, në
7
8. përgjithësi, merren me studimin e problemeve të kriminalitetit; format
e kriminalitetit; studimin e përgjithshëm të kriminalitetit; studimin dhe
shpjegimin e sjelljeve individuale të delinkuentëve; pengimin e
kriminalitetit dhe me trajtimin dhe ndëshkimin e delinkuentëve.
Kriminaliteti si dukuri negative megjithatë ka role të shumëfishta. Një
qëndrim kontraverz por shumë të rëndësishëm, lidhur me rolin e
kriminalitetit në shoqëri, për zhvillimin historik të kriminologjisë e ka
dhënë njëri ndër sociologët më të mëdhenj të kohës së re Emil
Dyrkemi, (Emile Durkheim-1858-1917), sipas të cilit kriminaliteti
është pjesë përbërëse e të gjitha shoqërive, prandaj, për këtë arsye,
grupi që i prinë shoqërisë, format e caktuara të sjelljes i definon si të
padëshirueshme dhe si të tilla të ndëshkueshme. Në çdo shoqëri
njerëzit janë “individuum”, të cilët për shkak të sjelljes së tyre mund të
marrin etiketën e delinkuentit apo kriminelit. Shoqëria e cila unifikon
sjelljen dhe nuk lejon individualitetin, i ngjanë shoqërisë së perënduar
dhe vendit ku dominon monotoni.
Petroviqi dhe Meshku, (2004) kanë theksuar rolet më të rëndësishme
që i realizon kriminaliteti në shoqëri duke theksuar se kriminaliteti
ndikon në formimin e kriterit për vlerësimin e shoqërisë së mirë dhe
shoqërisë së keqe, pra ai është industri e madhe dhe bashkon pjesë të
ndryshme të popullatës duke i kontribuuar kështu efektivitetit të jetës
shoqërore dhe njëkohësisht është paralajmërim se në shoqëri ka diç jo
të mirë, të prapë dhe të keqe dhe paralajmëron se në shoqëri ka diçka
të prapë me organizimin shoqëror, madje në fund të fundit masa e
caktuar e dukurive kriminale vepron si “ventil sigurues”.
Një çështje e rëndësishme për të cilën kriminologët janë duke
diskutuar është edhe ajo e natyrës së ligjit dhe përkufizimit të
kriminalitetit. Ligjet janë shprehje formale e sistemit të vlerave të
forcës sunduese shoqërore të kulturës së caktuar, sipas të cilave, në
kuptimin e ngushtë të fjalës, kriminaliteti më së shpeshti nënkuptohen
veprat penale. Kështu p.sh. në Kodin Penal të B. H, thuhet se: ” Veprat
penale dhe sanksionet penale juridike parashihen vetëm për ato
veprime të cilat rrezikojnë apo dëmtojnë liritë dhe të drejtat personale
të njeriut dhe të drejtat dhe vlerat tjera shoqërore të garantuara dhe të
mbrojtura me Kushtetutën e B. H. dhe me të drejtën ndërkombëtare
dhe se mbrojtja e tyre nuk do të mund të realizohej pa forcën penale
8
9. juridike”1 (Neni .2, par. 1, KP i Bosnjës dhe Hercegovinës). Ligjet
përcaktojnë kufirin formal ndërmjet sjelljeve dhe veprimeve të
lejueshme dhe atyre të palejueshme.
Në literaturë mund të dallohen dy forma të përkufizimit të
kriminalitetit:
1) Përkufizimi Juridik i kriminalitetit - përfshinë veprat penale
dhe sjelljet tjera të kundërligjshme dhe
2) Përkufizimi Sociologjik i kriminalitetit - përfshinë sjelljet
amorale dhe asociale.
Vepra penale janë ato vepra të cilat i plotësojnë këto kushte:
(1) që ndokujt domosdo t’i jetë shkaktuar dëm;
(2) vepra, në kohën e kryerjes, të jetë patjetër e ndaluar me ligj;
(3) kundërvajtësi ta ketë pasur domosdo qëllim kriminal;
(4) të ekzistojë lidhja midis veprimit dhe pasojës (shkak-pasojë);
(5) Sanksioni për kryesin e veprës së tillë të jetë i paraparë me ligj,
gjegjësisht vepra si e tillë të jetë kundërligjore e paraparë në bazë
të ligjit si vepër penale dhe karakteristikat e saj (veprimi me
vetëdije, pasoja, lidhja shkakore, fajësia), të jenë të përcaktuara me
ligj, për të cilën ligji parasheh sanksionin penal-juridik, siç është
rregulluar me Kodin aktual Penal të Bosnjës dhe Hercegovinës. Si
kryes të veprave penale në hulumtimet kriminologjike mund
trajtohen të dënuarit, të akuzuarit dhe fajtorët.
1.2. Kriminologjia - fushat dhe detyrat e studimit të kriminalitetit.
Cilat dukuri dhe rrethana në kohë dhe hapësirë të caktuar mund të
përkufizohen si shkaktarë apo faktorë të shkaktimit të sjelljes
kriminale?
Kërkimi i përgjigjes në këtë pyetje supozon marrjen parasysh të
shqyrtimit të dilemave të shumta që paraqiten lidhur me krimin, e të
cilat as për së afërmi nuk janë zgjidhur me studimet e deritashme
shkencore mbi fenomenin kriminal apo sjelljen kriminale në
përgjithësi.
1
Gazeta Zyrtare e Bosnjës dhe Hercegovinës, nr. 3/03, Neni 2., Par. 1.
9
10. Sjellja kriminale si fenomen individual apo kriminaliteti si dukuri
masive, nga pikëpamja shkencore, sot studiohet nga një varg
disiplinash të shkencave shoqërore, natyrore dhe humanitare. Debatet
të cilat zhvillohen lidhur me sjelljen kriminale dhe kriminalitetin
fillojnë nga pikënisjet e ndryshme të argumentimeve shkencore gjë që
rezulton me një varg të tërë përkufizimesh të cilat këtë fenomene e
analizojnë nga aspekti sociologjik, psikologjik, biologjik,
antropologjik, juridik, ekonomik dhe shumë aspekte të tjera.
Me qëllim të përshkrimit të qasjes heterogjene teorike ndaj
përkufizimit të sjelljes kriminale dhe kriminalitetit, në vazhdim të
tekstit do të fokusohemi në disa përkufizime të autorëve të
rëndësishëm nga mjedisi ynë shkencor, ku pjesa dërmuese e teorive të
tilla është e drejtuar në vështrimin e këtij fenomeni nga këndi i ngushtë
juridik apo nga këndi i gjerë sociologjik.
Sipas Millutinoviqit (1988), i cili konsiderohet edhe pionier i
kriminologjisë, në hapësirat e Ballkanit Perëndimor, “kriminalitetin e
përbëjnë veprat penale të determinuara si shkelje normash të kodit
penal nga ana e personave të cilët quhen delinkuentë (determinim
juridik), dhe sjelljet kriminale si produkt i jetës shoqërore në
përgjithësi (determinim sociologjik)”.
Sipas Singerit, (1994), kriminaliteti “përfshinë grupin e të gjitha
fakteve mbi krimin si fenomen individual dhe kriminalitetin si dukuri
shoqërore, ...”. Delikti, gjithsesi është veprim i cili pa marrë parasysh a
është përfshirë apo jo në kodin penal, si i tillë është në kundërshtim me
atë që shoqëria e pret nga anëtari i saj. Me kriminalitetin nënkuptojmë
tërësinë e të gjitha delikteve të cilat në një periudhë të caktuar kohore
ndodhin në një territor.
Një qasje të ngjashme e përfaqëson edhe Mlagjenoviq (1982), sipas të
cilit këtij fenomeni duhet doemos t’i qasemi në dy dimensione:
a) dimensioni i të kuptuarit të kriminalitetit si dukuri shoqërore dhe
b) të kuptuarit e veprës penale dhe personalitetit të kryerësit të saj si
fenomen individual.
Horvatiq, (1981), gjithashtu niset nga aspekti i njëjtë, i cili thotë:
”Kriminaliteti i ka “dy fytyrat e veta”, gjegjësisht ai nuk është vetëm
10
11. tërësi e sjelljeve të dënueshme, të ndaluara me kodin penal të një
territori dhe të një vendi, por njëkohësisht është edhe dukuri shoqërore
masive dhe sjellje individuale e disa anëtarëve të bashkësisë shoqërore
në vendin dhe kohën e caktuar.
Ignjatoviq, (....), megjithatë, përveç që krimin e konsideron si
fenomen individual dhe kriminalitetin si dukuri masive, vëmendjen e
tij përqendron në rëndësinë e studimit të delinkuentit si autor i veprës;
viktimës së krimit dhe reaksionit të individëve dhe shoqërisë ndaj
krimit dhe kriminalitetit.
Pas tërë kësaj që u tha mund të përfundohet se kriminalitetin e
karakterizojnë dy tipare esenciale: individualiteti i tij (vepra penale
dhe kryerësi i saj); dhe tërësia e fenomeneve të tilla individuale në
vendin dhe kohën e caktuar e cila karakterizohet me masivitet.
Kriminaliteti si fenomen sociologjik e ka gjithashtu edhe karakterin e
tij negativ, i cili e nxitë edhe reaksionin e domosdoshëm të bashkësisë,
(përmes sistemit gjyqësor gjithsesi), dhe i jep atij dimensionin
sociologjik-juridik.
Pasi që kemi konstatuar përmbajtjen e fenomenit “kriminalitet”, në
vazhdim është i pashmangshëm edhe konstatimi i rëndësisë dhe
strukturës së dukurive të cilat i kontribuojnë shkaktimit apo zhvillimit
të këtij fenomeni. Pra, dilema e cila më së shpeshti paraqitet gjatë
diskutimeve për kriminalitetin i përket dimensionit etiologjik,
gjegjësisht degës së kriminologjisë e cila merret me studimin apo
analizën e shkaqeve dhe rrethanave të kriminalitetit. Si shembull
ilustrues i cili përshkruan rëndësinë e këtij segmenti të kriminologjisë
po përmendim Raportin e Komisionit të Kryesisë për Zbatim të Ligjit
dhe Administratë Gjyqësore2, të vitit 1967. Pjesa e Raportit e cila e
trajton tematikën e përmendur thotë: ”Pyetja më e natyrshme dhe më e
zakonshme që e parashtrojnë njerëzit lidhur me krimin është: Përse?
Ata këtë pyetje e parashtrojnë edhe kur është fjala për veprat
individuale, por edhe kur është fjala për tërësinë e tyre. Në të dy rastet,
pothuajse është e pamundur që në këtë të jepet përgjigje. Secili krim
individual është përgjigje në situatën specifike të personalitetit. Ai
është një tërësi psikologjike dhe emocionale e komplikuar pa masë, e
cila iu nënshtrohet presioneve të jashtme komplekse dhe të pa fund.
2
"Crime in America", The Challange of Crime in a Free Society, Report by
President's Comission on Law Enforcement and Administration of Justice,
Washington, 1967., p.17, marrë nga Gj. Ignjatoviq., Kriminologija, fq. 219.
11
12. Kriminaliteti përfaqëson një milion përgjigje të tilla. Të kërkosh
“shkaqet e krimit vetëm në motivet njerëzore do të thotë të rrezikosh
që ato të zhdukën “në pluhurin e padepërtueshëm të psikës njerëzore”.
Do të mund të thuhej p.sh. se prirja apo epshi për bixhoz është
shkaktar i keqpërdorimit apo përfitimit; ose se varësia nga droga është
shkaktar i vjedhjes; ose marrëzia (të krisurit), është shkaktare e vrasjes.
