2. 2
DDC
618-977-7
Ö-868
ÃÅÐÎÍÒÎËÎÃÈ, ÃÅÐÈÀÒÐÈÉÍ ¯ÍÄÝÑ
Ö.ÖÝÐÝÃÌÀÀ, Æ.̪ÍÕÖÝÖÝÃ
Õýâëýëèéí õóóäàñ:
Õýâëýñýí òîî: 1000
Öààñíû õýìæýý: 60õ84 1/16
Õýâëýñýí ãàçàð: ÁÈÒ ÏÐÅÑÑ ÕÕÊ
Õýâëýñýí îí: 2005
ISBN-99929-73-66-8
Ýíýõ¿¿ íîì íü ÄÝÌÁ-ûí HSE-2.3 òºñëèéí
õ¿ðýýíä ñàíõ¿¿æèãäýí á¿òýýãäñýí áîëíî.
ÒÀËÀÐÕÀË
“Ãåðîíòîëîãè áà Ãåðèàòðèéí ¿íäýñ”
íîìûã óíøèã÷ ìýðãýäýä òîëèëóóëàõàä
òóñëàëöàà ¿ç¿¿ëñýí ÄÝÌÁ-ûí Ìîíãîë äàõü
ñóóðèí òºëººëºã÷èéí ãàçàð Äîêòîð Robert
Hagan, ÝÌß-û ìýðãýæèëòí¿¿ä áîëîí íîìûã
àðèóñãàí áîëãîîñîí ÝÌØÓÈÑ-èéí çàõèðàë,
Àíàãààõûí øèíæëýõ óõààíû äîêòîð,
ïðîôåññîð Ö.Ëõàãâàñ¿ðýí, ìºí ÝÌØÓÈÑ-èéí
Ìýðãýæèë Äýýøë¿¿ëýõ Èíñòèòóòûí çàõèðàë
Àíàãààõ óõààíû äîêòîð Ä.Àìàðñàéõàí íàðòàà
ã¿í òàëàðõàë èëýðõèéëüå.
Çîõèîã÷èä
3. 3
ªÌÍªÕ ¯Ã
Õ¿í òºðºëõòºí ýð¿¿ëæèí, õ¿íèé íàñ óðòñàæ áàéãàà ºíºº ¿åä íàñòàí
ñóäëàë (ãåðîíòîëîãè), íàñòíû ýìãýã ñóäëàë (ãåðèàòðè) íü àíàãààõ
óõààí òºäèéã¿é, áèîëîãè, íèéãìèéí òóëãàìäñàí àñóóäàë áîëæ áàéíà.
Ìàíàé îðíû õóâüä íàñòàí, íàñòíû ýìãýã ñóäëàë õîöðîíãóé õºãæèæ
áàéãàà áºãººä ýì÷, ýìíýëãèéí àæèëòàí áýëòãýäýã ñóðãóóëèóäûí
ñóðãàëòûí òºëºâëºãºº õºòºëáºðò ýíý ÷èãëýëýýð òóí õîìñõîí
òóñãàãäñàí áàéãàà áèëýý.
XX çóóíû ýõýíä Ìîíãîë õ¿íèé äóíäàæ íàñ 50 õ¿ðýõã¿é áàéñàí áîë
XXI çóóíû ýõýíä áàðàã õîðèîä æèëýýð íýìýãäýí áèäíèé íàñ óðòàññààð
áàéãàà íü ìîíãîë÷óóä ýð¿¿ëæèæ áàéãààãûí áîäèòîé áàðèìò ìºí.
Ãýõäýý îëîí óëñûí õ¿í àì ç¿éí ¿ç¿¿ëýëòýýð ìàíàé îðîí, äóíäàæ
íàñëàëò áîãèíîòîé îðíû òîîíä îðæ áàéãàà íü íàñòàí ñóäëàë ìàíàé
ýð¿¿ë ìýíäèéí áàéãóóëëàãûí ¿íýíõ¿¿ øèéäâýðëýâýë çîõèõ
òóëãàìäñàí àñóóäàë ìºí áîëîõûã õàðóóëæ áàéíà.
Ýíýõ¿¿ àæëûã ýì÷, ýìíýëãèéí àæèëòíóóä, îþóòíóóäàä íàñòàí
áîëîîä íàñòíû ýìãýãèéí òóõàé ìýäëýã îëãîõ àæëààñ ýõëýõ
øààðäëàãàòàé áàéíà. Ýíý çîðèëòûí ¿¿äíýýñ “Ãåðîíòîëîãè,
Ãåðèàòðèéí ¿íäýñ” ýíýõ¿¿ íîìûã àíõ óäàà òóóðâèñíûã òîõèíóóëæ
áóé õýðýã.
“Ãåðîíòîëîãè, Ãåðèàòðèéí ¿íäýñ” õýìýýõ ýíýõ¿¿ íîìûã 10 ãàðóé ñóðàõ
áè÷èã, íîì, òîâõèìîë, ãàðûí àâëàãà, 70 ãàðóé ýðäýì øèíæèëãýýíèé
ºã¿¿ëýë, òåçèñ áè÷èæ ãàäààä äîòîîäûí õýâëýëä íèéòë¿¿ëñýí,
ñ¿¿ëèéí æèëä íàñòàí ñóäëàëûí ÷èãëýëýýð òºñºëò àæëûã óäèðäàí
õýðýãæ¿¿ëæ, 2 ìàãèñòð, íýã äîêòîðûí àæëûã óäèðäàæ õàìãààëóóëñàí
áîëîí óäèðäàæ áàéãàà ñóðãàëò ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæëûí
òóðøëàãàòàé, ÝÌØÓÈÑ-ä 30-ààä æèë àæèëëàæ áóé Àíàãààõ óõààíû
äîêòîð, ïðîôåññîð Ö.Öýðýãìàà, ìºí íàñòàí ñóäëàëûí ÷èãëýëýýð
ìàãèñòðûí çýðýã õàìãààëñàí ò¿¿íèé øàâü Æ.̺íõöýöýã íàð áè÷ñýí
áàéíà.
Ýíý íîìîíä íàñëàëò, õºãøðºëèéí òóõàé óõàãäàõóóí, íàñíû ººð÷ëºëò,
ìàíàé íºõöºëä íàñòàíä çîíõèëîí òîõèîëäîõ ºâ÷èí ýìãýã, ò¿¿íèé
ýìíýë ç¿é, ÿâö, ýì÷èëãýýíèé îíöëîã, óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ çàð÷èì
çýðýã ýì÷ õ¿íèé çàéëøã¿é ìýäýõ ¸ñòîé îéëãîëòóóäûã îðóóëñíààñ
ãàäíà íàñòíû íèéãìèéí àñóóäëûí òàëààð òîâ÷ òóñãàæýý.
Ìºí ººðèéí îðíû íºõöºëä òîõèðóóëàí øèíý÷ëýí áîëîâñðóóëñàí
4. 4
íàñòíû ýð¿¿ë ìýíäèéí áàéäëûã òîäîðõîéëîõ ñîðèë áîëîí áóñàä
îðîíä ºäºð òóòìûí àæèëäàà ºðãºí õýðýãëýäýã çàðèì ñîðèë,
á¿ä¿¿â÷èéã ïðàêòèêèéí ýì÷ íàðò òóñ íýìýð áîëîõ ¿¿äíýýñ
õàâñàðãàñàí íü òóí ç¿éòýé áîëæýý.
Íàñòàí ñóäëàëûí òàëààð òºðºëõ õýë äýýðýý òóóðâèñàí ýíý íîì íü
àíõíû áîëîõîîð íýð òîìú¸î, ¿ã õýëëýãýýñ ýõëýýä òºäèéëºí
õýâøýýã¿é, îíîâ÷ ìóóòàé èëýðõèéëýë áàéæ áîëîõûã ¿ã¿éñãýõã¿é ó÷èð
óíøèã÷ òàíû ìýðãýí ¿ã, çºâëºìæ, áóñàä ø¿¿ìæëýëèéã õ¿ëýýí àâ÷
õýðýãæ¿¿ëñíýýð öààøèä ñàéæðàõ íü äàìæèãã¿é.
“Ãåðîíòîëîãè, Ãåðèàòðèéí ¿íäýñ” íîì íü ÝÌØÓÈÑ, àíàãààõ óõààíû
áóñàä äýýä ñóðãóóëü, êîëëåæèéí äèïëîìûí ºìíºõ áîëîí äàðààõ
ñóðãàëò, äîêòîðàíò, ìàãèñòðàíò, ïðàêòèêèéí ýì÷ íàðò çîðèóëàãäñàí
öàã ¿åý îëñîí íîì áîëñîí áàéíà.
Ðåäàêòîð Àíàãààõûí Øèíæëýõ Óõààíû äîêòîð,
ïðîôåññîð Ö.Ëõàãâàñ¿ðýí
ÓÍØÈÃ× ÀÂÕÀÉÄ ÒÓÑ ÁÎËÎÕ ÖªªÍ ¯Ã¯¯Ä
Age – íàñ
Ageing (aging) – íàñæèëò (ºòëºë, ºòëºëò)
Old – õºãøèí
Old man – õºãøèí õ¿í
Elder(s) – íàñòàí (àõìàäóóä, ºòºë íàñòàí, õºãø÷¿¿ä)
Gerontology – Ãåðîíòîëîãè, íàñòàí ñóäëàë
Geriatria – Ãåðèàòðè, íàñòíû ýìãýã ñóäëàë
Social Gerontology – Ñîöèîãåðîíòîëîãè, íàñòíû íèéãìèéí
àñóóäàë
Hayflick limit – Õåéôëèêèéí õÿçãààð
Vitauct – Âèòàóêò, ºòëºëèéí ýñðýã ìåõàíèçì
5. 5
I ÕÝÑÝÃ
ÍÀÑÆÈËÒ, ÕªÃØЪËÈÉÍ ÒÓÕÀÉ ÓÕÀÃÄÀÕÓÓÍ
Á¯ËÝà I
1.1. Ãåðîíòîëîãè - íàñæèëò, õºãøðºë ñóäëàëûí
øèíæëýõ óõààí
Ãåðîíòîëîãè ãýäýã íü Gerontos - ºâãºí õ¿í, logos – ñóðãààëü
ãýñýí óòãàòàé ãðåê ¿ãíýýñ ãàðàëòàé.
