भारतीय पारंपरिक वस्त्र छपाई Indian Traditional Cloth Painting (1).pptx
1. भारतीय पारंपररक वस्त्र छपाई
Indian Traditional Cloth Painting
Presented By
Dr. Shital M Rathod
Assistant Professor
M.SC, M.A, SET, P.hd
2. वस्त्र छपाई
वस्त्र छपाई हे एक तंत्र आहे. ज्याद्वारे कपड्याच्या क
े वळ निवड निवड क
े लेल्या भागांिा रंगवूि
कपड्याच्या पुष्ठभागावर सुंदर िमुिे व रचिा तयार क
े ली जाऊ शकते.
कपडे सजावटीची नह प्रनिया शतकािुशतक
े सुरु आहे हे तंत्र अिेक वर्ाात बदलेले आहे परंतु
कापड छपाई नह एक प्राचीि कला आहे.रंग छपाईच्या काही लोकनप्रय पद्धती खालील प्रमाणे.
4. 1. ठसा छपाई Block Printing
कपड्यावरील छपाईचा सवाात पनहला प्रकार म्हणजे ठसा छपाई.
यालाच कधीकधी ररलीफ छपाई म्हणतात. नह कोरलेल्या सामु्ीपासूि
कपड्यावर दाबण्याची प्रनिया आहे. उदा. लाक
ू ड, तांबे, रबर.
5. 1. साचा छपाई Stencil Printing
जपािमध्ये कपडा सुशोनभत करण्यासाठी साचा तंत्र सादर करतात.
काडा कागदावर नक
ं वा प्लास्टिक शीटवर कापूि क
े लेल्या नडझाईि नक
ं वा
िमुण्यासह एक पडदा छपाई बिनवली जाते. िेिनसलचे फक्त बाह्य
भाग रंगािे कपड्यामध्ये लावतात.
6. 1. रोलर छपाई Roller Printing
थॉमस बेल या व्यक्तीमुळे रोलर छपाई लोकनप्रय झाली.या साठी कोरीव काम
क
े लेले रूळ वापरतात.मध्यभागी नक
ं वा स्वतःभोवती नफरण्याऱ्या रुळांमधूि
कापड नफरवूि छपाई क
े ली जाते. या रुळावर नडझाईिचे कोरीव काम क
े लेले
असतात. प्रत्येक रंगासाठी वेगेवेगळा रूळ वापरला जातो.
7. स्क्रीि छपाई Screen Printing
या छपाईच्या पद्धतीिे जाळीदार पुष्ठावर नडझाईि बिनवले जाते.पारंपररक
छपाईचे स्क्रीि हे रेशमी कापडाचे बिलेले असते.
8. 1. स्थािांतरीत छपाई Transfer Printing
कापड छपाई प्रनियेचे वणाि करण्यासाठी वापरली जाणारी पद्धत. ज्यामध्ये
प्रथम कागदासारख्या लवनचक िॉि टेक्सटाईल नडझाईिवर छपाई क
े ले जाते.
यामध्ये तंतूत रंग नक
ं वा कपड्याच्या आतपयंत रंग शोर्ले जातात. आनण
प्रनियेिंतर आवश्यक नतथे वापरली जाते. उदा.शटा
9. 1. नडनजटल छपाई Digital Printing
हे अगदी िवीि तंत्र कपड्यामध्ये थेट शाई इंजेक्ट करण्यासाठी संगणक
नियंनत्रत लेझर आनण उच्च दाब जेट्स वापरतात. नह अनतशय जलद छपाई
आहे.जनटल िमुन्याची छपाई करण्यासाठी नडनजटल नप्रंनटंग योग्य आहे. उदा.
साडी, दुप्पटा, छायानचत्रे, ड
रेस मटेररअल.
10. भारतातील पारंपररक वस्त्र छपाई
भारतात छपाईच्या परंपरेसह नवनवध प्रकारच्या कापड कलांचे क
ें द्र आहे. पारंपररक वस्त्र उद्योगाचे
नप्रंट क
े वळ देशातच लोकनप्रय िसूि जगभर प्रनसद्ध आहे.कारागीर अजूिही ठसा छपाईसारख्या
जुन्या पध्द् ती वापरतात.
भारतातील नभन्न प्रांतामध्ये एक वेगळी शैली व तंत्रे आहेत. ज्यामुळे छपाई क
े लेल्या कपड्यांमुळे
संकल्पिेत सम्पूणा िांती झाली आहे. सद्या हा उद्योग बहरला आहे.भारतीय पारंपारीक कपड्यांच्या
छपाईची काही उदाहरणे -
1. बाग (मध्यप्रदेश)
2. कलमकारी (आंध्रप्रदेश)
3. अजराक (गुजरात, राजस्थाि, कापेट वshaul)
4. दाबू (गुजरात, राजस्थाि)