Mirëpo, shtrohet pyetja: Çka e ka nxitur epshin, vartësinë dhe
marrëzinë? Përse këto janë manifestuar në atë mënyrë dhe në atë
moment?
Ka krime aq irracionale, të paparashikuara dhe eksplozive dhe aq të
papërshtatshme për t’i analizuar dhe shpjeguar sa që vështirë është të
pengohen dhe është vështirë për tu mbrojtur nga to, sikurse nga tërmeti
apo valët e baticës.
Shkaktarët e krimit pra janë të shumtë, të ndërthurur dhe të fshehtë.
Për ta kuptuar këtë, individi duhet të grumbullojë të dhënat mbi masën
dhe trendët e krimit, të përcaktojë “çmimin e krimit”, t’i studiojë dhe
analizojë kushtet e jetës atje ku ai shpërthen, t’i identifikojë kriminelët
dhe viktimat e tyre, të konstatohet qëndrimi i shoqërisë ndaj krimit.
Asnjë mënyrë e përshkrimit të krimit nuk e skicon atë në mënyrë të
mjaftueshme”. Pra, në mësimet në vijim do të përqendrohemi në
arsyetimet e teorive mbi shkaqet e kriminalitetit në mënyrë që t’i japim
një kontribut qasjes sa më serioze ndaj të gjitha hulumtimeve apo
analizave të cilat merren me këtë çështje. Shkaku i krimit apo
kriminalitetit mund të përkufizohet si ndryshim objektiv real i cili sjell
deri te një dukuri tjetër reale, kurse e cila përsëri në rrjedhën e
mëtejme të lëvizjes permanente në natyrë dhe shoqëri deri te
ndryshimi i mëtejmë dhe kështu gjithnjë deri në pafundësi (Horvatiq,
fq. 93). Ndërlikueshmëria e kriminalitetit të cilin e paraqitëm në
mësimet e mëparshme përshkruan më së miri ndërlikueshmërinë e
problemit me të cilin ballafaqohemi me rastin e shqyrtimit të shkaqeve
të kriminalitetit. Studimin më kompleks për procesin e lindjes së
kriminalitetit e ka dhënë Profesor Millan Millutinoviq, përmes sistemit
të tij të etiologjisë kriminale, i cili atë sistem e paraqet përmes dy
degëve:
1) Degës së Etiologjisë Ekzogjene dhe
2) Degës së Etiologjisë Endogjene.3
3
Sistematizim të ngjashëm hasim edhe te autorët tjerë. Shih te Mllagjenoviq (1982),
12
13. Përcaktimi i vëllimit dhe intensitetit të veprimit të faktorëve
kriminogjen, pas njohjes me përmbajtjen e tyre, paraqet hapin e
ardhshëm të rëndësishëm në elaborimin e tematikës nga fusha e
etiologjisë së kriminalitetit. Kur diskutohet për vëllimin e faktorëve
kriminogjen, këtu, në këtë kuptim, dallojmë dy grupe më të mëdha.
Grupi i parë është ai i cili përpiqet që aktivitetin kriminal ta shpjegojë
përmes ndikimit të një faktori bazik dhe kjo na paraqitet me emrin
«qasja moniste» apo «monokauzale», gjegjësisht interpretim
monofaktorial. Interpretimet e këtilla kanë qenë të përfaqësuara edhe
në fazat e më hershme të zhvillimit të kriminologjisë pozitiviste.
Grupi i dytë, niset nga pikëpamja se për interpretimin e lindjes së
kriminalitetit vëmendjen duhet përqendruar te ndikimi i shumë
faktorëve të ndryshëm. Këto interpretime mund të quhen vështrime
pluraliste të etiologjisë kriminale dhe i përkasin qasjes moderne të
studimit, analizës së kushteve dhe shkaqeve të lindjes së kriminalitetit.
Në anën tjetër në raport me llojin e ndikimit, mund të thuhet se edhe
këtu ekzistojnë dy mënyra të qasjes. Etiologjia e kriminalitetit ka dy
sfera të cilat organikisht janë të ndërlidhura. Njëra ka të bëjë me
studimin e kriminalitetit nga këndvështrimi i caktuar i strukturës dhe
kulturës shoqërore, kushteve të caktuara jetësore, ndikimi i faktorëve
të ndryshëm kriminogjenë, ndikimi i botëkuptimeve të ndryshme mbi
vlerat dhe konflikti i vlerave dhe çështjeve tjera të ngjashme. Kjo
quhet etiologji ekzogjene.
Tjetra studion procesin e formimit të personalitetit në drejtim të
kryerjes së aktivitete delikuente dhe kriminale apo thënë më saktë
studion procesin e “kriminalizimit”, i cili duhet të na sjellë deri te
njohuria se përse disa persona kryejnë vepra penale dhe si është e
mundur që kushtet e caktuara të një kulture, nga ata, të krijojnë
kriminel dhe delinkuent. Në kuadër të kësaj studiohet ndikimi i
elementeve dhe vetive personale në sjelljen kriminale. Kjo është sfera
e të ashtuquajturës etiologji endogjene. (Millutinoviq 1988, fq. 254).
Qasja e këtillë quhet pluralistike apo multifaktoriale dhe si e tillë për
herë të parë na paraqitet në rreshtat e Enriko Ferrit, i cili konsiderohet
edhe themeltar i këtij studimi në etiologjinë kriminale. Pas shfaqjes së
Horvatiq (1981), Ignjatoviq (...)
13
14. këtij orientimi multifaktorial paraqitet edhe interpretimi mbi
intensitetin e veprimit të disa faktorëve apo të disa grupe faktorësh.
Këtu gjithashtu mund të konstatohet edhe paraqitja e mendimeve të
ndryshme, por përsëri mund të thuhet se pjesa dërmuese e autorëve, në
fund të fundit, pajtohen për të ashtuquajturin ndikim zhvillimor të
faktorëve të ndryshëm me mundësinë e ndarjes së faktorëve me ndikim
më të madh në rastet e caktuara konkrete. Vërehet gjithashtu se në çdo
situatë konkrete është e nevojshme që pjesën e vet ta kenë si faktorët
individual ashtu edhe faktorët e jashtëm. Pikërisht kjo pikëpamje është
edhe më e përfaqësuara, sipas së cilës çdo rast individual duhet të
shqyrtohet dhe studiohet ndaras dhe vetëm pas analizës sistematike
mund të konstatohet prezenca i ndonjë faktori i cili ka karakter më të
madh ndikues.
E dyta, dega e kriminologjisë, e pandashme nga etiologjia është
fenomenologjia, gjegjësisht grupi i studimeve shkencore mbi
fenomenologjinë e kriminalitetit. Kështu Millutinoviq, (1988), pohon
se kjo sferë e posaçme e kriminologjisë studion dhe analizon format e
dukurive, strukturën, paraqitjen strukturale dhe dinamikën e
kriminalitetit. Ndonëse këto dy degë të kriminologjisë, në shikim të
parë na paraqiten të ndara, megjithatë këto assesi nuk duhet shikuar si
të ndara, para së gjithash për shkak të objektit të tyre të përbashkët të
studimit me të cilin ato merren, gjegjësisht për shkak të qëllimit të
përbashkët të cilin ato duhet ta përmbushin. Ai qëllim ka të bëjë me
kontributin e madh të cilin ato duhet ta japin, përmes studimit sa më të
thuktë shkencor, në luftën e gjithëmbarshme shoqërore kundër
kriminalitetit.
3. Metodat e kriminologjisë
Meqenëse kriminaliteti shfaqet në aspekte të ndryshme, edhe vet qasja
ndaj hulumtimit të dimensionit fenomenologjik dhe etiologjik duhet të
mbështetet në të arriturat e disiplinave të ndryshme shkencore. Sjellja
kriminale si fenomen individual apo kriminaliteti si dukuri masive, në
njërën anë, karakterizohet me tiparet biologjike, psikologjike dhe
psikiatrike, kurse në anën tjetër me karakteristika sociologjike, juridike
dhe ekonomike. Studimi i çdo rasti individual apo grupi të sjelljeve
delinkuente, siç thekson Mllagjenoviq (1982), shtron nevojën e
aplikimit të një numri të madh metodash të cilat aplikohen në shkencat
e ndryshme, kurse në kriminologji sot kjo quhet hulumtim kompleks i
fenomenit kriminal.
14
15. Kriminologjia, zakonisht, kur studion rastet individuale, shërbehet me
metodat e studimit shkencor të shkencave të cilat për objekt të
hulumtimit të tyre gjithashtu e kanë individin. Në anën tjetër, nëse
është fjala për hulumtimin e kriminalitetit si dukuri masive shoqërore,
atëherë kriminologjia i huazon metodat e atyre shkencave të cilat
merren me studimin e shoqërive dhe të dukurive shoqërore.
Metodologjia që përdorët më së shpeshti për hulumtime të cilat për
objekt i kanë rastet individuale quhet “studim i rastit” apo “metodë
klinike”. Studimet e rastit (ang. Case study), në të shumtën e rasteve
aplikohen në hulumtimet që kryhen në entet ndëshkimore korrektuese,
gjegjësisht në klinikat e specializuara. Me këtë lloj studimi, studiohet
personaliteti i delinkuentit së paku nga këndi sociologjik, psikologjik
dhe psikiatrik, kurse qëllimi i këtyre studimeve është, marrja e të
dhënave mbi karakteristikat themelore të personalitetit të delinkuentit,
motivet dhe impulset për kryerjen e veprës kriminale, të analizojë
rrethanat në të cilat është kryer vepra kriminale dhe të analizojë
karakteristikat e mjedisit social në të cilin kryesi i veprës ka jetuar.
Studimet e këtilla shpesh përdoren edhe për hulumtimin e grupeve të
delinkuentëve dhe bandave, me vështrim të posaçëm në hulumtimin e
procesit të lindjes dhe veprimit të bandës dhe të studimit të rregullave
të cilat dominojnë brenda saj. Janë të njohura edhe studimet me anë të
aplikimit të ashtuquajturës metodë klinike, e cila analizat kryen në
katër faza dhe atë: analiza mjekësore, psikologjike dhe sociale,
përcaktimi i diagnozës klinike, dhënia e prognozës sociale për sjelljen
e ardhshme të delinkuentit, dhe dhënia e propozimit për trajtimin
penologjik të kryerësit të veprës.
Metodologjia e hulumtimit të rasteve individuale në kriminologji është
karakteristike edhe për nga veprimi metodologjik i cili aplikohet në
kuadër të saj. Veprimet më të shpeshta të cilat aplikohen në këtë
kuptim janë bisedat (biseda e orientuar, biseda e pa orientuar, pyetjet e
qëllimshme dhe mikro-anamneza), vëzhgimi (perceptimi dhe
interpretimi i sjelljes së ndonjë personi dhe të reagimeve të tij në
rrethanat e caktuara, p.sh. gjatë bisedës, në gjykatë, etj, me ç’rast
lëvizjet e vetëdijshme dhe të pavetëdijshme shprehin gjendjen e
personalitetit të cilin jemi duke e vëzhguar), analiza psikologjike e
veprës penale dhe mënyrës në të cilën është kryer ajo (personaliteti i
njeriut shprehet përmes sjelljeve dhe veprimeve të tij, përmes të cilave
mund ta njohim më mirë, p.sh. mënyra dhe karakteri i veprës së kryer
penale, prirjet dhe motivet e kryerjes së veprës, rrethanat në të cilat
15
16. është kryer vepra e tillë, etj.), psiko-analiza e personalitetit (përdorimi
i testeve të cilat i zhvillon psikologjia, sidomos testet e vetive
(inteligjencës, aftësisë së koncentrimit, shpejtësisë së reagimit, testet
verbale dhe jo verbale të personalitetit me të cilat respondenti duke
dhënë mendimin e vet lidhur me ndonjë veprim, ai njëkohësisht zbulon
edhe personalitetin e vet - të ashtuquajturat teste projektuese), analiza
e kushteve jetësore (zhvillimi i personalitetit në rrethin social me ç’rast
studiohen edhe kushtet objektive dhe subjektive të jetesës).