Ãåðîíòîëîãè - íü õ¿íèé íàñæèëò, íàñ àõèæ ºòëºõ, ºíäºð
íàñëàõ ¿éë ÿâö, õºãøðºëèéí èëðýë, ò¿¿íä íºëººëºõ õ¿÷èí
ç¿éëñèéã ñóäàëäàã øèíæëýõ óõààí þì.
Ãåðîíòîëîãèéí øèíæëýõ óõààíû ¿íäýñ íü íàñ àõèõ, ºíäºð
íàñæèëò áîëîí õºãøðºëä õ¿ðãýæ áàéãàà áèîëîãèéí áîëîîä
áèîàíàãààõ, ñýòãýë ñóäëàë, õ¿í ñóäëàë, íèéãýì, ýäèéí
çàñãèéí àñóóäëóóäûã öîãö áàéäëààð àâ÷ ¿çäýã.
Ãåðîíòîëîãè íü õ¿í ñóäëàëûí øèíæëýõ óõààíû õóâüä õ¿íèé
íàñæèëòûí áîëîí õºãøðºõ ÿâöûã õóâü õ¿íèé áîëîí õ¿í àìûí
ò¿âøèíä ãàäààä, äîòîîä õ¿÷èí ç¿éëñòýé íü õîëáîí àâ÷ ¿çýæ
íàñæèëòòàé õîëáîîòîé ãàð÷ áóé ººð÷ëºëò¿¿äèéã ¿íýëýõ,
õÿíàõàä àíàãààõ óõààíû îëîí àðãóóäûã õýðýãëýäýã.
Ãåðîíòîëîãè íü íàñæèëòûí áèîëîãè, íàñòíû ýìãýã ñóäëàë,
íàñòíû íèéãìèéí àñóóäàë ãýñýí ¿íäñýí ãóðâàí õýñãýýñ
òîãòîíî.
Íàñæèëòûí áèîëîãè – íàñæèëò, ºíäºð íàñæèëò,
õºãøðºëèéí òóõàé îéëãîëò, ò¿¿íèé øàëòãààí íºõöºë, èëðýë,
õºãøðºëèéí òóõàé îíîë, ìåõàíèçì çýðýã îíîëûí ñóóðü
àñóóäëûã ñóäëàíà.
Íàñòíû íèéãìèéí àñóóäàë (ãåðîíòîñîöèîëîãè) – íàñòíû
òýòãýâýð òýòãýìæ, àñàðãàà õàëàìæ ãýõ÷èëýí òºð çàñàã,
6. 6
íèéãìèéí ç¿ãýýñ íàñòàíä ¿ç¿¿ëæ áóé òóñëàìæ ¿éë÷èëãýýã àâ÷
¿çíý.
Íàñòíû ýìãýã ñóäëàë (Ãåðèàòðè) – àõìàä áîëîîä ºíäºð
íàñòíû ºâ÷ëºë, ò¿¿íèé øàëòãààí, ýìíýë ç¿é, îíîøëîãîî,
ýì÷èëãýýíèé îíöëîã, íàñòàíä ¿ç¿¿ëýõ ýìíýëãèéí òóñëàìæ
¿éë÷èëãýýíèé àñóóäëóóäûã ñóäàëäàã àíàãààõ óõààíû ñàëáàð
óõààí þì.
Õ¿í òºðºëõòºí ýðò äýýð ¿åýñ õºãøðºëèéí áîëîí õ¿íèé ¿õëèéí
øàëòãààíûã òîäîðõîéëîõ ãýæ îðîëäñîîð èðæýý. Ýðòíèé
Ãðåêèéí ýì÷ Ãèïïîêðàò (Ìݪ V-VI) õºãøðºë ãýäýã íü
áèåìàõáîä äóëààíàà àëäàæ õàòàñíû ¿ð äàãàâàð þì ãýæ ¿çäýã
áàéæýý. Õàðèí Ïëàòîí õ¿íèé õºãøðºëä õ¿íèé àìüäðàëûí õýâ
ìàÿã íºëººëäºã õýìýýí ¿çýæ áàéâ. Ýðòíèé Õÿòàä, Ýíýòõýãèéí
àíàãààõ óõààíû ñóäàð íîì, Àðèñòîòåëü, Ãèïïîêðàò íàðûí
ñóðãààëä ÷ õºãøðºëèéí ÿâöûã óäààøðóóëàõ æîð, çºâëºìæ¿¿ä
áè÷èãäýí ¿ëäñýí áàéäàã. Ýðòíèé Ðîìûí ýì÷ Ãàëåí (ÌÝ I-II)
íýãýí ñîíèðõîëòîé ñàíàà äýâø¿¿ëñýí íü ýð¿¿ë íàñòàí ýð¿¿ë
çàëóó õ¿íýýñ ÷àíàðûí ÿëãààòàé áºãººä ýíý íü ºâ÷èí, ýð¿¿ë
õî¸ðûí çààã áàéäëûã ¿¿ñãýäýã ãýæýý.
Õºãøðºë, íàñòàí ñóäëàëûí àñóóäëààð 1938 îíä Êèåâ õîòíîî
Îëîí óëñûí àíõíû áàãà õóðàë áîëæ ìºí òýð îíäîî Ãåðìàí
óëñàä àíõíû ãåðîíòîëîãèéí ñýòã¿¿ë ãàð÷ ýõýëæýý.
Îð÷èí ¿åèéí ãåðîíòîëîãèéí øèíæëýõ óõààíû ¿íäñýí çîðèëò
íü: ýðò õºãøðºëòòýé òýìöýõ, èäýâõòýé, ýð¿¿ë óðò íàñëàõ àðãà
çàìûã õàéõ, õ¿í àìûí äóíäàæ íàñæèëòûã óðòàñãàõ, õ¿íèé
àìüäàð÷ áóé îð÷èí, àìüäðàëûí õýâ ìàÿã, õºäºëìºðèéí
íºõöºë, íèéãìèéí áàéäàë çýðýã õ¿÷èí ç¿éëñèéí íºëººãººð
ÿâàãäàõ íàñæèëò, ºòëºëòèéí îíöëîãèéã ñóäëàõ ÿâäàë þì.
Ãåðîíòîëîãèéí øèíæëýõ óõààí íü õºãøðºëèéí ìåõàíèçìûã
ñóäàëäàã õºãøðºëèéí áèîëîãèòîé ñàëøã¿é õîëáîîòîé þì.
Àìåðèêèéí ýðäýìòýí Ð.Ïèðë, À.Êîìôîðò, Á.Ñòðåëåð íàð
õºãøðºëèéí áèîëîãèéí ñàëáàðò èõýýõýí õóâü íýìýð îðóóëñàí
7. 7
áºãººä ãåðîíòîëîãè, áèîëîãèéí ñàëáàðóóä õàìòðàí
õºãæñºíººð õºãøðºëèéí áèîëîãè íü íàñòàí ñóäëàëûí
øèíæëýõ óõààíû íýã ãîë ñàëáàð áîëæ èðñýí.
1.2. Ãåðîíòîëîãèéí õ¿í àì ç¿éí ¿ç¿¿ëýëò¿¿ä
¯íäñýíäýý 3 òºðëèéí íàñíû á¿òöèéí õýëáýð¿¿ä áàéäàã.
¯¿íä:
1. Íýãä¿ãýýð õýëáýðò òºðºëò áîëîí ¿õýë ºíäºðòýé,
ººðººð õýëáýë äóíäàæ íàñæèëò áîãèíîòîé õºãæèæ áóé
óëñóóä ýíý õýëáýðò áàãòäàã. Èéì óëñóóäûí õ¿í àìûí
á¿òöýä 15 õ¿ðòëýõ íàñíû õ¿¿õä¿¿ä çîíõèëîõ õóâèéã
ýçëýæ, 60 áóþó ò¿¿íýýñ äýýø íàñíû àõìàäóóä
õàðüöàíãóé áàãà õóâèéã ýçëýäýã. Ìàíàé óëñ õ¿í àì ç¿éí
¿ç¿¿ëýëòýýð ýíý õýëáýðò áàãòäàã áàéíà.
2. Õî¸ðäóãààð õýëáýðò õ¿¿õýä ºñâºð ¿å áîëîí àõìàä
íàñòíû õ¿í àìûí äóíä ýçëýæ áóé õóâü îéðîëöîî, õ¿í
àìûí ºñºëò õàðüöàíãóé ñóëòàé óëñóóä áàãòàíà. ¯¿íä
Äîðíîä Åâðîïûí óëñóóä õàìààðàãääàã.
3. Ãóðàâäóãààð õýëáýðò ªðíºä Åâðîï, Õîéä Àìåðèê,
ßïîí, Àâñòðàëè çýðýã óëñóóä áàãòäàã áºãººä ýíý
õýëáýðèéí îíöëîã íü òºðºëò áàãàòàé, äóíäàæ íàñæèëò
óðòòàé, õ¿í àìûí “õºãøðºë” èõ ÿâàãäñàí áàéäàã.
Õ¿í àì ñóäëàà÷äûí ¿çýæ áóéãààð ýõíèé õýëáýð íü õ¿í àìûí
ºñºëò ò¿ðãýí áàéäàãòàé õîëáîîòîé õóðäàí ÿâöòàé ºñºëò,
õî¸ðäóãààð õýëáýð íü õ¿í àìûí ºñºëò óäààí ó÷ðààñ
òîãòâîðòîé õýëáýðèéí, ãóðàâäóãààð õýëáýð íü õ¿í àìûí ºñºëò
áàðàã çîãñîíãè áàéäàãòàé õîëáîîòîé óðóóäàõ õýëáýðèéí
ºñºëò ãýæ òîäîðõîéëñîí áàéäàã áàéíà (Çóðàã 1).
8. 8
Çóðàã 1. Õ¿í àìûí íàñíû á¿òöèéí õýëáýð¿¿ä
Õ¿í àìûí íàñíû ïèðàìèäûí ñóóðü íü 15 õ¿ðòëýõ íàñíû
õ¿¿õýä, îðîé õýñýã íü àõìàä íàñòíû ýçëýõ õóâèéã
òîäîðõîéëíî.
II õýëáýðèéí õ¿í àìûí íàñíû ïèðàìèäòàé óëñûí íýã æèøýý
íü: Èòàëè óëñ þì. Òóñ óëñ àõìàä íàñòíûõàà òîîãîîð äýëõèéí
äýýä õýìæýýã ýâäýæ áàéñàí áºãººä 65 áóþó ò¿¿íýýñ äýýø
íàñíû õ¿ì¿¿ñ 16%, 15 õ¿ðòëýõ õ¿¿õýä ºñâºð ¿å íü õ¿í àìûí
15 õóâèéã ýçýëäýã.
Õóâü õ¿íèé íàñûã òîäîðõîéëäîã ¿ç¿¿ëýëò íü õóâü õ¿íèé
íàñëàñàí æèë áîëäîã áîë òóõàéí óëñûí õ¿í àìûí íàñûã
òîäîðõîéëäîã ãîë ¿ç¿¿ëýëò íü õ¿í àìûí äóíäàæ íàñëàëò
þì. Õ¿í àì äàõü àõìàä íàñòíû ýçëýæ áóé õóâèàð óëñ
îðíóóäûí õ¿í àìûã ¿å÷ëýëä õóâààñàí áàéäàã.
Ìîíãîë óëñûí õ¿í àìûí äîòîð àõìàä íàñòàí 1989 îíä 144.5
ìÿíãà áóþó íèéò õ¿í àìûí 7.1% áàéñàí áîë 1996 îíû ýöýñò
160.4 ìÿíãà áóþó 6.8% áîëñîí íü òîîíû õóâüä ºññºí áîëîâ÷
íèéò õ¿í àìûí äîòîð íàñòíû ýçëýõ õóâü áóóðñàí áàéíà.
ªíäºð õºãæèëòýé, õ¿íèé õºãæëèéí èíäåêñýýð òýðã¿¿ëæ
áàéäàã óëñ îðíóóäàä äóíäàæ íàñëàëò 70.6 æèë, äóíä çýðãèéí
õºãæèëòýé îðîíä 68, áóóðàé õºãæèëòýé óëñóóäàä 56 æèë
9. 9
áàéíà. Ìàíàé óëñ á¿ñýä íü áàãòäàã íîìõîí äàëàéí áàðóóí
ýðãèéí á¿ñèéí õ¿í àìûí äóíäàæ íàñëàëò 1995 îíä 68.8 æèë
áàéæýý.
Ìîíãîë óëñûí õ¿í àìûí äóíäàæ íàñ 1989 îíä 63.28 æèë
áàéñàí áîë 1998 îíû áàéäëààð 65.1 æèë áàéíà. ¯¿íýýñ
¿çýõýä ìàíàé õ¿í àìûí äóíäàæ íàñ ºñ÷ áàéãàà áîëîâ÷ îëîí
óëñûí èíäåêñýýð äóíäààñ äîîãóóð áàéíà.
1.3. Íàñæèëò áà ºòëºëòèéí òóõàé åðºíõèé óõàãäàõóóí
Íàñæèëò ãýäýã íü îëîí ýñò îðãàíèçìûí ¿íäñýí øèíæ ÷àíàðûí
íýã þì. Íàñæèëò íü õ¿íèé àìüäðàõ õóãàöàà, äóíäàæ íàñëàëò,
ºíäºð íàñëàëòûã òîäîðõîéëäîã áºãººä øèíæëýõ óõààíû îëîí
ñàëáàðûí ýðäýìòäèéí ñîíèðõîëûã òàòäàã áîëîâ÷ îäîîã
õ¿ðòýë îíîâ÷òîé òîäîðõîéëîëòûã îëæ ÷àäààã¿é áàéíà.
1967 îíä Êàìôîðò Àëåêñ: Õ¿íèé àìüäðàëûí õóãàöààã
áîãèíîñãîäîã á¿ëýã ººð÷ëºëòèéã á¿õýëä íü ºòëºë, õºãøðºë
ãýíý ãýæ òîäîðõîéëæýý.
Õàðèí 1978 îíä Îðîñûí ýðäýìòýí Ôðîëüêèñ õºãøðºëèéí
ïðîöåññ ãýäýã íü: Áèåìàõáîäûí äàñàí çîõèöîõ ÷àäâàðûã
áóóðóóëæ ¿õýõ ìàãàäëàëûã ºíäºðñãºäºã çàéëøã¿é òîõèîëäîõ
îëîí òàëò ¿éë ÿâö þì ãýäýã òîäîðõîéëîëò ºã÷ýý.
Õºãøðºëèéí ¿éë ÿâö ºðíºõ, áèåìàõáîäîä ãàðàõ
ººð÷ëºëò¿¿äýä ãàäààä îð÷èí ÷óõàë ¿¿ðýãòýé. Ýðäýìòäèéí
¿çýæ áàéãààãààð ºòëºëòòýé õîëáîîòîé ãàð÷ áóé ººð÷ëºëò¿¿ä
íü õýâèéí ôèçèîëîãèéí ¿éë ÿâö áºãººä ýäãýýð íü àíõäàã÷ààð
ºâ÷èí áîëäîãã¿é áîëîâ÷ áèå ìàõáîäûí ¿éë àæèëëàãààã
õÿçãààðëàãäìàë áîëãîæ ãàäààä îð÷íû òààã¿é íºëººíä òýñâýðò
÷àíàðûã íü áóóðóóëäàã áàéíà.
Îð÷èí ¿åä õºãøðºë ãýäãèéã õ¿íèé àìüäðàëûí ÿâöàä ãàäààä
áîëîí äîòîîä õ¿÷èí ç¿éëñèéí íºëººëëèéí óëìààñ ¿¿ñäýã ¿éë
àæèëëàãààíû äóòìàãøëûí ¿ð äàãàâàð áºãººä íàñæèëòûí
10. 10
òºãñãºëèéí øàò ãýæ ¿çýæ áàéíà.
Õºãøðºõ ¿éë ÿâö ººðèéí ãýñýí øèíæ¿¿äòýé. ¯¿íä:
1. Ãåòåðîõðîí ÷àíàð - Õ¿íèé áèåèéí ýä ýðõòí¿¿äýä
õºãøðºõ ¿éë ÿâö ÿíç á¿ðèéí õóãàöààíä ýõýëíý. Æèøýý
íü: õ¿íèé ñýðýý áóë÷èðõàé ºñâºð íàñàíä áóþó áýëãèéí
áîéæèë ã¿éöýõýä õàòèíãàðøèæ àòðîôè áîëäîã áîë
áýëãèéí áóë÷èðõàéíóóä íàñ àõèæ öýâýðøëèéí ¿åä ¿éë
àæèëëàãàà íü áóóðäàã áàéíà.
2. Ãåòåðîòîï ÷àíàð - Ýä ýðõòíèé õºãøðºëèéí èëðýë
õàðèëöàí àäèëã¿é áàéíà. Íàñæèëòòàé õîëáîîòîé ãàðàõ
ººð÷ëºëò¿¿ä ìýäðýë, ç¿ðõ ñóäàñíû ñèñòåì, àìüñãàë,
òóëãóóð õºäºë㺺íèé ýðõòí¿¿ä áîëîí áîäèñûí
ñîëèëöîîíä èë¿¿ òîä èëýðäýã. Æèøýý íü: Îé òîãòîîìæ
ñóëðàõ, õàðàà, ñîíñãîë ìóóäàõ, õàéíãà, öî÷ðîìòãîé
áîëîõ, ñóäàñ õàòóóðàõ, àìüñãàëûí òàëáàé áàãàñàõ,
õºäºë㺺í óäààøðàõ çýðýã äýýðõ ýðõòýí òîãòîëöîîíû
ººð÷ëºëò íü èë¿¿ òîä èëðýõ áºãººä íàñòàíû
õºäºëìºðèéí ÷àäâàð, èäýâõèòýé ¿éë àæèëëàãàà, áèå
äààõ ÷àäâàð àëäàãäóóëàõ ãîë øàëòãààí áîëäîã.
3. Ãåòåðîêèíåòèê ÷àíàð – Ýä ýðõòýíä íàñæèëòàé
õîëáîîòîé ãàðàõ ººð÷ëºëòèéí ÿâö, õóðä õàðèëöàí
àäèëã¿é áàéäàã. Æèøýý íü: òóëãóóð õºäºë㺺íèé
ýðõòíèé ¿éë àæèëëàãàà ààæèì, íàñ àõèõ òóñàì áóóðäàã
áîë òàðõè, ìýäðýëèéí òîãòîëöîîíû çàðèì á¿òö¿¿äèéí
ººð÷ëºëò¿¿ä õîæóó ýõýëäýã áîëîâ÷ õîðóó, õóðäàí
ÿâöòàé, áîãèíî õóãàöààíä õ¿íèé çàí òºëºâèéã ººð÷èëäºã.
Ãýâ÷ íàñíû ººð÷ëºëò íü óëñ îðîí, ¿íäýñòíèé äóíä
õàðèëöàí àäèëã¿é áàéíà. Ýíý íü ãàäààä äîòîîä îëîí
õ¿÷èí ç¿éëýýñ øàëòãààëíà. Ìàíàé èõýíõ íàñòíóóä
ºíäºð íàñàëñàí ÷ ñàðóóë óõààí, õîë÷ áîäëîãî, õóðö
ìýðãýí îé òîãòîîìæîî õàäãàëñààð áàéäàã áèëýý. Èéìýýñ
ýð¿¿ë, óðò íàñëàæ, ýðò õºãøðºëººñ ñýðãèéëýõ àñóóäàë
íü ãåðîíòîëîãèéí øèíæëýõ óõààíû íýã ãîë çîðèëãî ìºí.