Vëmendja e posaçme drejtohet në disa karakteristika të jetës së
respondentit siç është gjendja shëndetësore e tij, rrethi familjar,
gjendja ekonomike dhe sociale e familjes së tij, problemet e veçanta në
familje, sëmundjet, prostitucioni, delikuenca, alkoolizmi, mësimi dhe
puna e tij, shfrytëzimi i kohës së lirë dhe dënimi i mëhershëm i tij.
Tërë kjo kryhet për të gjitha fazat e jetës së respondentit.
Metodat e studimit të kriminalitetit si dukuri masive orientohen në
studimin e strukturës, masës dhe dinamikës së kriminalitetit.
Mllagjenoviq (1982) vë në pah, si një nga modelet klasike të këtij lloj
hulumtimi, fazat hulumtuese në vijim: Përcaktimi i objektit të
hulumtimit dhe qëllimin e hulumtimit; Parashtrimin e hipotezës
(supozimet themelore dhe plotësuese); grumbullimin e informatave
(përmes vëzhgimit: tërthorazi - dokumentet apo drejtpërdrejtë
pjesëmarrja, eksperimenti, krahasimi dhe marrja në pyetje apo
intervistomi) dhe në fund analiza dhe sinteza.
Metodat statistikore të hulumtimit të kriminalitetit aplikohen me
qëllim të përpunimit të informatave mbi kriminalitetin të cilat merren,
në njërën anë, nga burimet zyrtare (policia, prokuroria, gjykatat,
institucionet për zbatimin e sanksioneve penale) dhe në anën tjetër,
nga burimet dhe studimet shkencore me të cilat synohet të arrihet deri
te vlerësimi i numrit të errët të kriminalitetit në vendin dhe kohën e
caktuar.
2.1. Metodat kriminologjike sipas karakterit të të dhënave
Para se të shpjegojmë metodat sipas natyrës së të dhënave do të
fokusohemi në disa aspekte themelore të të kuptuarit, njohja e të cilave
paraqet supozimet e domosdoshme për fillimin e hulumtimeve
kriminologjike. Kriminaliteti është numri i regjistruar i veprave penale
16
17. në një vend dhe në një kohë të caktuar, kurse koeficienti i
kriminalitetit paraqet indeksin e veprave të regjistruara penale të
pjesëtuar me numrin e popullsisë «së aftë» në pikëpamje kriminale në
100.000 banorë.
Në dhjetë vjetët e fundit, kriminologjia i ka përsosur mjaftë mirë
instrumentet e saj hulumtuese. Kjo disiplinë në këtë periudhë pa
dyshim ka fituar numër shumë të madh kriminalistësh, sociologësh,
psikologësh, pedagogësh dhe juristësh dhe i ka imponuar problemet e
veta si diskurs primar i hulumtimit të shoqërisë moderne. Kjo për fat të
keq paraqet edhe sfidën më të madhe dhe segmentin më të
domosdoshëm të shkencave shoqërore në shekullin XXI.
Arsimimi dhe aftësimi për hulumtime në fushën e analizës dhe sintezës
të ashtuquajtur ”dukuri (pa) sigurie”, paraqet gurthemelin për studimet
kriminologjike sot. Duke pasur parasysh punën në shërbim të zbatimit
të ligjit, paraqet ”vetëm shkronjë të zezë në letër” për udhëheqësit në
to, nëse harrohet ose shpërfillet arsimimi dhe aftësimi për të
hulumtuar, i cili mund të kontribuojë së paku:
- të kuptuarit dhe analizën kritike të rezultateve të hulumtimit;
- qëllimet që edhe vet të hulumtojmë në mënyrë që t’i kontribuojmë
punës më efikase të organeve të kontrollit formal social;
- shfrytëzimin e rezultateve të hulumtimit me rastin e nxjerrjes së
vendimeve (gjë që në realitet për fat të keq nuk është ashtu as
madje 1% të rasteve.
Logjika e hulumtimit kriminalistik sipas Gasinit, pasqyrohet përmes të
ashtuquajturit ideal i hulumtimit kriminologjik, kurse i tillë është
hulumtimi eksplikativ. Ky lloj hulumtimi ofron njohuri “absolute” për
dukurinë të cilën e hulumtojmë përmes analizës së etiologjisë së
dukurisë dhe të gjitha ligjshmërive të cilat i përkasin asaj dukurie. Të
gjitha hulumtimet tjera paraqesin pjesën e eksplikacionit dhe
praktikisht janë pjesë përbërëse të hulumtimeve eksplikative.
Me hulumtimet eksplikative janë të lidhura edhe hulumtimet:
• DESKRIPTIVE - me të cilat përshkruhet dukuria, por nuk shpjegohet
ajo;
• STRUKTURALE - me të cilat studiohet përbërja e objektit apo
dukurisë;
• PREDIKTIVE - e cila përdoret për parashikimin e zhvillimit të
17
18. mëtejmë të dukurisë së hulumtuar;
• EKSPLORATIVE - e cila përdoret si metodë provuese apo pilot-
hulumtim;
Si dhe:
• PANELI - me të cilin verifikohen rezultatet që janë arritur nga
hulumtimet e mëhershme;
• METODOLOGJIKE - të cilat shërbejnë për vërtetimin e validitetit të
ndonjë veprimi para se të aplikohet.
Kriminologjia bashkëkohore sipas llojit të të dhënave që i hulumton
dhe metodave që i zbaton, mund të ndahet njëkohësisht në:
a)kriminologji kualitative dhe
b)kuantitative.
Kriminologjia kuantitative zhvillon analizën sintetike kurse në kuadër
të saj edhe “statistikën e lidhjeve” (ang. Statistics of assotiation), e cila
vërteton relacionet ndërmjet dy dukurive të ndryshueshme (p.sh.
dukurive paralele të përcjelljes së koeficientit të korrelacionit ndërmjet
kriminalitetit dhe standardit të jetesës, punësimit, nivelit të arsimimit e
të ngjashme).
Në anën tjetër me hulumtimet nga fusha e kriminologjisë kualitative,
deri te objekti i hulumtimit, arrihet më së shpeshti me anë të të
ashtuquajturës snow ball method. Në hulumtimet kriminologjike të
dhënat të cilat hulumtohen mund të jenë: individuale dhe shoqërore; të
mëhershme apo të tashme dhe primare apo sekondare.
2.2. Metodat e përfundimit (epilogu i hulumtimeve kriminologjike)
Metodat e përfundimit apo konstatimit të cilat zakonisht përdorën jo
vetëm në kriminologji por edhe në shkencat tjera janë: deduksioni dhe
induksioni, analogjia, analiza dhe sinteza, abstraksioni dhe intuicioni
si dhe përfundimi sipas probabilitetit. Përfundimi me anë të
deduksionit vlen nëse dëshmojmë se një dukuri vlen për çdo masë të
njëjtë në çdo kohë dhe kështu themi se ajo dukuri vlen edhe për çdo
rast tjetër individual. Nëse ndonjë dukuri (kriminalitet) e hulumtojmë
përmes disa prizmave të saj (fenomenologjike), dhe përfundojmë se
krejt çka vlen për një rast (pak a shumë) vlen edhe për grupin e
sjelljeve të tilla në tërësi, kjo është mënyra induktive të hulumtimit.
18
19. Përfundimi sipas analogjisë, kryesisht, është mënyra më e shpeshtë e
përfundimit, prandaj për këtë fakt është edhe “mysafiri më i shpeshtë i
kriminologjisë” dhe rezulton nga proporcionaliteti i vetive të
përbashkëta të vërejtura të një dukurie m ç’rast shkohet nga e veçanta
te e veçanta.
Analiza përbëhet nga zbërthimi real (objektiv) i elementeve të ndonjë
dukurie duke ia shtuar të ashtuquajturin zbërthim ideor (subjektiv), në
mënyrë që të njihet kauzaliteti i dukurisë dhe i pjesëve të saj përbërëse.
Ndërkaq sinteza paraqet metodën analitike - sintetike të hulumtimit me
të cilën elementet përbërëse të një dukurie globalizohen dhe
konsiderohen si tërësi unike.
Abstraksioni paraqet veprim ideor të ndarjes së të përbashkëtës,
esenciales dhe të përgjithshmes duke e flakur njëherazi, te disa dukuri,
individualen dhe të parëndësishmen. Në anën tjetër, intuicioni paraqet
veti mendore të hulumtimit, talentin e saj i cili zakonisht është në
proporcion të drejtpërdrejt me përvojën hulumtuese (numrin e
tentimeve), të cilat sjellin deri te zgjidhja e problemit “rrugës së
shkurt” pa e ditur “rrugën përmes së cilës është zgjidhur tërë kjo”.
Përfundimi sipas probabilitetit është një veprim shumë i varur nga
hipotezat dhe qëllimet tona të hulumtimit.
3. Zhvillimi i kriminologjisë
Në zhvillimin e kriminologjisë si disiplinë e posaçme shkencore kanë
lënë gjurmët dhe kontributin e tyre të madh shumë personalitete të
njohura të kësaj fushe. Këtu ne do t’i përmendim tri personalitetet më
të shquara, të cilët në mënyrë specifike i kanë kontribuuar zhvillimit të
kësaj shkence me studimet e tyre për kriminalitetin dhe trajtimin e tij.
Cessare Beccaria, me veprën “Dei Delitti Delle Pene“ (1764.), ka
shënuar një periudhë të madhe dhe i ka dhënë kontribut të fuqishëm
paraqitjes dhe zhvillimit të këtij drejtimi, i cili në literaturën
kriminologjike por edhe në atë penale-juridike është i njohur si
Shkollë Klasike.
Personaliteti tjetër është Paul Topinard, i cili në veprën e tij
„Antropologjia“ (1879), për herë të parë përmendi emrin kriminologji,
me ç'rast edhe na paraqitet kjo fushë shkencore si sferë e veçantë.
19
20. Dhe pikërisht në këtë drejtim edhe Raffaele Garofalo, e ka botuar
veprën me titull „Kriminologjia“ (1885), me të cilën fillon një
periudhë krejtësisht e re me të gjitha karakteristikat e saj në pikëpamje
të shpjegimit dhe qasjes ndaj kriminalitetit, si dhe një periudhë me
detyra të definuara rishtazi të cilat kjo shkencë i merr në zinxhirin e
shkencave tjera që merren me dukurinë e krimit si fenomen individual,
gjegjësisht me kriminalitetin si dukuri masive. Debatet e para
shkencore lidhur me shkaqet e kriminalitetit paraqiten në fund të
shekullit XIX. Mirëpo, megjithatë në atë periudhë rolin dominues në
shpjegimin e këtyre dukurive e kishin përfaqësuesit e Shkollës
Klasike.
Shkolla Klasike, siç është e njohur mirë, ka lindur me aplikimin e
parimeve të Revolucionit Borgjez Francez, në fushën e legjislacionit
penal, kurse shpjegimet e veta i bazon ekskluzivisht në interpretimet
dogmatike të veprës penale: ndëshkim dhe ligjit Pra, në fenomenet
ligjore. Një qasje e tillë nuk dha rezultate të rëndësishme, sidomos
gjatë shekullit të XIX, prandaj shoqëria e atëhershme e përfshirë nga
vala e furishme e Revolucionit Industrial dhe zhvillimit të
komunikimeve, u ballafaqua me një ngritje të theksuar të
kriminalitetit. Mos efikasiteti i sistemit në reagimet ndaj sjelljeve
kriminale, gjithnjë e më tepër, e shtyri Shkollën Klasike që të
propozojë metoda dhe qasje të reja në përgjithësi në aspektin e
trajtimit të këtij fenomeni negativ shoqëror.