11. 11
1.4. ªòëºëèéí ýñðýã ìåõàíèçì – Âèòàóêò
Íàñæèëòàé õîëáîîòîé áîäèñûí ñîëèëöîîíû ýð÷èì, ýä
ýðõòíèé ¿éë àæèëëàãàà áóóðàõûí çýðýãöýý ìºí áèå ìàõáîä,
ýä ýñèéí äàñàí çîõèöîõ øèíý ìåõàíèçì á¿ðääýã ãýñýí
òààìàãëàë áèé áîëæ ãåðîíòîëîãèéí øèíæëýõ óõààíä
õºãøðºëèéí ýñðýã ìåõàíèçì áóþó âèòàóêòûã ñóäàëäàã
øèíý ÷èãëýë ãàð÷ èðñýí ò¿¿õòýé.
Âèòàóêò ãýäýã íü Vita-àìüäðàë, auktum-óðòàñãàõ, èõýñãýõ
ãýñýí óòãàòàé ëàòèí ¿ãíýýñ ãàðàëòàé.
Âèòàóêòûí ïðîöåññûí ãîë ìåõàíèçì íü áèå ìàõáîäûí
àìüäðàõ ¿éë àæèëëàãààã òîãòâîðæóóëæ ò¿¿íèé äàñàí çîõèöîõ
÷àäâàðûã èäýâõèòýé õýâèéí áàéëãàõàä îðøèíî.
Îðîñûí ýðäýìòýí Â.Â.Ôðîëüêèñ íàðûí ¿çýæ áóéãààð àìüä
áèå ìàõáîä ¿¿ñ÷ áèé áîëîõòîé çýðýãöýí õºãøðºëèéí ïðîöåññ
õàìò ÿâàãäàæ ýõýëäýã áàéíà. Íàñæèëò, õºãøðºëèéí ÿâöàä
ãàäààä îð÷íû íºëººãººð îðãàíèçì äîòðîîñîî ýâäýð÷ ìºõºæ
áàéäàã. Æèøýý íü õ¿íèé íàñ àõèõ òóòàì ýñèéí ò¿âøèíä
ò¿¿íèé äîòðîõ ìàêðîìîëåêóëóóä, ýñèéí ìåìáðàí çàäðàí
ýëýãäýæ áàéäàã. Ãýâ÷ ýâîëþöè õºãæëèéí ÿâöàä àìüä áèå
ìàõáîä óëàì ë áýõæèæ, ãàäààä îð÷èíä äàñàí çîõèöîæ,
àìüäðàõ õóãàöàà íü óðòàññààð èðñýí. Ýíý íü âèòàóêòûí
ïðîöåññûí ¿ð íºëºº ãýæ ¿çäýã.
Âèòàóêò- íü íàñ àõèõàä øèíýýð áèé áîëäîã äàñàí çîõèöîõ
¿éë áèø áºãººä õàðèí áèåìàõáîäîä íýãýíò áèé áîëñîí äàñàí
çîõèöëûã óäààí õóãàöààãààð, ºíäºð ò¿âøèíä èäýâõèòýé
áàðüæ áàéõ ÷àäâàðûí èëðýë þì. Äàñàí çîõèöîõ ÷àäâàð õýäèé
÷èíýý ºíäºð áàéõ òóñàì íàñæèëò óðò áàéíà. Äýýðõ æèøýýí
äýýð àâ÷ ¿çýõýä ýñèéí ìåìáðàíû ìàêðîìîëåêóëóóä áýõæèæ
ýä ýñýä áèîëîãèéí èäýâõèò áîäèñûí 纺âºðëºëò ñîíãîìîë,
èäýâõèòýé áîëæ, áîäèñûí ñîëèëöîîíû àëäàãäñàí ýð÷èìèéã
íºõºí ñýðãýýõ ÷àäâàð ñàéæðàõ çýðãýýð èëýðíý. ªºð æèøýýí
äýýð àâ÷ ¿çýõýä áèå ìàõáîäûí äîòîîä îð÷èíã òîãòâîðòîé
12. 12
áàéëãàõàä áèåä ¿¿ññýí õîðò íýãäë¿¿ä ýëýãíèé ìèêðîñîìä
õîðã¿éæèõ ¿éë ÿâö ÿâàãääàã. Ãýòýë óã õîðò íýãäë¿¿äèéã
õîðã¿éæ¿¿ëýõ ¿éë÷ëýë á¿õèé ôåðìåíò¿¿äèéí íèéëýãæèëò
íàñ àõèõ òóñàì áóóðäàã áàéíà. Õàðèí àìüäðàëûí ÿâöàä ¿¿ñ÷
ýä ýñèéã ãýìòýýäýã ÷ºëººò ðàäèêàëóóäûí ýñðýã ¿éëäýëòýé
ôåðìåíò¿¿ä íü áèå ìàõáîäîä èäýâõèòýé, õýâèéí õýìæýýíä
àãóóëàãäàæ áàéõ íü âèòàóêòûí ºâºðìºö ñèñòåìèéí íýã èëðýë
ìºí. Ãýòýë ýëýã ãýìòýõýä ýäãýýð ôåðìåíòèéí àãóóëàìæ
áàãàñ÷ èäýâõè íü ñóëàðñàíààð âèòàóêòûí ìåõàíèçì àëäàãäàæ
÷ºëººò ðàäèêàëûí õóðèìòëàë áîëæ ýä ýñèéí ãýìòýë, õºãøðºë
ò¿ðãýí ÿâàãäàæ íàñ áîãèíñîõîä õ¿ðãýíý.
1.5. Íàñíû ¿å÷ëýë
Õ¿íèé íàñíû ¿å÷ëýë, õºãøðºëèéí ýõëýë ¿åèéã òîäîðõîéëîõ
ãýñýí îðîëäëîãî, àíãèëàë ìàø îëîí áèé. Íàñíû ¿å÷ëýë ãýäýã
íü - õ¿íèé àìüäðàëûã áèîëîãè, íèéãýì ýäèéí çàñãèéí
¿ç¿¿ëýëò¿¿äýýð òîäîðõîé ¿å¿äýä àíãèëàõûã õýëäýã. Õ¿íèé
íàñæèëò óðòñàõ òóñàì àõìàä ¿å õºãøðºëèéí ýõëýõ õóãàöàà
ººð÷ëºãääºã. Æèøýý íü: Ýðòíèé Ðîìä äóíäàæ íàñæèëò 28-
30 áàéñàí ó÷ðààñ 40 íàñòàé õ¿ì¿¿ñèéã ºíäºð íàñòàíä, 60
íàñòàé õ¿ì¿¿ñèéã depontinus áóþó çºíºã, àøèãã¿é, à÷ òóñ ¿ë
àâ÷ðàã÷ ãýæ ¿çäýã áàéæýý.
Õàìãèéí ýíãèéí, òºãñ àíãèëàë áîë: õ¿¿õýä ¿å, çàëóó ¿å, àõìàä
¿å ãýæ 3 àíãèëñàí ÿâäàë þì. Ýðòíèé Ãðåêèéí ôèëîñîôè÷,
ìàòåìàòèê÷ Ïèôàãîð (Ìݪ IV) õ¿íèé àìüäðàëûã 4 ¿å áîëãîí
àíãèëæ áàéæýý. ¯¿íä:
• Áîëîâñðîõ ¿å áóþó õàâàð (0-20 íàñ)
• Çàëóó ¿å áóþó çóí (20-40 íàñ)
• Õ¿÷ ÷àäàë öýöýãëýõ ¿å áóþó íàìàð (40-60 íàñ)
• Õ¿÷ ÷àäàë áóóðàõ ¿å áóþó ºâºë (60-80 íàñ)
Ò¿¿õýí õºãæëèéí ÿíç á¿ðèéí öàã ¿åä ÿíç á¿ðèéí óëñ îðîíä
õèéñýí ýðäýìòäèéí ñóäàëãààãààð õºãøðºë ÿíç á¿ðèéí íàñàíä
ýõýëäýã ãýæ òîäîðõîéëñîí áàéíà.
13. 13
Æèøýý íü: Íàñ
1. Ïèôàãîð 60 íàñíààñ
2. Ãèïïîêðàò 56-63 íàñíààñ
3. Õÿòàäûí ýðäýìòýä 70 íàñíààñ
4. ÀÍÓ-ûí ýð¿¿ëèéã õàìãààëàõ íèéãýìëýã (1939îí) - 65
íàñíààñ õºãøðºë ýõýëæ 75-íàñíààñ ºíäºð íàñòàí
5. Àíãëèéí ôèçèîëîãè÷èä (XX çóóí)- 50 íàñíààñ äýýø
6. Ãåðìàíû ñóäëàà÷èä (XX çóóí) - 60 íàñíààñ äýýø
7. Îðîñûí ñóäëàà÷èä (1965îí)- ýð÷¿¿äýä 61-74 íàñíààñ ,
ýìýãòýé÷¿¿äýä 56-74 íàñíààñ õºãøðºë ýõýëíý ãýæ ¿çñýí
áàéíà.
Ýíý íü íàñæèëò, õºãøðºëèéí ººð÷ëºëò íü õ¿íèé áèåä áàéíãà
¿éë÷èëæ áàéäàã ãàäààä äîòîîä õ¿÷èí ç¿éëñèéí íºëººí äîîð
ÿâàãäàæ áàéäàã áºãººä òóõàéí õ¿í àìûí îðøèí áóé á¿ñ íóòàã,
íèéãìèéí îíöëîã, óäàìøëûí õ¿÷èí ç¿éëñ, õîîë óíä,
àìüäðàëûí õýâ øèíæ, çàí ¿éë, ºâ÷ëºëòýé ÷ õîëáîîòîé þì.
Äýëõèéí Ýð¿¿ë Ìýíäèéí Áàéãóóëëàãûí àíãèëëààð:
• 45-59 íàñ-õèæýýë íàñ
• 60-74 íàñ-çàëóó íàñòàí
• 75-90 íàñ-äóíä íàñòàí
• 90 äýýø íàñ-ºíäºð íàñòàí ãýæ àíãèëäàã.
Äîðíûí ÀÓ-û òîìîîõîí á¿òýýë áîëîõ “ÀÓ-û äºðâºí ¿íäýñ”
çîõèîëûí “Îíîëûí ¿íäýñ” èéí “¯éëèéí ÿëãàëûí á¿ëýã”-ò
íàñíû ¿å÷ëýëèéã 16 õ¿ðòýë íÿëõ, 70 õ¿ðòýë èäýð, ò¿¿íýýñ
äýýø íàñûã õºãøèí ãýæýý.
Ë.Ëõàãâàà íàðûí ñóäëàà÷èä (1998 îí) ìîíãîë çóðõàéí 12
æèëèéí ìº÷ëºãèéã õàðãàëçàí, áèåìàõáîäûí ôèçèîëîãèéí
¿ç¿¿ëýëòèéí òîî õýìæýý, ÷àíàð íºãººä øèëæèæ áóéã
¿íäýñëýí õ¿íèé íàñûã áèîõýìíýëèéí õóâüä àíãèëàõ äàðààõ
òààìàãëàëûã äýâø¿¿ëñýí áàéíà. ¯¿íä:
0-12 - õ¿¿õýä íàñ
13-24 - îðü çàëóó íàñ
14. 14
25-36 - èäýð íàñ
37-48 - ýðèéí öýýíä õ¿ðñýí áóþó èä íàñ
49-60 - õèæýýë íàñ
61-72 - õºãøèí íàñ
73-84 - ºíäºð íàñ
85-96 - ò¿¿íýýñ äýýø àçàé áóóðàë íàñ
Ìîíãîë óëñûí “Àõìàä íàñòàí, ò¿¿íä ¿ç¿¿ëýõ õºíãºëºëò
¿éë÷èëãýýíèé òóõàé õóóëü” ààð 55 áà äýýø íàñíû ýìýãòýé,
60 áà äýýø íàñíû ýðýãòýé õ¿íèéã “ àõìàä íàñòàí “ ãýæ
õóóëü÷ëàí òîãòîîæ ºã÷ýý.
¯¿íýýñ ¿çýõýä á¿õ óëñ îðîíä õýðýãëýæ áîëîõ íàñíû íýã
òîãòñîí àíãèëàë ¿ã¿é áàéãàà áºãººä ó÷èð íü íèéãýì, àíàãààõ
óõààíû õºãæëèéí õèðýýð õ¿íèé íàñ óðòñàõûí çýðýãöýý ýíý
íü ãàçàð íóòàã, íèéãìèéí õºãæèë, öàã àãààð, õîîë óíä, áóñàä
õ¿÷èí ç¿éëýýñ õàìààðàí ÿëãààòàé áàéõààñ ãàäíà àíãèëëûí
çîðèëãîîñ õàìààð÷ íýãäñýí íýã àíãèëàë áàéõ áîëîìæã¿é þì.
1.6. Õºãøðºëèéí ãàäààä øèíæ òýìäýã
Íàñ àõèõòàé óÿëäàí õ¿íèé áèåèéí åðºíõèé õýëáýð, õýìæýý,
ãàäààä á¿òýö, í¿¿ð, àðüñ, ò¿¿íèé äàéâðóóäàä áàãàã¿é
ººð÷ëºëòºä áîëíî. ¯¿íä:
1. Áèåèéí ºíäºð
Íàñ àõèõ òóòàì õ¿íèé áèåèéí ºíäºð áîãèíîñîíî. Ýíý íü
íóðóóíû ÿñíû çàâñðûí äèñêóóä õàâòãàéð÷ íóðóó íóãàëàìûí
öýýæíèé õýñýã óðàãøàà áºõèéæ êèôîç áóþó áºãòºð áîëäîãòîé
õîëáîîòîé.
Áºãòºðèéí õýìæýýã èíäåêñýýð äàðààõ òîìú¸îãîîð
òîäîðõîéëíî. ¯¿íä:
G=(T-P)/P
T-ñóóãàà áàéäàëä áèåèéí óðò (òóóçàí ìåòðýýð)
P-áèåèéí óðòûí øóëóóí õýìæýý (àíòðîïîìåòðýýð õýìæèíý)
15. 15
Õ¿ì¿¿ñ èõýâ÷ëýí 65 íàñíààñ õîéø áºãòºðèéí çýðýã íýìýãääýã
áîëîâ÷ õóâü õ¿íèé íóðóóíû íóãàëàì, áèåèéí ãàëáèð
(êîíñòèòóöè), àìüäðàëûí õýâ ìàÿã, àæèë áàéäëààñ
øàëòãààëàí 40 íàñíààñ èëýð÷ áîëäîã. Õ¿í ñóäëàà÷
ýðäýìòäèéí ¿çýæ áóéãààð 60 íàñíààñ õîéø áèåèéí ºíäºð 5
æèë òóòàì 0.5-1 ñì - ààð áóóðäàã áàéíà.
Òîäîðõîé á¿ëýã õ¿ì¿¿ñò óðò õóãàöààíû àæèãëàëò õèéæ
¿çýõýä 50 - 59 íàñàíä 10 æèëä 2.4 ñì, 60 - 64 íàñàíä 2.9 ñì,
70-79 íàñàíä 3.3 ñì-ýýð áèåèéí ºíäºð áîãèíîñäîã àæýý.
Áèåèéí ºñºëò 25 íàñ õ¿ðòýë ýð÷èìòýé áàéäàã áºãººä óäààí
õóãàöààíû àæèãëàëòààð ýðýãòýé÷¿¿ä 40 íàñ õ¿ðòýë,
ýìýãòýé÷¿¿ä 30-40 íàñàíä áàãà çýðýã ºñäºã íü òîãòîîãäæýý.
Õàðèí òîëãîéíû òîéðîã, ãàâëûí ýçýëõ¿¿í áàéíãà ºñäºã áàéíà.
Ìàíàé îðíû õóâüä Ë.Íàìñðàéíàéäàí íàðûí ñóäëàà÷äûí
1986 - 1989 îíä õèéñýí ñóäàëãààãààð ýìýãòýé÷¿¿äèéí áèåèéí
ºíäºð 20-29 íàñàíä 155.33 áàéñàí íü 50-59 íàñàíä 3.33 ñì
ýýð íàì áóþó 152 ñì, ýðýãòýé÷¿¿äýä 167.14 ñì áàéñíàà
163.57 ñì áîëæ áóóð÷ áàéæýý.
2. Áèåèéí æèí
Õ¿íèé áèåèéí æèí 40-50 íàñ õ¿ðòýë ààæèì íýìýãäýýä öààø
íàñ àõèõ òóñàì àõèìàã áîëîí ºíäºð íàñòàíãóóäàä áèåèéí æèí
ààæèì áóóðíà. Îðîñûí ýðäýìòäèéí ñóäàëãààãààð 30-36 íàñíû
ýðýãòýé÷¿¿äèéí áèåèéí æèí 78.2 êã, ýìýãòýé÷¿¿ä 66.2 êã
áàéñàí áîë 61-74 íàñíû àõèìàã ýðýãòýé÷¿¿ä 66.5,
ýìýãòýé÷¿¿ä 60.6 êã, 75-90 íàñíû ýðýãòýé÷¿¿ä 55.5 êã,
ýìýãòýé÷¿¿ä 45.8 êã áîëæ áóóð÷ áàéæýý. Ýíý òîîã õóâèàð
èëýðõèéëáýë àõèìàã íàñíû ýðýãòýé÷¿¿äýä 15 %,
ýìýãòýé÷¿¿äýä 8.5 %, 90-ýýñ äýýø íàñíû ºíäºð íàñòàíãóóäàä
29-30.8%-èàð áèåèéí æèí áóóð÷ýý. ªºðººð õýëáýë
ýðýãòýé÷¿¿äýä áèåèéí æèí èë¿¿ áóóðäàã áàéíà.
16. 16
Çóðàã 2. Áèåèéí æèí íàñíààñ õàìààðàõ íü
18-60 íàñíû ìîíãîë íàñàíä õ¿ðýã÷äèéí áèå áÿëäðûã
ñóäàëñàí Ë.Íàìñðàéíàéäàí íàðûí /1989/ ñóäàëãààãààð
íàñíû á¿ëã¿¿äèéí äîòîð 20-29 íàñíû ýìýãòýé÷¿¿äèéí áèåèéí
æèí 53.88 êã áàéñàí áîë 50-59 íàñàíä 60.1 êã, ýðýãòýé÷¿¿äèéíõ
61.96 êã áàéñàí íü 66.57 êã áîëæ íýìýãäýæ áàéæýý (Çóðàã 2).
Íàñ àõèõàä áèåèéí æèíä ººõºí ýäèéí ýçëýõ õóâü èõñýí
áóë÷èíãèéí ýäèéí àãóóëàìæ áóóðäàã áàéíà.
Áèåèéí áóë÷èí áà ººõºí ýäèéí õàðüöààíä ìýäýãäýõ¿éö
ººð÷ëºëò ãàðíà. Õàðèí ÿñíû ýäèéí òàëààñ ýìýãòýé÷¿¿äýä
áýëãèéí äààâàð ýñòðîãåíèé ÿëãàðàëò áàãàññàíòàé õîëáîîòîé
öýâýðøèëòèéí ¿åä ÿñ ñèéðýãøèõ øèíæ èëýðíý. ¯¿íèé óëìààñ
ýìýãòýé íàñòàíãóóäàä ÿñíû ýäèéí æèí áóóð÷ áèåèéí æèí
áóóðàõàä íºëººëºõººñ ãàäíà, ÿñíû ýä õýâðýãøèæ ÿëüã¿é
îñîë ãýìòýëèéí óëìààñ ÿñ õóãàðàõ íü àìàðõàí áîëäîã.