Zhvillimit pozitivist të kriminologjisë një shtytje të rëndësishme
asokohe i dha edhe zhvillimi i gjithëmbarshëm i disiplinave të
ndryshme të shkencave natyrore dhe shoqërore. Kurse në këtë drejtim,
sidomos, kontributin më të madh e dha aplikimi i metodës së
hulumtimit empirik në shkencat shoqërore. Është mirë e njohur se
metodat pozitiviste aplikimin e vet të parë e gjeten në shkencat
natyrore si: fizikë, kimi, biologji, duke i gjetur shumë shpejtë
përkrahësit e tyre edhe në radhët e sociologëve.
Me qëllim të një vështrimi më të qartë të zhvillimit të kriminologjisë si
sferë e posaçme shkencore, këtë segment do ta trajtojmë me rastin e
shpjegimit të karakteristikave të zhvillimit në të ashtuquajturën
periudhë parashkencore; periudhë shkencore apo periudhë të
kriminologjisë pozitiviste.
20
21. 3.1. Periudha parashkencore.
Kriminologët tradicionalisht pajtohen se fusha e tyre si shkencë ka
lindur në shekullin e XVIII, kur Cessare Beccaria, themeloi shkollën
të cilën ne e njohim si Shkollë Klasike e kriminologjisë. Mirëpo, nëse
shikojmë se çfarë kanë thënë disa mendimtarë shumë më herët për
krimin, atëherë duhet edhe ta rishqyrtojmë këtë qëndrim. T’i kthehemi
p.sh. për një çast tezës: ”Fëmijët e dëshirojnë bollëkun. Ata kanë
qëndrim të keq, i shpërfillin të vjetrit. Ata u kundërvihen prindërve të
tyre duke llomotitur para se të socializohen... dhe i tiranizojnë
mësuesit e tyre...”, e cila mund të pasqyrojë përshkrimin e parë
modern të delikuencës së të miturve të cilin e ka vënë në pah Sokrati
para afër 2300. vjetësh, 470-399. p.e.s, (Adler et al. 1991. fq. 57).
Ndonëse shpesh pranohet se kriminologjia bashkëkohore është
zhvilluar kryesisht pas themelimit të Shkollës Klasike, ekziston një
varg dokumentesh për kriminalitetin, (shkaqet, format, trajtimi i tij,
etj.) nga periudhat e mëhershme të cilat në mënyrë të konsiderueshme i
kanë kontribuar zhvillimit të gjithëmbarshëm të kësaj shkence. Nëse
shikojmë në retrospektivë të historisë do të vërejmë se filozofët dhe
mendimtarët si Sokrati, Platoni dhe Aristoteli kanë dhënë mendime të
rëndësishme lidhur me këtë fenomen, madje disa ide që ata qysh
atëherë i kanë plasuar, e kanë gjetur vendin e tyre në shkencën tonë
edhe në ditët e sotme. Sidomos janë të rëndësishme ato ide të cilat
kanë të bëjnë me shkaqet e lindjes së krimit, për të cilat lirisht mund të
themi se si të tilla janë ndërtuar dhe plotësuar ndër shekuj deri në ditët
e sotme. Për këtë arsye këtu edhe ne do të fokusohemi në shkrimet e
kësaj fushe nga kohërat e mëhershme të civilizimit të cilat përmenden
më së shpeshti, duke i trajtuar ato më hollësisht në kapitullin:
“Periudha e mendimit të përgjithshëm filozofik dhe humanist mbi
kriminalitetin”.
3.1.1. Periudha e mendimit të përgjithshëm filozofik-humanist mbi
kriminalitetin
Hamurabi ka qenë një sundimtar i cili ka vdekur në vitin 1750. p.e.s.4
Ky sundimtar biblik është i njohur si autor i Kodit i cili ishte shkruar
në shtylla të larta 2,25 metra. Ky Kod përmbante 282 nene, kurse si
4
Mbreti i Babilonisë i cili ika shkruar ligjet e shteteve të vjetra Sumerit dhe
Mesapotamisë.
21
22. qëllim themelor në të theksohej mbrojtja e sistemit shoqëror përmes
pengimit të dhunës së më të fuqishmëve mbi ata më të dobëtit (me çka
është theksuar parimi i së drejtës). Për kriminelët kanë qenë të
parapara dënime të ashpra, siç ishe dënimi me vdekje, prerja e
ekstremiteteve, djegia me hekur të skuqur, dëbimi, kurse ky kod ka
dhënë edhe shpjegimet lidhur me shkaqet e krimit, gjegjësisht lidhur
me dhunën e keqe të kryerësve e cila është e domosdoshme të
ndëshkohet për tu shmangur hakmarrja, gjegjësisht për t’iu siguruar
satisfaksioni viktimës. Kësaj kategorie të fundit, gjegjësisht viktimave
gjithashtu u është kushtuar një vëmendje e rëndësishme dhe është e
njohur se ky Kod, i është kushtuar viktima, sepse dispozitat e tij kanë
obliguar edhe kompensimin e dëmit të shkaktuar me vepër penale.
Platoni,5 (428-347 p.e.s) pohonte se kriminaliteti është shprehje e
përbuzjes e cila rezulton nga natyra njerëzore, kurse për dënimin
pohonte se ai e ka preventivën si funksion themelor. Ky, në masën më
të madhe, njihet si themeltar i individualizmit për shkak të tezës së tij
të njohur sipas së cilës ”krimi është pasojë e faktorëve të brendshëm,
për çka dënimin duhet përshtatur gjendjes psikike të kryerësit konkret
të tij”.
Aristoteli6 (384-322 p.e.s) i ka klasifikuar ligjet në ligje natyrale dhe
artificiale. Sipas tij ligjet natyrale duhet t'i mbrojnë vlerat universale,
të pranuara. Ndërsa me ligje artificiale duhet të krijohet barazia dhe
drejtësia. Sipas tezës së tij “njeriu nuk do të bëhej kriminel sikur ta
kuptonte se nga vepra penale ka më tepër dëm sesa dobi“. Ky merret
si themeltar i utilitarizmit në fushën e luftimit të krimit, sepse si
shkaktar themelor të krimit e thekson çoroditjen morale të individit në
kushte të caktuara të jetës shoqërore.
Ciceroni7 (106-43 p.e.s.), si një nga shkaqet kryesore të krimit e
konsideronte mosndëshkimin e tij. Prandaj, ai insistonte në dënim të
pashmangshëm, duke potencuar nivelin e lartë të përgjegjësisë së të
gjitha strukturave të bashkësisë, të ngarkuara për zbatim të ligjit.
Seneka8 (viti 4 p.e.s- 65 pas. e. s). Është e njohur thënia e tij:
5
Filozof i vjetër i Shtetit të Athinës, nxënës i Sokratit dhe mësues i Aristotelit.
6
Një nga filozofët më të mëdhenj të Athinës së lashtë, nxënës i Platonit, kurse
mësues i prijësit ushtarak, të famshmit Aleksandër i madh (Alexander the Great).
7
Marcus Tullius Cicero, senator i njohur i shtetit të Romës së Vjetër.
8
Lucius Annaeus Seneca, senator dhe filozof i njohur romak.
22
23. „Meqenëse krimi është shprehje e gabimit të individit, si qëllim
kryesor i dënimit duhet të jetë përmirësimi“. Për këtë arsye, ky mund
të konsiderohet si njëri nga pionierët e mendimit resocializues si qëllim
kyç i aplikimit të sanksionit penal.
Periudha e mesjetës9 shënon një pikëpamje pothuaj krejtësisht të
ndryshme ndaj studimit dhe interpretimit të shoqërisë dhe dukurive që
e rrethojnë njeriun në raport me mendimet e njohura dhe të shkruara të
periudhave të mëhershme. Në atë periudhë rolin dominues edhe në
këtë segment të jetës njerëzore e kishin institucionet religjioze. Në
pikëpamje të studimit të kriminalitetit dhe krimit si dhe të trajtimit të
gjithëmbarshëm të krimit dhe hulumtimit të tij, gjykimit dhe
ndëshkimit të tij, në literaturën kriminalistike mund të hasen një varg
karakteristikash të kësaj periudhe. Më të rëndësishmet nga këto janë:
të gjitha idetë për kriminalitetin e periudhës së mëhershme plotësisht u
flakën dhe u harruan; nuk ekzistojnë ligje të shkruara nga ajo periudhë;
në atë periudhë mbrohej interesi i shtetit dhe sundimtarit, religjioni,
morali, personaliteti dhe prona; dominonte juridiksioni i kishës,
zbatimi i të drejtës kanonike; hipertrofia e inkriminimit religjioz;
pabarazia para gjykatës; inkuizicioni; zbatimi i dënimeve të mizore.
Ky segment në zhvillimin e studimit njerëzor të krimit dhe reagimi
lidhur me këtë është i rëndësishëm në masën më të madhe sepse
asokohe pikërisht Shkolla Klasike paraqitet si reaguese e fuqishme
ndaj këtij sistemi. Në literaturën kriminologjike shënohen disa teza nga
jeta e dy autoriteteve teologjike të asaj periudhe: Shën Augustinit dhe
Toma Akuinit.
Shën Augustini10, (354-430). Është e njohur vepra e tij “Mbi Shtetin e
Zotit” (Drejtësia Hyjnore). Ai konsideron dhe angazhohet për dënimin
dhe shpërblimin si qëllime të ndëshkimit për krimin e kryer. I
kundërvihet dënimit me vdekje duke pohuar se kryesi me anë të këtij
dënimi lirohet nga vuajtja të cilën ai me krim e ka “merituar”.
Shën Toma Akuini (Thomas Acuinas)11 (1225-1274). Është e njohur
vepra e tij me titull “Summa Theologica”. Ky ndër të tjera, është
9
Zakonisht përfshinë periudhën kohore prej shek.V p.e.s., e shënuar me rënien e
Perandorisë Romake të Perëndimit, e deri në fund të shek. XVIII, gjegjësisht
revolucioneve borgjeze në Evropë.
10
Saint Augustine , njëri ndër shenjtërit më të famshëm të kohës së vjetër i kishës
katolike..
11
Saint Thomas Aquinas , teolog Italian i njohur si Doctor of the Church.
23
24. angazhohet për një të drejtë ndëshkimore relative, pra për ndëshkimin
e veprave të cilat rrezikojnë shoqërinë njerëzore dhe të cilat për këtë
fakt janë të drejtuara kundër vullnetit të zotit.
Periudha e gjatë e inercionit dhe e asfiksisë intelektuale e shekujve të
mesjetës e cila edhe mendimin kriminologjik e mbylli në suazat e
ngushta të rezonimit mistik dhe tradicional, nxiti vërshimin e vërtetë të
filozofisë dhe shpërthimin e aktivitetit të filozofëve dhe shkencëtarëve
që në fillim të shekullit të XVI. Prandaj, shumë ide përparimtare mbi
humanizimin e legjislacionit penal u manifestuan qysh në kohën e
sistemit shoqëror feudal për të vazhduar në kontinuitet me punimet e
filozofëve progresiv të mëvonshëm dhe të juristëve, empiristëve,
racionalistëve e shumë mendimtarëve tjerë shoqëror, të ndryshëm, të
shekullit XVII-XVIII, (Mllagjenoviq, 1982, fq. 49).