Áóë÷èíãèéí ýäèéí õýìæýý 20-30 íàñàíä õàìãèéí èõ, õ¿÷òýé
áàéäàã áîë öààøèä, ÿëàíãóÿà 50 íàñíààñ õîéø ìýäýãäýõ¿éö
áóóðäàã áàéíà. ÀÍÓ-ä ðàäèîèçîòîïûí àðãààð õèéñýí óðò
17. 17
õóãàöààíû àæèãëàëòûí ä¿íä áóë÷èíãèéí ýäèéí õýìæýý 10
æèë òóòàì 3 êã-ààð áóóð÷ áàéñàí áà õàðèí ýìýãòýé÷¿¿äýä
ýíý íü õàðüöàíãóé áàãà áàéäãèéã òîãòîîæýý (Frankoff 1983).
Áóë÷èíãèéí ýäèéí õºãæëèéã èëýðõèéëæ ÷àäàõ ôèçèîëîãèéí
ººð íýã ¿ç¿¿ëýëò íü áóë÷èíãèéí õ¿÷ þì. ¯¿íèéã ãîë òºëºâ
ãàðûí áóë÷èí äýýð ¿çíý. Ãàðûí àòãàõ õ¿÷ 30-40 íàñàíä
ýðýãòýé õ¿ì¿¿ñò 44 êã, ýìýãòýé õ¿ì¿¿ñò 23 êã áóþó
(Hollingsworth 1965) õàìãèéí ºíäºð áàéäàã. Áóë÷èíãèéí õ¿÷
àëü ÷ õ¿éñýíä 40 íàñíààñ õîéø áóóð÷, 70-80 íàñàíä çàëóó
¿åýñýý 2 äàõèí áóóðäàã áàéíà (Çóðàã 3).
Çóðàã 3. Ãàðûí àòãàõ õ¿÷íèé ººð÷ëºëò
Óëààíáààòàð õîòûí íàñòàíãóóäûí ãàðûí áóë÷èíãèéí õ¿÷èéã
òîäîðõîéëñîí áèäíèé ñóäàëãààãààð (2001, Æ.̺íõöýöýã,
Ö.Öýðýãìàà) áàðóóí ãàðò 21.65±0.83 êã, ç¿¿í ãàðò 19.67±0.8
êã áàéñàí áà èäýð íàñíûõàíòàé õàðüöóóëàõàä 18.3-18.7
õóâèàð áóóðñàí áàéâ.
Íàñ àõèõàä ººõºí ýäèéí õºãæèë, òàðõàëò ººð÷ëºãäºæ àðüñàí
äîîðõ ººõºí ýñëýãèéí õýìæýý áàãàñ÷ äîòîîä ººõíèé
õóðèìòëàë èõýññýíýýñ õýâëèé, ãýäýñíèé õýñýãò ººõ èõ
õóðèìòëàãääàã. ªºõºí ýäèéí òàðõàëò íü õàöðûí õýñãýýñ ýð¿¿
ð¿¿ øèëæèæ èõýíõäýý äàâõàð ýð¿¿ áèé áîëíî (Çóðàã 4).
18. 18
ªíäºð íàñòàíãóóäàä ººõ,
áóë÷èíãèéí ýä àëü àëü íü ýðñ
áàãàñíà. Ãýõäýý àðãûí
áóë÷èí, ººõºí ýäèéí õºãæèë
íü òóõàéí õ¿í àì, ïîïóëÿöè,
óëñ îðíû õºãæ뺺ñ ãàäíà õóâü
õ¿íèé àæèë ìýðãýæèë,
àìüäðàëûí õýâ ìàÿã, äàñãàë
õºäºë㺺í, õîîëëîëò çýðýã
îëîí õ¿÷èí ç¿éëýýñ
õàìààðíà. ßëàíãóÿà
¿éëäâýðëýë ºíäºð õºãæñºí
óëñ îðíóóäàä òåõíèê èõñýæ,
õºäºë㺺í áàãàññàíààñ õ¿í
àìûí äóíä òàðãàëàëò èõ
òîõèîëäîíî.
Çóðàã 4. Í¿¿ð õýñãèéí ººõºí ýäèéí òàðõàëò
3. Àðüñ
Àðüñíû òàëààñ ãàðàõ íàñíû ººð÷ëºëò íü èõýâ÷ëýí 40 íàñíààñ
õîéø èëýðíý. Àðüñíû õàìãèéí ãàäíà äàâõàðãà áîëîõ
ýïèäåðìèñ íèìãýð÷ õàòóóðíà. 80 íàñàíä 30 íàñòàé
õàðüöóóëàõàä 25% -ð íèìãýðñýí áàéäàã. Àðüñíû õýý íü ãàðûí
àëãà, õºëèéí óë, õóðóóíóóäàä á¿äãýð÷ èðíý. Àðüñíû õºõëºãò
äàâõàðãà ìºí íèìãýð÷ ººõºí ýä õàòèíãàðøèæ á¿ð àëãà áîëíî.
Áîäèñûí ñîëèëöîîíû ººð÷ëºëòòýé õîëáîîòîé ñàðâóóíû àð
òàë, ìºð, öýýæèíä õ¿ðýí íºñººò òîëáî ¿¿ñíý.
Õºëñ, òîñíû áóë÷èðõàéí òîî öººð÷ õàòèíãàðøèí àðüñ
õóóðàéøèæ óÿí ÷àíàðàà àëäàíà. ¯¿íýýñ áîëæ àðüñ ñóëàð÷
¿ð÷èéíý. Ýðýãòýé÷¿¿äýä òîñíû áóë÷èðõàéí ¿éë àæèëëàãàà
ýìýãòýé÷¿¿äýýñ õàðüöàíãóé õîæóó áóóðäàã.
Õºëñ, òîñíû áóë÷èðõàéí ¿éë àæèëëàãàà, öóñàí õàíãàìæ
ìóóäàí, áèå ìàõáîäûí áîäèñûí ñîëèëöîîíû ýð÷èì
19. 19
áàãàññàíòàé õîëáîîòîé àðüñíû òåìïåðàòóð áóóðíà. 30
íàñíààñ ýõëýí õ¿íèé ¿ñæèëò ººð÷ëºãäºæ ¿ñ óíàæ, ¿ñíèé
áóëöóóíû íºñººæ¿¿ëýõ èäýâõè áóóðäàãòàé õîëáîîòîé ¿ñ
áóóðàëòàíà. Õýäèéãýýð ¿ñíèé óðãàëò óäààøèðäàã áîëîâ÷
çàðèì åâðîïûí ýìýãòýé÷¿¿äèéí í¿¿ðýíä ¿ñæèëò ÿâàãääàã.
Õàðèí ñóãà, óìäàã, ÿëàíãóÿà ãàð õºëèéí ¿ñæèëò 60 íàñíààñ
õîéø àëãà áîëîõ íü áèé.
4. Òóëãóóð ýðõòíèé ººð÷ëºëò
Íàñòàé õîëáîîòîé áóë÷èíãèéí õýìæýý, áóë÷èíãèéí õ¿÷
áàãàñ÷ íóðóóíû íóãàëàìûí ìóðóéëò ¿¿ñ÷ (êèôîç), õ¿ç¿¿,
á¿ñýëõèéí ººð÷ëºëò, íóãàëàì çàâñðûí äèñê, ¿åíèé ìºãººðñ,
õîáîîñ íÿãòàð÷ õàòóóðñàíààñ ýìãýã òºñò ººð÷ëºëò¿¿ä èëýðíý.
45-50 íàñíààñ ýõëýí ÿñíû ýä ñèéðýãæèõ (îñòåîïîðîç) ÿâö
èäýâõèæèíý. Õ¿íèé íóðóóíû íóãàëàìûí èõ áèå õýñýã (êîðïóñ),
ÿëàíãóÿà á¿ñýëõèéí íóãàëàìóóäàä ÿñíû ñèéðýãæèëò òîä
àæèãëàãääàã áà 70 íàñòàé ýðýãòýé÷¿¿äèéí 30%,
ýìýãòýé÷¿¿äèéí 40%-ä ÿñ ñèéðýãæëèéí øèíæ èëýðäýã áàéíà.
ßñ ñèéðýãæèõýä íàñíààñ ãàäíà äîòîîä ø¿¿ðëèéí
çîõèöóóëãûí ººð÷ëºëò, õîîë òýæýýë, ýðäýñèéí äóòàãäàë,
õºäºë㺺íèé èäýâõè áàãàñàõ çýðýã ãàäààä õ¿÷èí ç¿éëñ
íºëººëíº. Íàñ àõèõàä íóðóóíû ÿñíû îñòåîõîíäðîç áóþó
íóãàëàì çàâñðûí äèñêóóäûí á¿òöèéí ººð÷ëºëò èõ ÿâàãääàã
íü ºíäºð íàñòàíãóóäûí 83-98% -ä íü òîõèîëääîãèéã
òîãòîîæýý.
Íàñòàíãóóäàä çîíõèëîí òîõèîëääîã ººð íýã ýìãýã áîë
ñïîíäèëîç áóþó íóãàëàìûí èõ áèå õýñãýýñ ÿñ óðãàõ ÿâäàë
þì. Íàñ àõèõ òóñàì ÷ºìºãò ÿñ ýïèôèç, äèàôèç õýñãýýðýý
íàðèéñíà. ßñíû ýäèéí êîìïàêò äàâõàðãà íèìãýð÷, ÿñíû
÷ºìºãíèé õºíäèéí¿¿ä ºðãºñíº. Æèøýý íü: Äóíä ÷ºìºãíèé äýýä
1/3 õýñýãò ÿñíû êîìïàêò áîäèñûí çóçààí 20-40 íàñàíä 16.5
ìì, 75-89 íàñàíä 7.9 ìì, 90 äýýø íàñàíä 6.8 ìì áîëæ
áóóðäàãûã òîãòîîñîí áàéíà.
20. 20
60-ààñ äýýø íàñíû õ¿ì¿¿ñò ¿å õîëáîîñ èõ ººð÷ëºãäºíº.