Kështu, Karzovi, në Gjermani propozoi aplikimin e metodave empirike
në të drejtën penale, kurse në anën tjetër, Ejro, në Francë, thekson
idetë përparimtare për të drejtën procedurale më efikase, ndërkaq
Mateus, në Holandë, angazhohet për aplikimin e metodave sintetike
ligjore në të drejtën penale. Në këtë periudhë drejtohen edhe kritikat e
para në llogari të ”glosatorit”12 në Itali. Madje nga inspirimi me idetë
e reja përparimtare, në Rusi më 1648. nxirret përmbledhja e re e ligjore
e quajtur ”Depozitimi”.
Për themelimin dhe të bazuarit e shkollës klasike dhe për nismën e
gjithëmbarshme të ndryshimeve që u kurorëzuan në fillim të shekullit
XVIII dhe në fund të shekullit XIX me revolucionet borgjeze në
Evropë meritat më të mëdha u përkasin punimeve dhe studimeve të
plejadës së filozofëve dhe mendimtarëve të asaj kohe. Në vazhdim të
tekstit do të vejmë në pah personalitetet e shquara të cilat kanë lënë
gjurmët më të thella në zhvillimin jo vetëm të kriminologjisë, por edhe
të shkencave shoqërore dhe penale-juridike në përgjithësi.
Tomas Mori (1478-1535). Është autor i “Utopisë” së njohur.
Konsiderohet si njëri ndër themeluesit e etiologjisë kriminale, sepse ai
duke studiuar rrethanat ekonomike në Angli, u përpoq t’i konstatojë
shkaqet e veprave penale kundër pasurisë. Gjithashtu i prirë nga
humanizmi ky propozoi shndërrimin e dënimit me vdekje, në dënim
me punë të detyrueshme. Pra, kërkonte që dënimi t’i kontribuonte
12
Glosatorët, interpretuesit e kodit fetar-"Kanonit”
24
25. qëllimit të përmirësimit të kryerësit të veprës, me çka zë fill ideja e
dënimit «privim nga liria». (Ignjatoviq 2005. fq. 149).
Ky është përfaqësues i madh i tezës se ”shkaqet e kriminalitetit
gjenden në shoqëri”, prandaj angazhohet për zbutjen e sistemit të
ndëshkimit.
Frensis Bekoni (Francis Bacon) (1478 – 1535). Ky propozon
reformën e sistemit, deri te e cila do të arrihej me studimin e sistemit
shtetëror, me ç’rast qëllimi kryesor do të ishte vendosja e një drejtësie
të tillë prej së cilës shoqëria do të kishte dobi.
Hugo Grotius (1583-1645). Ky është personalitet shumë i
rëndësishëm në zhvillimin e mendimit kriminologjik, kurse me teoritë
u angazhua për vendosjen e masës së arsyeshme të sanksionimit duke
propozuar që dënimi të formohet ashtu që të ndikojë në përmirësimin e
fajtorit. Është përfaqësues i teorisë së të drejtës natyrore, sipas së cilës
prioritet shoqëror do të ishte mbrojtja penalo-juridike e të drejtave të
mirënjohura, në mesin e të cilave nuk llogaritet e drejta e besimit (ana
teologjike), me çka ai kritikoi rolin dhe “rëndësinë” e institucioneve
religjioze dhe atë jo vetëm në sistemin penalo-juridik, por edhe në
sistemin shtetëror në përgjithësi.
Thomas Hobbes (1588-1679). Është materialist i njohur anglez dhe
filozof politik. Ky është angazhuar për një sistem kundër torturës,
kundër zbatimit të dënimit masiv me vdekje dhe kritikonte
disproporcionin midis peshës së dënimit dhe peshës së veprës penale.
Angazhohej për ligje të ashpra, të cilat do ta mbanin rendin në shoqëri
dhe do të hartoheshin nga individët “egoist”.
Xhon Lloku (John Locke, 1632-1704). Është filozof dhe empirist
anglez i cili konsideronte se dija themelore buron nga përvoja duke
theksuar se vetëm ligji mund të jetë bazë për ndëshkim. Ai pohonte se
të gjithë qytetarët janë të barabartë para ligjit dhe se duhet të ekzistojë
proporcionaliteti midis peshës së veprës penale dhe llojit apo masës së
dënimit.
Karl Monteskie (Charle Montesquieu, 1689-1755). Është filozof
politik francez dhe protagonist i idesë së ndarjes së pushtetit ekzekutiv
nga gjyqësori dhe legjislativi. Është i njohur me veprën e tij “Fryma e
Ligjit”, në të cilën kritikon arbitraritetin gjyqësor të ligjvënësit.
25
26. Gjithashtu ky ishte angazhuar për humanizimin e procedurës penale
dhe ishte kundër dënimit mizor, kundër formalizmit dhe abstraksionit
të ligjit penal. Ky kërkonte që “ligji penal duhet të jetë në frymën e
specifikave historike, shoqërore, dhe specifikave tjera të vendit”.
Francois Voltaire (1694 - 1788). Ishte shkrimtar francez që iu
kundërvu legjislacionit absolutist penal feudal, mostolerancës dhe
skëterrës religjioze. Krahas kësaj ky u angazhua fuqishëm për
individualizimin e ndëshkimit dhe për përshtatjen e tij prirjeve të
fajtorit të cilat ai i ka manifestuar me rastin e kryerjes së veprës
kriminale.
Zhan Zhak Russo (Jean-Jacques Rousseau, 1712 - 1778). Është
filozof dhe shkrimtar francez, idetë e të cilit e inspiruan Revolucionin
Borgjez Francez. Është autor i veprës së njohur ”Mbi Kontratën
Shoqërore”.
Idetë e veta mbi kontratën shoqërore, (të qytetarëve dhe shtetit), i
shfaq përmes tezës:
- çdo njeri ka të drejtë të mbrohet nga çdo sulm;
- individi heq dorë nga e drejta e mbrojtjes në dobi të bashkësisë;
- shoqëria/shteti e ka të drejtën e represionit (merr përgjegjësinë për
të), duke aplikuar dënimet ndaj kryesve të veprave penale.
Immanuel Kant (1727-1804) dhe Georg Wilhelm Friedrich Hegel
(1770 - 1831). Këta dy filozof gjerman janë përfaqësues të rrymës
reaksionare të cilët theksojnë se dënimi duhet ta ketë funksionin e
dhunës dhe se ky duhet të jetë qëllim i tij; se me ndëshkim vendoset
sistemi i çrregulluar moral (p.sh. për veprat penale të vrasjes
propozojnë dënimin me vdekje; për dhunim propozojnë kastrimin, etj.)
Cesare Beccaria (1738 - 1794). Ky iluminist italian në veprën e tij të
njohur “Dei Delitti e Delle Pene“, kritikon ashpër arbitraritetin e
gjyqtarëve të atëhershëm dhe angazhohet për afirmimin e të drejtave
individuale të njeriut në sferën e legjislacionit penal, duke kritikuar
njëherazi edhe aplikimin masiv të dënimit me vdekje dhe dënimit të
fëmijëve dhe të sëmurëve psikik.
26
27. Esej, para së gjithash i është përkushtuar zgjidhjes së çështjeve
politike dhe kriminale.
Beccaria krahas kërkesës për respektimin e ligjshmërisë (“çdo
qytetarë duhet të njoftohet për fajësinë dhe pafajësinë e vet”, paraqitet
kundër të drejtës së gjykatës për ta interpretuar kuptimin e dispozitës
dhe shfrytëzimin e analogjisë). Ky ka shqyrtuar dhe legjitimitetin e
normave të së drejtës penale me ç’rast thotë: “As ai i cili është
kompetent për nxjerrjen e tyre në këtë aspekt nuk duhet të jetë
plotësisht i lirë. Vullneti i tij duhet të jetë i kufizuar me arsyeshmërinë
etike të normave”. Ligjet duhet të bazohen në moral, gjegjësisht në
përshtatjen e natyrës biologjike të njeriut dhe instinktit të tij për të
qenë i lirë me kërkesat e jetës shoqërore. (Ignjatoviq, 2005. fq. 150).
Përveç kësaj, ky ka theksuar se dënimet duhet të jenë të dobishme dhe
t’i plotësojnë kushtet si vijon: domosdoshmëria; proporcionaliteti;
zbatimi pa përjashtim; urgjenca; shqiptimi publik; karakteri personal.
Ky është marrë edhe me shkaqet e krimit, preventivën e dënimit, llojet
e dënimeve ligjore-krimianle dhe me tipologjinë e krimit.
Anselm Foeurbach (1775-1833). Është i njohur si themelues i Teorisë
mbi qëllimin e dënimit/ preventiva e përgjithshme me detyrim psikik.
Është autor edhe i parimit themelor penal-juridik ”Nullum Crimen
Nulla Poena Sine Lege” i cili ka lindur si sintezë e punimeve të
pararendësve të tij: (Platon, Aristotel, Grotius, Beccaria) pra, si sintezë
e idesë mbi theksin e rëndësisë së detyrimit psikik si element themelor i
ndëshkimit.
3.1.2. Shkolla Klasike
Të menduarit sistematik mbi krimin dhe mënyrat e luftimit të tij fillon
me Shkollën Klasike. Ajo paraqet formën e parë adekuate apo sistemin
e të menduarit kriminologjik për, mu sikurse hebraishtja, greqishtja
dhe latinishtja që shënojnë gjuhët klasike, sepse me to edhe fillon të
shprehurit e të gjitha kategorive të mendimeve abstrakte. Nga aspekti i
klasifikimit të orientimeve teorike në shkencat penale, kjo Shkollë, më
parë do të ishte penale-juridike se sa shkollë kriminologjike. Mirëpo,
edhe përkundër asaj që nuk merret në mënyrë eksplicite me shkaqet
dhe format e paraqitura të sjelljes kriminale, në kriminologji duhet të
flitet për Shkollën Klasike sepse ajo ka krijuar supozimet për
zhvillimin e kësaj shkence (Ignjatoviq,2005,fq..149-150).
27
28. Nga fundi i shekullit XVIII deri në gjysmën e shek. XIX, shkenca e të
drejtës penale zhvillohet në një sistem krejtësisht logjik dhe të
rrumbullakuar, të njohur me emrin Shkolla Klasike e të drejtës penale.
Sipas saj, të drejtat e njeriut dhe të qytetarit janë në plan të parë të të
gjitha preokupimeve të shkencës penale-juridike. Me fjalë tjera,
Shkolla Klasike e të Drejtës Penale ka lindur në procesin e luftës për
mbrojtje të ligjshmërisë dhe personalitetit, gjë që në të vërtetë, kjo e
përfaqësonte përmbajtjen e Programit Politik të Revolucionit Borgjez
Francez (Mllagjenoviq, 1982, fq. 53).
Me Revolucionin Borgjez francez u proklamuan tri parime kyçe në
organizimin e bashkësisë shtetërore, të cilat ishin:
a) ligjshmëria;
b) liria;
c) barazia.
E inspiruar nga ky parim, më 26.08.1789, u lind edhe e ashtuquajtura
“Deklaratë mbi të Drejtat e Njeriut dhe Qytetarit”, përmbajtja
themelore e së cilës ishte:
- përgjegjësia nuk mund të shtrihet në bindjet e individit;
- me ligj rregullohen vetëm sanksionet e nevojshme dhe të
domosdoshme;
- ndëshkimi po, por vetëm sipas ligjit;
- dënimi të jetë proporcional me peshën e veprës;
- të gjithë qytetarët janë të barabartë në aspektin e ndëshkimit dhe
të mbrojtjes;
- individualizimi i dënimit;
- dënimi me vdekje pa torturë.
Shkolla klasike në pjesën më të madhe të saj ishte reaksion ndaj të
“drejtës penale feudale”, ndërsa ishte e orientuar sidomos në
ndryshimet e disa negacioneve të kësaj periudhe siç ishin:
- mosekzistimi i ligjit të shkruar penal;
- arbitrariteti i pakufizuar i gjykatës;
- pabarazia para gjykatës;
- numri i madh i inkriminimeve religjioze;
- ngushtimi i kornizës ligjore të aplikimit të dënimit me vdekje;
- ndarja e kishës nga shteti;
28
29. - aplikimi i dënimeve mizore.
Tezat kyçe të Shkollës Klasike ishin:
• të gjithë njerëzit,(prandaj edhe kriminelët), zgjedhin lirisht
rrugën e vet midis konformizmit dhe kriminalitetit, varësisht nga
ajo se cila rrugë besojnë ata do t'iu sjell më tepër fitim;
• Kryesit e veprave penale nuk janë viktima të rrethit të tyre;
• Kryesit e veprave penale nuk janë të pafuqishëm dhe në ta nuk
ndikojnë fuqitë mbinatyrore;
• Çdo vepër penale është pasojë e vullnetit të lirë sepse është kryer
me vetëdije, kurse motivi ka qenë i kushtëzuar, para së gjithash,
me parimin e dhembjes dhe kënaqësisë.
Sistemi i ri juridiko-penal i instaluar me Shkollën Klasike ka pasur
ligjet e ndara në dy pjesë:
1) Pjesa e dënimeve (e përgjithshme); dhe
2) Pjesa e veprave penale dhe dënimeve (e posaçme).
Një sistemim i ngjashëm njihet edhe te ligjet bashkëkohore penale.
Legjislacioni i ri penal gjithashtu karakterizohet me norma të cilat
udhëzojnë në ndëshkim human; parashihet regjimi i ri ndëshkues për të
mitur, pastaj parashihen dispozitat mbi përgjegjësinë penale të
bashkëpjesëmarrësve.
Në ligje penale është themeluar instituti i përgjegjësisë penale, kurse
veprat me paramendim dhe me pahir janë futur në pjesë të posaçme të
ligjit penal. Vepra penale dhe dënimi, konsiderohen ekskluzivisht si
fenomene juridike, kurse gjykata është ekskluzivisht e kufizuar, pra që
të shqiptojë dënimin rreptësisht sipas ligjit.
Në frymën e humanizimit të gjithëmbarshëm të marrëdhënieve midis
njerëzve, në shtetet e reja borgjeze, Shkolla Klasike përpiqej që, me
intervenime konkrete në legjislacionin penal, ta humanizojë politikën
ndëshkimore. Kështu ajo e futi sistemin e dënimeve fikse, i cili
parashihte dënime të njëjta për kryesit e veprave të njëjte penale, me të
cilat përcaktohej përgjegjësia e njëjtë penale përmes aplikimit të
postulatit indeterminues mbi vullnetin e lirë të barabartë me rastin e
kryerjes së veprës penale. Krahas kësaj, hiqet (abrogohet) dënimi
trupor (torturimi), kurse korniza ligjore për zbatimin e dënimit me
29
30. vdekje ngushtohet në mënyrë drastike. Zbatimi i dënimit me vdekje
reduktohet vetëm në disa forma, kurse paralelisht, për herë të parë
futet dënimi «heqje lirie». Para përcaktimit të dënimit, gjykata
obligohet që dënimin ta shqiptojë në përputhje me natyrën e veprës së
kryer penale, kurse barazia me rastin e shqiptimit të dënimit paraqitet
si imperativ themelor, jo vetëm i gjykatës, por edhe i politikës së
tërësishme të luftimit të kriminalitetit. Dënimet janë të parapara vetëm
me ligj, kurse parashihen edhe dispozitat të cilat obligojnë për
shqiptimin publik të dënimit, edhe në vendin e kryerjes së veprës
penale.
Politika ndëshkimore e Shkollës Klasike definohet me
postulatin:”dënimi shqiptohet për shkak të gabimit e jo me qëllim që të
mos gabohet”, gjegjësisht qëllimi i dënimit është i dyfishtë dhe ka të
bëjë me:
a) hakmarrja - nga aspekti i atij që ndëshkon;
b) vuajtja e dënimit- nga aspekti i atij që dënohet.
Në analizat e mëvonshme janë konstatuar edhe shumë lëshime dhe
zemërime ndaj studimeve dhe praktikave të instituteve ligjore të
Shkollës Klasike, kurse ndër to më të rëndësishmet ishin: paraqitja e
veprave penale dhe dënimeve ekskluzivisht si fenomene juridike;
fajtori ekzistonte jashtë realitetit në supozimet metafizike mbi veprat
penale dhe ndëshkimet- harrohet personaliteti i fajtorit; përmes
studimit mbi”vullnetin e lirë” plotësisht harrohen shkaqet që e
shkaktojnë kriminalitetin; represioni ndëshkues është bazë në luftën
kriminalo-politike për pengimin e kriminalitetit; karakteri shoqëror i
kriminalitetit ka munguar plotësisht; nuk ekzistojnë parakushtet për
hulumtimin shkencor të kriminalitetit.
Është me rëndësi që këtu të theksohet roli dhe përmbajtjet themelore të
drejtimit i cili paraqitet si përpjekje për tejkalimin e mangësive të
Shkollës Klasike. Fjala është për të ashtuquajturën Shkollë Neoklasike,
e cila u lind nën presionin e shoqërisë për shkak të mosefektivitetit të
Shkollës Klasike në luftimin e kriminalitetit, nga njëra anë, dhe
rezultateve gjithnjë më të rëndësishme të hulumtimeve shkencore nga
fushat tjera të cilat tregonin se kriminaliteti si dukuri masive,
gjegjësisht sjellja kriminale si fenomen individual nuk mund të
shpjegoheshin me studime identerministe për vullnetin e lirë absolut si
forcë lëvizëse themelore e aktiviteteve njerëzore, në anën tjetër. Në
30
31. vazhdim të tekstit, do tu kushtojmë vëmendje të posaçme në kapitullin
në vijim këtyre studimeve empirike të kriminalitetit dhe sjelljes
kriminale.
Shkolla Klasike gradualisht largohet nga zgjidhjet dogmatike dhe
metafizike të shkollës klasike, por edhe matej e ruan indeterminizmin.
Duke ju falënderuar kësaj shkallëzohet edhe përgjegjësia penale:
përgjegjësia; përgjegjësia e zvogëluar, dhe përgjegjësia e plotë. Në të
drejtën penale për herë të parë përmendet instituti: tentim,
bashkëpjesëmarrje, rrethanë, kurse karakteristikë negative është këtu
se ky sistem i të peshuarit të vullnetit të lirë karakterizohet si abstrakt
dhe joreal.
3.2. Periudha pozitiviste e kriminologjisë
Zhvillimi i kriminologjisë në dritën e studimit pozitivist të njeriut,
sjelljes së tij dhe rrethit të tij, gjegjësisht lidhjeve shkak-pasojë, të cilat
krijohen midis tyre e hap pjesën më të rëndësishme të zhvillimit të
kësaj shkence në periudhën më të re kohore. Hulumtimet e
kriminalitetit dhe sjelljes kriminale në metoda empirike i kontribuojnë
krijimit të shumë drejtimeve, orientimeve dhe shkollave në etiologjinë
e kriminalitetit.
Shkolla pozitiviste e kriminologjisë supozon se sjellja njerëzore është
e kushtëzuar (determinuar nga forcat të cilat janë jashtë kontrollit të
individit ( individual), me ç’rast ekziston mundësia e përcaktimit të
këtyre faktorëve. Përkundër studimit të kriminologjisë klasike e cila
paraqitet pa hulumtime shkencore duke thënë se njerëzit me vetëdije e
zgjedhin kryerjen e krimit, përfaqësuesit e kriminologjisë pozitiviste
konsiderojnë se sjellja kriminale është rezultat i ndikimit të faktorëve
biologjik, psikologjik, sociologjik. (Adler et al. 1991. fq 58).
Paraqitjes dhe zhvillimit të drejtimit pozitivist në kriminologji i kanë
kontribuar kushtet dhe rrethanat e ndryshme, mirëpo dy rrethana,
gjithsesi i kanë kontribuar këtij trendi në mënyrë të posaçme.
Rezultatet e studimeve të hershme empirike tregojnë për sjelljen e
determinuar njerëzore-faktorët e ndryshëm ekzogjen dhe endogjen, në
njërën anë, si dhe atë se problemi i kriminalitetit është problem
gjithnjë e më i rëndësishëm, gjë që tregon për mosefikasitetin e
politikës aktuale të luftimit të kriminalitetit të Shkollës dominante
Klasike. Ky kapitull do të shpjegohet edhe përmes analizës së
31
32. kushteve themelore historike të zhvillimit të drejtimit pozitivist në
kriminologji, si dhe fokusimit në përmbajtjen dhe rëndësinë të cilën e
kanë lënë studimet e hershme empirike të kriminalitetit dhe sjelljes
kriminale dhe do të paraqiten thekse esenciale të punës studimore të
përfaqësuesve të shquar, themelues të pozitivizmit në kriminologji.
Që në fillim të këtij kapitulli e konsiderojmë të rëndësishëm t’i cekim
pikat më të rëndësishme të kontributit të pozitivizmit në kriminologji,
siç janë: reaksioni në shkollën klasike, teoritë e reja mbi shkaqet e
sjelljes kriminale, aplikimi i metodës pozitiviste në hulumtimin e
kriminalitetit, orientimi kah kryesi i veprës penale dhe koncepti i ri i
politikës ndëshkimore.
3.2.1 Rrethanat historike të zhvillimit pozitivizmit në kriminologji
Kushtet e zhvillimit të shkollave kriminologjike në frymën e
pozitivizmit mund të kërkohen në aspekte shumë të ndryshme, para së
gjithash në ato historike, shoqërore, juridike e gjithsesi edhe
shkencore. Të gjitha këto janë të drejtuara në qëllimin që asokohe
parashtrohej para kriminologëve dhe ka të bëjnë me ndriçimin e
problemit të kriminalitetit në përgjithësi, zbulimin e shkaqeve të
sjelljes kriminale dhe gjetjen e mjeteve më adekuate për parandalimin
e kriminalitetit.
Sipas Mllagjenoviqit (1982), rrethanat e zhvillimit pozitivist në
kriminologji në masën më të madhe mund të gjenden në kërkimin e
rrugëve të reja për shërim nga sistemi brutal juridik i mesjetës, pastaj
në rritjen e kriminalitetit i cili kërkon reformën e legjislacionit penal.
Krahas këtyre të cekurave duhet theksuar edhe rëndësinë e paraqitjes
së parakushteve shkencore për hulumtimin e kriminalitetit në bazë të
studimeve të para statistikore, sociologjike, antropologjike, biologjike
dhe psikologjike, si dhe futjes së metodës pozitiviste në shkencat
shoqërore. “Shkaqet e kriminalitetit janë të thella dhe komplekse,
sepse legjislacioni penal, i drejtuar në eliminimin e pasojave por jo
edhe të shkaqeve, nuk ka mundur të ketë sukses në zvogëlimin e
intensitetit të kriminalitetit”.
Rritja e kriminalitetit shpjegohet me ndikimin e shumë faktorëve. Ndër
këta faktorë, theksohet rëndësia e faktorit shoqëror (shtimi i
popullsisë, zhvillimi i qyteteve, migracioni, zbulimet e mëdha
shkencore dhe teknologjike, shtimi i lidhjeve të komunikacionit);
32
33. faktori social, (grumbullimi i masave dhe mungesa e kujdesit social),
dhe faktorët juridik (zhvillimi rapid i komunikimit juridik,
reglementimi i degëve të jetës juridike - paraqitja e një varg veprash të
reja penale).