¯åíèé òîãîîíû õàíà çóçààð÷ íÿãòðàí, ìºãººðñ íü ýâäýð÷, æèãä
áóñ áîëîí çàõ èðìýãýýðýý ìºãººðñíèé óðãàëò ¿¿ñíý. ¯åíèé
õºíäèéí øèíãýí õýìæýý áàãàñ÷ ãàäàðãóó íü áàðçãàð áîëíî.
Ýíý íü íàñòàíä íóðóó ¿å ìº÷ººð ºâäºõ, ÿâàõàä àìàðõàí
ÿäðàõ, ¿åíèé õºäºë㺺í õÿçãààðëàãäàí, õ¿íèé ÿâäàë, òºðõ
áàéäàë ººð÷ëºãäºõºä õ¿ðãýíý.
Á¯ËÝà II
ªÒ˪Ë, ÕªÃØЪËÈÉÍ ÒÓÕÀÉ ÎÍÎË.
ÔÈÇÈÎËÎÃÈÉÍ ÌÅÕÀÍÈÇÌ
Ãåðîíòîëîãèéí õàìãèéí ñîíèðõîëòîé áºãººä òàéëàõàä õ¿íä
àñóóäàë áîë àìüä áèå ìàõáîä, ò¿¿íèé á¿òýö ¿éë
àæèëëàãààíû íýãæ áîëîõ ýñ ÿàãààä õºãøèð÷, ¿õäýã âý? ãýäýã
àñóóäàë þì. Õýäèéãýýð øèíæëýõ óõààíû îëîí ñàëáàðûí
ýðäýìòäèéí ñîíèðõîëûã òàòäàã ÷ ìºí ÷àíàð íü á¿ðýí
òàéëàãäààã¿é áàéãàà áºãººä îëîí îíîë òààìàãëàëûã
äýâø¿¿ëæ, ýíý ÷èãëýëýýð ñóäàëãàà øèíæèëãýý ýð÷èìòýé
ÿâàãäàæ áàéãàà áèëýý. Ýäãýýð îíîë òààìàãëàëóóä
ìîëåêóëààñ ýðõòýí òîãòîëöîîíû çîõèöóóëãûí ò¿âøèíä
ÿâàãäàæ áóé á¿õèé ë ¿éë ÿâöóóäûã õàìàðñàí áàéäàã.
Õºãøðºëèéí òóõàé îíîëóóäààñ õàìãèéí ýðòíèéõ íü
Àðèñòîòåëü, Ãèïïîêðàòûí ¿åýñ XX çóóíû 50 îí õ¿ðòýë
áàðèìòàëæ èðñýí àìüäðàëûí ýð÷ õ¿÷, ýíåðãèéí àëäàãäàë,
ýëýãäëèéí îíîë þì. Ýðäýìòýä õºãøðºëèéã òàéëáàðëàæ áóé
îíîëóóäûã ìîëåêóë áèîëîãèéí áîëîí ôèçèîëîãèéí ãýæ õî¸ð
¿íäñýí á¿ëýãò àíãèëæ ¿çýæ áàéíà.
2.1. ÌÎËÅÊÓË ÁÈÎËÎÃÈÉÍ ÎÍÎË
2.1.1. Áèåèéí ýñ¿¿äèéí ìóòàöè õºãøðºëä íºëººëºõ íü
Õºãøðºëèéí ñ¿¿ëèéí ¿åèéí îíîëóóäàä òîìîîõîí áàéð ñóóðèéã
21. 21
ýçëýæ áóé îíîë íü èõ áèåèéí ýñèéí ìóòàöèéí îíîë þì. Ýíý
îíîëîîð ýñèéí äîòîð ãýìòëèéí áàé íü äåçîêñèðèáîíóêëåèí
õ¿÷èë (ÄÍÕ) áîëäîã áºãººä ãàäààä áà äîòîîä ãýìòýýã÷ õ¿÷èí
ç¿éëèéí íºëººãººð ýñèéí óäìûí ìàòåðèàë ãýìòýæ, èõ áèåèéí
ýñ¿¿äèéí ãåíîìä ñàíàìñàðã¿é ìóòàöè ¿¿ñ÷
õóðèìòëàãäñàíààñ ýñ õºãøèðäºã ãýæ ¿çäýã. Ýñèéí Ẻìèéí
áîëîí ìèòîõîíäðèéí ÄÍÕ-ä öýã÷èëñýí ìóòàöè, äåëåöè
¿¿ññýíýýñ ºâºðìºö ãåí¿¿ä èäýâõèæèõ, ýñâýë èäýâõèã¿éæèõ
¿éë ÿâö äàãàëäàí óëìààð ýñèéí àìüäðàëûí ìº÷ëºã, ýñèéí
õóâààãäëûí õÿíàëò àëäàãäàíà. Èéì ìóòàöèóä èõ
õóðèìòëàãäñàíààñ áèå ìàõáîäèä íàñ àõèõàä õàâäàð çýðýã
ýìãýã¿¿ä ¿¿ñýõ íü èõýñäýã ãýæ ¿çýæ áàéíà.
Òóðøëàãààð çàðèì íýãäë¿¿ä, òóõàéëáàë íèéëýã àðãààð ãàðãàæ
àâñàí òèìèäèíà -áðîì-2'-äåçîêñèóðèäèí (ÁÄÓ) íü àìüòíû
ãåíèéí àïïàðàòàä íü öýã÷èëñýí ìóòàöè ¿¿ñãýæ ýñèéí
õºãøðºëèéã ò¿ðãýñãýæ áàéãààã òîãòîîæýý. ªºðººð õýëáýë
áèîëîãèéí íàñûã õóðäàñíà. Ýíý íýãäëèéã àãóóëñàí õ¿íñýýð
õîîëëîñîí àìüòàä áóñàä ýð¿¿ë õýâèéí õîîëëîñîí õÿíàëòûí
á¿ëãèéí àìüòàäòàé õàðüöóóëàõàä íàñæèëò áîãèíîòîé áàéñàí
áºãººä àìüäðàõ õóãàöàà íü äýýðõ íýãäëèéí òóíãààñ íü
õàìààð÷ áàéæýý. ÄÍÕ-ä ìóòàöè ¿¿ñãýæ íàñ áîãèíîñãîõ,
õºãøðºëèéí ïðîöåññûã õóðäàñãàõ ¿éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëäýã ººð íýã
õ¿÷èí ç¿éë íü èîíæóóëàã÷ òóÿà þì.
2.1.2. ÄÍÕ-èéí ìåòèëæèëò áà õºãøðºë.
Ãåíèéí ýêñïðåññèéí çîõèöóóëãûã ººð÷èëñíººð õºãøðºëèéí
ÿâö, ò¿¿íèé õóðäàä íºëººëæ áîëäîã áàéíà. Æèøýý íü ãåíèéí
ýêñïðåññèéã õýò ò¿ðãýñãýñíýýð ýñèéí äîòîð àìèëîèä óóðàã
íèéëýãæèõ, îíêîãåí¿¿äèéí ýêñïðåññè ò¿ðãýñíý. Óäìûí
ìýäýýëýëä øóóä ººð÷ëºëò îðóóëàõã¿é ÷ ãåíèé ýêñïðåññèä
íºëººëäºã óäàìøëûí õ¿÷èí çé¿ë¿¿äèéí íýã íü
äåçîêñèðèáîíóêëåèí õ¿÷ëèéí ìåòèëæèëò þì. Ñ¿¿í òýæýýëòýí
àìüòíû ÄÍÕ-èéí íèéò öèòîçèíû ¿ëäýãäëèéí 5 õ¿ðòýëõ õóâü
íü 5-ìåòèëöèòîçèíûã ¿¿ñãýí 5-ð áàéðëàëä ìåòèëæäýã áàéíà.
22. 22
Ýíý íü äýýä ýóêàðèîò ýñ¿¿äèéí ÄÍÕ äàõü öîðûí ãàíö
ººð÷ëºãäñºí àçîòëîã ñóóðèóäûí íýã þì. Ìåòèëæèëò ÄÍÕ-èéí
õîñ óòàñëàãèéí äàãóó òýãø õýìòýéãýýð ÿâàãääàã áà 5-
ìåòèëöèòîçèíû ¿ëäýãäýë íü 3’ òºãñãºëèéí ãóàíèíû
¿ëäýãäýëòýé áàéíãà õàìò áàéðëàäàã. Ìåòèëæñýí ÄÍÕ íü ãåí
èäýâõèæèõýä îðîëöäîã. Óóðãèéí íèéëýãæèëòèéí
òðàíñêðèïöèéí ò¿âøèí àëäàãäàõ íü íóêëåèí õ¿÷ëèéí
äèíóêëåîòèäûí ìåòèëã¿éæèõ ¿éë ÿâöòàé õîëáîîòîé ÿâàãäàíà.
Íàñ àõèõàä ÄÍÕ-èéí ìåòèëèéí á¿ëãýý àëäàõ ÿâäàë íýìýãääýã
áºãººä ýñèéí ýìãýã óðãàëòûã íºõöºëä¿¿ëäýã áàéæ áîëîõ þì
ãýæ ¿çýæ áàéíà.
2.1.3. Óóðãèéí ãëèêîçèäæèëò áà ÄÍÕ
Íóêëåèí õ¿÷èë áîëîí óóðãóóäûí ÷ºëººò àìèí á¿ëýãò (-NH2
)
í¿¿ðñ óñûã õîëáîæ ºãñíººð óã íóêëåèí õ¿÷èë áîëîí óóðãèéí
ìîëåêóë íü á¿òýö áîëîí ¿éë àæèëëàãààíû ººð÷ëºëòºíä îðíî.