3.2.2 Studimet e hershme empirike të sjelljes kriminale dhe
kriminalitetit
Fundi i shek. XVIII dhe fillimi i shek. XIX shënojnë rilindjen dhe
zhvillimin e shkencave shoqërore dhe atyre natyrore, kurse në bazë të
metodës shkencore - pozitiviste e cila mbështetet në studimin e fakteve
të cilat janë të kapshme për ne, pra të perceptimit sistematik dhe
dhënies së rezultateve shkencërisht të bazuara - konstatimeve në bazë
të të dhënave ekzakte. Rol të posaçëm në këtë proces ka pasur sidomos
Auguste Comte, 1798-1857, i cili me veprën e tij “Course de
philosophie pozitive”, 1830. Ai preferon aplikimin e metodave
moderne të shkencave fizike në hulumtimin dhe interpretimin e
fenomeneve sociologjike. Fusha e re “Fizika Shoqërore” paralajmëron
pikërisht aplikimin e metodave shkencore për studimin e dukurive
shoqërore si një sociologji pararendëse e caktuar.
Në anën tjetër, Charles Darvin, 1809-1882, me veprën e tij
”revolucionare” mbi revolucionin e llojit “origin of spieces” e nxitë një
zhvillim të pa frenuar të shkencave natyrore të cilat për lëndë të
studimit e patën qenien njerëzore dhe, përkundër studimeve mbi
njeriun asokohe ai i jep bazën biologjizmit, psikologjizmit,
antropologjizmit, psikiatrizmit, etj. që me hulumtime t’i kontribuojnë
zhvillimit të këtyre disiplinave shkencore.
Gjithashtu kjo periudhë karakterizohet edhe me shtimin enorm të
kriminalitetit, i cili vë në pyetje konceptin e politikës kriminale të
Shkollës Klasike. Për mësimin e këtij fenomeni negativ shoqëror,
kontribut të rëndësishëm dha zhvillimi i statistikës. Kjo periudhë
karakterizohet edhe me regjistrimet e para të popullsisë në SHBA,
Angli, dhe Francë. Këto regjistrime, ndër të tjera, ofruan të dhënat për
masën, dinamikën dhe strukturën e kriminalitetit në tërësinë e tij. Për
studimin e këtyre rezultateve meritë të posaçme kanë dy ekspert të
statistikës Adolphe Quételet (1796-1874) me veprën e tij Phisique
sociale ou essai sur le développement des facultes de l’homme (1835)
dhe André Michel Guerry (1802-1866) me veprën e tij „ Essai sur la
33
34. statistique morale de la France (1833). Guerry studioi marrëdhëniet
midis gjinive dhe moshave dhe i krahasoi ato me kriminalitetin, me
ç’rast konstatoi se grupet e moshave të caktuara kryejnë vepra të njëjta
penale dhe se kryesisht vepra të caktuara penale kryejnë edhe meshkujt
edhe femrat.
Sipas Adlerit (1991), Guerry, me studimin e tij të pavarur për lidhjet
midis disa faktorëve me statistikën kriminale, siç janë varfëria, mosha,
gjinia, raca, dhe kushtet klimatike, konstaton se shoqëria vendos për
sjelljen kriminale e jo kryerësi i veprës kriminale me vendimin
individual. (sikurse edhe Queteleti, vërejtje e autorit),
Mllagjenoviqi, (1982) thekson se Guerry është marrë edhe me
klasifikimin e kriminalitetit në disa pjesë të Francës, me ç’rast ka
konstatuar se kushtet ekonomike të jetës janë faktor vendimtar në
shkaktimin e veprave penale kundër pasurisë. Këto vepra penale më së
shpeshti ndodhin në provincat më të pasura franceze të cilat dallohen
pikërisht për nga shtresimi i qartë në bazë ekonomike, kurse në to më
së tepërmi jeton popullsia e varfër. Pikërisht për shkak të këtyre
konstatimeve, Guerry së bashku me Queteletin, konsiderohet
themelues i të ashtuquajturës Shkollë Hartografike. Siç u theksua,
Adolphe Quetelet, me rezultatet e hulumtimit të tij, apostrofonte
rëndësinë e faktorëve të caktuar të cilët në një masë më të vogël apo
më të madhe ndikojnë në kryerjen e veprave penale. Siç thekson edhe
Adler (1991).
Adolphe Quetelet, konstaton se kriminalitetin e karakterizon
ligjshmëria e caktuar në shfaqjen e tij në shoqëri dhe nëse nuk ka
çrregullime të mëdha shoqërore siç janë, fatkeqësitë elementare apo
luftërat, shumë mirë mund të kontrollohet masa, struktura dhe
dinamika e tij. Ky specialist statistikor belg, konstatimet e veta i bazon
në analizat e kriminalitetit në Francë, Belgjikë, dhe Holandë, dhe ato
kryesisht i quan indikator të të ashtuquajturës “statistikë morale”.
Klasa sunduese qytetare e asaj kohe ballafaqohet me këto rezultate dhe
detyrohet t’u kundërvihet përpjekjeve për të gjetur përgjigje në pyetjet:
Përse kriminaliteti po shtohet? dhe Cilët janë arsyet vendimtare?
Meqenëse, për shkak të sjelljes njerëzore në përgjithësi, tashmë
popullsitë e caktuara i kishin themeluar shkencat natyrore, ndodhi që
të zhvillohet edhe Teoria e Determinimit Biologjik dhe Psikologjik të
Krimit.
34
35. Krahas karakteristikave të cekura, periudhën e përmendur e
karakterizon edhe industrializimi i shpejtë i shoqërisë, dinamika dhe
intensiteti i së cilës kushtëzojnë vendosjen e sistemit të ri të vlerave
shoqërore.
Ignjatoviq (1997) këtë e vë në pah si periudhë në të cilën brenda
shoqërisë qytetare krijohen korporata të fuqishme ekonomike të cilat
synojnë përfshirjen jo vetëm të tregjeve kombëtare por edhe
ndërkombëtare. Idetë e konkurrencës dhe mundësive të barabarta për
të gjithë i zëvendësoi teza për dominim dhe për nevojën e qartë dhe
dallimin gjithnjë e më të madh në shoqëri të cilin e arsyetojnë dallimet
natyrore midis njerëzve. Si pasojë e këtyre përpjekjeve shfaqet edhe
qëndrimi mbi krimin si vepër e individit jo normal patologjik. Me
shpejtësi asokohe rritet interesimi për këto hulumtime biologjike,
mjekësore, dhe psikologjike, të cilat a priori nisen nga konstatimi se
delinkuentët edhe sipas konstatimit bio-psikologjik dallojnë nga jo-
delinkuentët (Ignjatoviq 2005, fq. 159).
Në anën tjetër Adleri (1991) i thekson se dallimet metafizike duke
thënë se shikuar historikisht, karakteristikat dhe pamjet fizike të
individëve kanë qenë edhe bazë e shpalljes së të tillëve si të prirur për
negativitete. Dokumentet e para të shkruara me të cilat paralajmërohet
kjo lidhje e pamjen fizike të individit, janë shembulli i filozofit grek,
Sokratit, i cili formën e zverkut dhe vijat e fytyrës i ndërlidh me prirjen
për alkool dhe brutalitet.
Në mësimet në vijim do të flasim për tezën mbi kontributin individual
të studiuesve më markant të cilët për objekt studimi kanë pasur mostrat
e sjelljes kriminale, kurse krimin e kanë lidhur për konstitucionin
trupor.
Giambaptista della Porta (1535-1615), në veprën e tij „The human
phisiognomy“, (1586), trajton marrëdhëniet e sjelljes njerëzore në bazë
të vijave të fytyrës së disa personave. Ai prirjen e caktuar të
karaktereve të ndryshme e shpjegon në bazë të raportit dhe renditjes së
pjesëve të ndryshme të fytyrës. Në të vërtetë ai p.sh. hajnat i
përshkruan si persona me gojë të madhe dhe me shikim të vrazhdët.
Në studimin e tij, ai e themelon Fizionominë si disiplinë e cila për disa
shekuj më vonë do të aktualizohet në kërkimin e lidhjeve midis
karakteristikave fizike dhe sjelljes devijante.
35
36. Johan Kaspar Lavater (1741-1801), teolog zviceran, autor i veprës
“Les fragments physiognomiques“, (1775), gjithashtu i analizon tezat
fizionomike të pararendësit të tij. Ai përpiqet, me anë të krahasimit, të
dëshmojë ngjashmëritë e kokave të njerëzve, (sidomos delinkuentëve),
me kokat e shtazëve të ndryshme dhe në këtë mënyrë i shënon tiparet e
karaktereve të tyre. Ky gjithashtu konsiderohet edhe pararendës i një
disipline tjetër të ngjashme - Frenologjisë, përmes së cilës gjithashtu
bëhen përpjekje për studimin e sjelljes kriminale përmes formës dhe
strukturës së trurit të njeriut. Millutinoviqi, (1988), në punimin e tij
“Lavatera” thekson se njerëzit zhvillojnë aksione të këtilla apo të atilla
pozitive apo negative, varësisht nga karakteri dhe struktura e trurit të
tyre. Ai thotë se në pjesë të ndryshme të trurit janë të vendosura
aftësitë (prirjet) e ndryshme të cilat shfaqen përmes ”vijave” të zverkut
dhe manifestimeve të ngjashme fizike.
Franz Josef Gall (1758-1828), në veprën „ The Anatomy and
Physiology of the Nervous System in General, and of the Brain in
Particular, (1791), dhe Johan Kaspar Spurzheim (1776-1832), duke u
mbështetur në punimin e Lavaterit nga fusha e frenologjisë,
hulumtojnë mundësinë e lidhjes së prirjes psikologjike me format e
ndryshme të zverkut. Studimi i tyre gjithashtu mbështetet nga Charles
Caldwell (1772-1853), i cili ka hulumtuar vartësinë e sjelljes njerëzore
nga sistemimi i qelizave trunore. Këto studime në atë periudhë nuk
kanë treguar bazueshmëri shkencore dhe merita e tyre më e madhe
mund tu përshkruhet ideve të cilat kanë vënë në pah punimet e
hulumtuesve të mëvonshëm.
Henry Maudsley (1835-1918), autor i veprës „Responsibility in
Mental Disease (1874), sikurse edhe pararendësi i tij James Cowels
Prichard (1768-1842), autor i veprës „ A Tretise on Insanity and other
Disorders Affecting the Mind“, si përfaqësues i teorisë psikiatrike, dhe
psiko-patologjike, thekson sikurse edhe Horvatiq, (1981), se shkaqet e
sjelljeve devijante gjenden në psiken e njeriut e cila në ato raste ka
karakteristikat patologjike. Mirëpo edhe gjendja e shëndoshë psikike
mund të jetë shkaktare e devijimit me rastin e anomalive të mëdha të
parimeve morale të individëve, e cila e nxitë “marrëzinë morale”
ndonëse me atë rast personat e tillë mund të jenë edhe shumë
inteligjent.
36
37. Mllagjenoviq, (1982), thekson se gjendjet e tilla quhen zona të mesme
në evolucionin e çrregullimit shoqëror, kurse i karakterizon mungesa e
ndjenjës morale e cila rezulton me shfaqjen e ndjenjave të caktuara të
çoroditura ose me instinkte të theksuara të ulëta. Pikërisht kjo
karakteristikë është vendimtare për karakterizimin si psikozë
kriminale, shfaqja e të cilit në të shumtën e rasteve varet nga kushtet e
jashtme të jetesës. Pohimi se të gjithë kriminelet karakterizohen me
këtë hasi në kundërshtime të mëdha dhe ndikoi në paqëndrueshmërinë
e kësaj teorie.
Jean Etienne Dominique Esquirol, me veprën e tij „ Mental
maladies“: A treatise of insanity (1845), me Phillipe Pinela, autor i
veprës „A Tretise of Insanity „(1806) dhe Isaac Raya (1807-1881),
me veprën „The Medical Jurisprudence on Insanity“ (1838),
gjithashtu kanë shpjeguar sjelljen kriminale përmes psikologjisë së
fajtorit. Edhe këta studiues janë fokusuar në problemin e marrëzisë
morale. Termin “marrëzi morale” e ka definuar Pineli, në studimin e tij
në të cilin përfundon se midis 20 dhe 60 % të të burgosurve në burgjet
shtetërore vuajnë nga ndonjë formë e çrregullimit shoqëror. Adleri më
1991. thekson më tutje se Ray, ka qenë psikiatri i parë forenzik në
Amerikë, i cili është interesuar për aplikimin e psikiatrisë në drejtësi.
Në veprën e tij ky angazhohet për shtrirjen e përmbajtjes dhe ndikimin
e institutit të përgjegjësisë penale. Esuirol në studimin e tij ka trajtuar
nocionin monomani.
Ndërkaq, Mllagjenoviq, (1982), thekson se kjo gjendje mentale e
rëndësishme për kriminalitetin, dallohet me disa instinkte të fuqishme
dhe të pamposhtura të cilat personin e tillë thjesht e shtynë në kryerje
të veprave të caktuara penale. Çrregullimet janë të pranishme vetëm në
fushën e vullnetit. Si shembuj të këtyre çrregullimeve përmendet prirja
e manisë homicide-drejtë vrasjeve, mania suicide - prirja për
vetëvrasje, piromania - prirja për ndezje, kleptomania - prirja për
vjedhje, dipsomania - prirja për alkoolizëm dhe forma e sotme
narkomania - prirja për mjete narkotike.
3.2.3. Përfaqësuesit e shquar të pozitivizmit në kriminologji
Studimi intensiv i kriminalitetit daton që nga fillimi i shek. të kaluar,
fillimisht nga individët të cilët sipas arsimit të tyre ishin nga radhët e
biologëve, mjekëve, psikologëve dhe psikiatër, gjegjësisht nga
specialistët disa fushave shkencore dhe të veprimtarive praktike.
37
38. Kjo rrethanë e barazisë profesionale, e cila është aktuale në pjesën më
të madhe të literaturës bashkëkohore kriminalistike, e ka orientuar
vetvetiu hulumtimin drejt vënies në pah të ndikimit të njëanshëm të
elementeve biologjike, psikike dhe të faktorëve kriminogjen.
(Millutinoviq, 1988., fq. 89).
Kjo rrethanë kryesisht profesionale, e cila është aktuale në pjesën më
të madhe të literaturës bashkëkohore kriminalistike, e ka orientuar
vetvetiu edhe hulumtimin drejt vënies në pah të ndikimit të njëanshëm
të elementeve biologjike, psikike dhe të faktorëve kriminogjen.
(Millutinoviq, 1988., fq. 89). Krahas kontributit të dhënë në zhvillimin
e etiologjisë së orientuar kriminale, pionierët e hulumtimit biologjik të
rrënjëve të sjelljes kriminale, kanë rëndësi edhe për “provokimin”
shkencor të studiuesve nga fushat tjera shkencore. Pikërisht ky fakt i
kontribuon shfaqjes së qëndrimit kritik ndaj studimeve me orientim
biologjik mbi determinimin e sjelljes devijante, duke iniciuar njëherazi
edhe një varg ndërmarrjesh hulumtuese në fushën e etiologjisë së
kriminalitetit, me ç’rast janë theksuar sidomos studimet e
determinantëve sociologjik dhe psikologjik të sjelljes së njeriut.
Rëndësia e përgjithshme e shfaqjes së hulumtimeve kriminologjike të
orientuara në mënyrë pozitiviste qëndron në njohjen dhe pranimin e
rëndësisë së të gjitha dimensioneve të etiologjisë së kriminalitetit,
gjegjësisht, paraqitjes dhe zhvillimit të qasjes pluraliste me rastin e
shpjegimit të rrethanave dhe shkaqeve të fenomenit kriminal.
3.2.3.1. Cesare Lombroso
Cesare Lombroso, (1836-1909), ka filluar studimet në fakultetin e
mjekësisë dhe është orientuar në fushën e psikiatrisë, me të cilën
merret gjatë afatit të shërbimit ushtarak dhe gjatë përvojave të para
universitare si profesor në Torino (Adler, 1991). Përvojën që e kishte
fituar në një burg italian e kishte inspiruar të interesohet edhe për
antropologji dhe pas publikimit të punimeve të tij shkencore kishte
fituar titullin profesor i Antropologjisë Kriminale.
Cesare Lombroso konsiderohet babai i kriminologjisë moderne.
Merita e tij më e madhe qëndron në transformimin e kriminologjisë
(“shkencës mbi krimin”) nga fusha e interpretimit filozofik dhe të lirë
të veprës penale, në hulumtimin shkencor të shkaqeve të sjelljes
kriminale. Me veprën e tij “L’uomo delinquente“, të publikuar në
38
39. Milano më 1876 dhe diç më vonë edhe me veprën „The Female
Offender“,të publikuar në Londër më 1895 i bashkoi hulumtimet e
deriatëhershme pozitiviste të krimit me pikëpamjen antropologjike,
(sidomos hulumtimet fizionomike dhe frenologjike), teorinë e
përmendur mbi evolucionin e llojit të Charles Darwinit dhe rregullat e
aplikimit të metodës pozitiviste të Auguste Comtes në kriminologji.
Ishte themelues i shkollës antropologjike e cila më vonë u zhvillua në
shkollën italiane të pozitivizmit.
Studimi i tij bazohet në aplikimin e eksperimenteve dhe hulumtimeve
shkencore me qëllim të kërkimit të sqarimit të sjelljes kriminale, e cila
deri atëherë ishte shpjeguar ekskluzivisht sipas konceptit abstrakt të
vullnetit të lirë, i cili duke vendosur në qendër të vëmendje kryesin e
veprës dhe duke interpretuar mënyrën e tij të sjelljes me arsyet
biologjike, para së gjithash të natyrës antropologjike, ky formoi
konceptin e tij të “kriminelit të lindur” (Horvatiq, 1981, fq. 32). Me
hulumtimet e tij ka përfshi analizën e 383 kafkave të kriminelëve të
vdekur dhe të 5907 kafkave të të burgosurve të gjallë. Pas sistemimit
të të rezultateve me një vëmendje të madhe, e ka paraqitur teorinë e tij.
Ky kriminelin e paraqet si „gabim të evolucionit“ ; “njeri parahistorik
që ka bredhë në civilizim“; „moralisht të krisur“ (Ignjatoviq, 1997).
Kriminelët, thotë ky, në pamjen e tyre fiziologjike kanë karakteristika
të caktuara të cilat i dallojnë ata nda njerëzit tjerë. Këto karakteristika
te ata kanë lindur në procesin e trashëgimit nga të parët e largët
(atavizmi), kurse qëndrojnë në skicat e dukshme anatomike apo/ose
fiziologjike të cilat janë shenja të para të zvetënimit dhe shkatërrimit
shpirtëror të vlerave morale dhe i quan ata „Stigmë degjenerimi“.
Këto të meta biologjike (të kriminelëve të lindur) shprehen në dy
dimensione përmes vetive fizike (trupore), siç janë: koka e vogël, balli
i hedhur prapa, sinuset ballore të theksuara, trashësia e eshtrave të
kafkës, masat e eshtrave të mollëzave dhe tëmblave, nofullat e qitura,
gavrat e syve të qitura, flokë të dredhura dhe jo të drejta, vesh të
mëdhenj, dhëmbë të rrallë, ngjashmëri seksuale, nga njëra anë,
gjegjësisht përmes vetive psikike, siç janë: mosndiesia relative e
dhembjes, topitja e shqisave të prekjes, të pamit shumë të mirë,
ndjenjat e ndrydhura, pjekuria e parakohshme fizike (seksuale),
përtacia, mungesa e ndërgjegjes, indolenca e shfaqur nganjëherë si
trimëri, e nganjëherë edhe si qyqar, lukth të madh, prirje për bixhoz
dhe alkool, epshe të forta dhe të shkurtra-kalimtare, në anën tjetër.
Ignjatoviq, më (1997) megjithatë thekson se në të vërtetë është
39
40. vështirë ta gjesh njeriun i cili do t’i kishte të gjitha këto karakteristika,
mirëpo në teori edhe thuhet se probabiliteti i aktivitetit kriminal është
drejtpërdrejt i lidhur për numrin e karakteristikave të tilla të gjetura.
Krahas kriminelit të lindur, në tipologjinë e vet, ai thekson edhe katër
grupe delikuentesh, siç janë: grupi epileptik, kriminelët e
papërgjegjshëm (personat anormal), dhe krimineloidët të cilët pastaj i
ndanë në fajtor të rastit dhe fajtor nga shprehia.
Secili nga këto grupe i ka karakteristikat e veta të posaçme, por siç
është përshkruar në teori. të shfaqurat në masë të vogël edhe
ekskluzivisht të lindura. Kjo sidomos ka të bëjë me të papërgjegjshmit
të cilët bëhen kriminel për shkak të ndryshimeve të caktuara në trurin e
tyre, të cilat reflektohen më tutje në zvogëlimin e mundësisë së
dallimit të mirës dhe të keqes dhe shprehjes së rrethanave të jashtme
dhe situatave në rastin e fajtorëve të rastit dhe të atyre nga shprehia
Përveç meritave të shumta, të cilat Lambrosin e renditin në radhët e
themeltarëve të kriminologjisë moderne, kritikët megjithatë
perceptojnë gabimet e caktuara në teorinë e tij.. Pikërisht këto kritika
janë bazë e studimit sistematik të mëtejmë të shkaqeve të
kriminalitetit. Mllagjenoviq (1982) thekson se gabimi themelor i
teorisë së Lambrosit mbi kriminelin e lindur qëndron në supozimin a
priori të tij të abnormalitetit biopsikik të të gjithë fajtorëve. Ndonëse
me metodën pozitiviste (të vëzhgimit) ka konstatuar një varg të metash
të një numër kriminelësh, ai megjithatë me metodën thjeshtë deduktive
i ka përgjithësuar perceptimet e veta për të gjithë fajtorët. Ai nuk e
zbatonte metodën krahasimtare dhe nuk e merr për objekt të
hulumtimeve shkencore edhe të personave jokriminel, por bënë analiza
ekskluzive vetëm brenda një pjese të popullatës kriminale.
3.2.3.2. Enrico Ferri
Enrico Ferri (1856-1929), ndonëse nxënës i Lombrosit dhe profesor i
drejtësisë, me veprën e tij „Sociologia criminale“, të botuar në Torino
më 1884. ai e themeloi qasjen pluraliste në hulumtimin e etiologjisë së
fenomenit kriminal. Ai pohon se shkaqet e sjelljes delikuente gjenden
si në vet njeriun,ashtu edhe në mjedisin e tij shoqëror, gjegjësisht
sjellja devijante është rezultat i veprimit të prirjeve antropologjike,
biologjike dhe psikologjike të kriminelit, në njërën anë, së bashku me
ndikimin e njëkohshëm të rrethit social, në anën tjetër. Pra, Ferri e ka
bërë sintezën e të gjitha studimeve të deriatëhershme të shkaqeve dhe
40