D-ãëþêîç, D-ãàëàêòîç çýðýã ìîíîñàõàðóóä íü áèåìàõáîäûí
äîòîð ÿâàãäàæ áóé áîäèñûí ñîëèëöîîíû ìàø îëîí õóâèðàëä
îðäîã áºãººä óóðãèéí ìîëåêóëòàé êîâàëåíòûí õîëáîîãîîð
õîëáîãäîõ, õî¸ð ººð óóðãèéã õîîðîíä íü õîëáîõ çýðýã á¿òöèéí
ººð÷ëºëòèéã ¿¿ñãýíý. Æèøýý íü: õîëáîã÷ ýäèéí êîëëàãåí
óóðàã íü ãëþêîçûã èõ õýìæýýãýýð àãóóëñàí áàéäàã áà íàñòàé
áîëîí ÷èõðèéí øèæèíãýýð ºâ÷èëñºí õ¿ì¿¿ñèéí êîëëàãåí
óóðàãò ýð¿¿ë õ¿ì¿¿ñòýé õàðüöóóëàõàä ãëþêîçûí àãóóëàìæ
èë¿¿ ºíäºð áîëñîí áàéäàã. ¯¿íýýñ áîëæ áèåèéí íèéò óóðãèéí
35 õ¿ðòýëõ õóâèéã ýçýëäýã êîëëàãåí óóðàã óÿí ÷àíàðàà àëäàæ
öóñíû ñóäàñíû õàíàíû ñóóðèí ìåìáðàí çóçààðàõàä õ¿ðãýäýã.
Èíãýñíýýð íàñ àõèõ áîëîí ÷èõðèéí øèæèí ºâ÷íèé ¿åä
Ẻðíèé ýäýä ñóäàñíû õàíàíû ººð÷ëºëò ÿâàãäàæ ñóäàñ
õàòóóð÷ íàðèéñàí, öóñíû óðñãàë óäààøèð÷, Ẻðíèé ¿éë
àæèëëàãàà àëäàãäàíà.
Õºãøðºëèéã óäààøðóóëäàã íèëýýä ¿ð ä¿íòýé àðãóóäûí íýã
áîëîõ õîîë õ¿íñíèé èë÷ëýã ÷àíàðûã áóóðóóëàõàä õ¿íñýýð
àâ÷ áóé ãëþêîçûí àãóóëàìæ öóñàíä áàãàñ÷ ãëþêîç áóñàä
23. 23
óóðãóóäòàé, ÿëàíãóÿà öóñíû ãåìîãëîáèíòîé õîëáîãäîõ íü
áóóðíà. Óóðãèéí ãëèêîçèäæèëòèéí ä¿íä ÷ºëººò ðàäèêàëóóä
¿¿ñ÷ èñýëä¿¿ëýõ óðâàë ÿâàãääàã ó÷ðààñ öóñàí äàõü
ãëþêîçûí êîíöåíòðàöè áóóðñíààð óóðãèéí ãëèêîçèäæèëò
áóóðàõààñ ãàäíà ººõíèé äýýä õ¿÷ë¿¿äèéí èñýëäýëò áóóðíà.
ÄÍÕ áîëîí ò¿¿íèé íóêëåîòèäóóä ìºí ôåðìåíòèéí áóñ çàìààð
ãëèêîçèäæèõ óðâàëä îðäîã ó÷ðààñ ÄÍÕ øóóä ãýìòýæ, ò¿¿íèéã
çàñâàðëàõ ðåïàðàöèéí òîãòîëöîî èäýâõèã¿é áîëñîíîîñ èõ
áèåèéí ýñýä ìóòàöè ¿¿ñ÷ ýñèéí õºãøðºëèéã ò¿ðãýñíý.
Ñ¿¿ëèéí ¿åä àìèíîãóàíèäèí çýðýã áîäèñûí íºëººãººð
óóðãèéí ãëèêîçèäæèëò áóóð÷, ñóóðèí ìåìáðàíû çóçààðàëò
àðèëæ, àòåðîñêëåðîç, Ẻðíèé ýäèéí ãýìòýë àðèëäàã áîëîõûã
òîãòîîñîí áàéíà.
2.1.4. ÄÍÕ-èéí ðåïàðàöè áà õºãøðºë
Õºãøðºëòýé õîëáîîòîé ÄÍÕ-èéí ãýìòýë õóðèìòëàãääàãèéí
íýã øàëòãààí íü ò¿¿íèéã çàñâàðëàõ ðåïàðàöèéí òîãòîëöîîíû
ñóëðàë ¿¿ñäýã ÿâäàë þì. Çàðèì ñóäëàà÷äûí ñóäàëãààãààð
ÄÍÕ-èéí ðåïàðàöèéí òîãòîëöîîíû õóðä, íàñæèëò õî¸ð ýåðýã
õàìààðàëòàé áîëîõ íü òîãòîîãäæýý. ªºðººð õýëáýë ÄÍÕ-èéí
ðåïàðàöèéí òîãòîëöîîíû õóðä õýäèé ÷èíýý ºíäºð áàéíà
òºäèé ÷èíýý íàñæèëò óðò áàéæýý. Æèøýý íü çàðèì á¿ëãèéí
àìüòäàä àçîòàò íýãäë¿¿äèéí íºëººãººð ãýìòñýí ÄÍÕ-èéí
ãèíæíýýñ õóâèð÷ ººð÷ëºãäñºí àçîòîò ñóóðü áîëîõ Î6
-
ìåòèëãóàíèíûã çàéëóóëàõ ðåïàðàöèéí òîãòîëöîîíû õóðä
õàðèëöàí àäèëã¿é áàéäàã áàéíà. Òóõàéëáàë õ¿íèé ëèìôîöèò,
ôèáðîáëàñò, ýëýãíèé ýñýä Î6
-ìåòèëãóàíèíûã çàéëóóëàõ õóðä
õàðõíû ýëýãíèé ýñýýñ 10 äàõèí ºíäºð áàéäàã. ¯¿íèé ä¿íä
õ¿íèé ýä ýñ¿¿ä àçîò àãóóëñàí êàíöåðîãåí íýãäë¿¿äèéí
íºëººíä õàðüöàíãóé áàãà ºðòäºã áàéíà.
Õýäèéãýýð ðåïàðàöèéí òîãòîëöîîíû õóðä ºíäºð ÷ ÄÍÕ-èéí
á¿õ ãýìòë¿¿ä çàñâàðëàãääàãã¿é. Æèøýý íü õàðõíû íýã ýñýä
ºäºðò 105
èñýëäýëò ÄÍÕ äýýð íü ÿâàãääàã ãýæ ¿çäýã. Õýðýâ
ðåïàðàöèéí õóðä ÄÍÕ-ä ¿¿ñýõ ãýìòëèéí òîîã ã¿éöýõã¿é áîë
24. 24
íàñ àõèõ òóñàì ÄÍÕ-èéí ìóòàöè íýìýãäýí, õóðèìòëàãäñààð
áàéõ áîëíî.
ÄÍÕ-èéí õèìèéí á¿òöèéã õàìãààëæ áóé ðåïàðàöèéí
òîãòîëöîîã 3 ¿íäñýí õýñýãò õóâààäàã: øóóä ðåïàðàöè,
ýêçöèçèîí ðåïàðàöè, ðåïëèêàöèéí äàðààõ ðåïàðàöè. Øóóä
ðåïàðàöèéí ä¿íä ÄÍÕ-èéí á¿òöýä ººð÷ëºëò ¿¿ñãýëã¿éãýýð
ãýìòýë àðèëäàã. Ýêçöèçèîí ðåïàðàöè íü îëîí ôåðìåíòýò
òîãòîëöîî áºãººä ò¿¿íèé á¿ðäýë õýñã¿¿ä íü ðåïàðàöèéí
ïðîöåññèéí ÿíç á¿ðèéí ¿å øàòàíä áèåý äààñàí ¿¿ðýãòýéãýýð
îðîëöäîã. Ðåïëèêàöèéí äàðààõ ðåïàðàöè íü ¿íýí ÷àíàðòàà
ãýìòëèéã àðèëãàäàãã¿é õàðèí ò¿¿íèéã òîéð÷ ãàðäàã. Ýíý íü
íóêëåîòèäûí äàðààëëûí àëäàãäàë áóþó ìóòàöèòàé øóóä
õîëáîîòîé þì.
Ãýâ÷ èõýíõè ñóäëàà÷äûí ¿çýæ áóéãààð íàñæèëòòàé
õîëáîîòîéãîîð ÄÍÕ-èéí ðåïàðàöèéí òîãòîëöîîíû èäýâõè
ñóëàðäàãã¿é áîëîõ íü áàòëàãäæýý.
2.1.5. Õºãøðºëèéí ÿâöàä ãåíèéí á¿òýö, ¿éë àæèëëàãàà
ººð÷ëºãäºõ íü
Õºãøðºëèéí ÿâöàä ãåí¿¿äèéí çºâõºí á¿òýö ººð÷ëºã人ä
çîãñîõã¿é òýäãýýðèéí ¿éë àæèëëàãààíû ÷èãëýë ººð÷ëºãääºã.
Èõ áèåèéí ýñýä ìóòàöè ¿¿ñýýä çîãñîõã¿é ýñýä õðîìîñûí
ººð÷ëºëò áîëäîã áàéíà. Æèøýý íü: íàñ àõèõ òóñàì ÄÍÕ-ä
ãýìòýë áîëîîã¿é ÷ íóêëåîïðîòåèäûí óóðãèéí õýñýã áîëîõ
ãèñòîí óóðãèéí íýã á¿ëýã Í1
ãèñòîí óóðàã àöåòèëæèæ
ººð÷ëºãäñºíººñ ãèñòîí ÄÍÕ-èéí õàðèëöàí ¿éë÷ëýë ñóëàð÷,
ÄÍÕ ÷ºëººëºãäºõ íü èõýñäýã. ¯¿íýýñ áîëæ õðîìàòèíû
óòàñëàã ãýìòýæ õðîìîñîìûí ººð÷ëºëò áîëíî.
2.1.6. Ýñèéí òàñðàëòã¿é õóâààãäàõ ÷àäâàð áóþó
“Õåéôëèêèéí õÿçãààð”
Ýñèéã in vitro îð÷èíä ºñãºâºðëºäºã áîëîõîä õàìãèéí ò¿ð¿¿íä
òàâèãäñàí àñóóäëóóäûí íýã íü îëîí ýñò îðãàíèçìûí ýñèéí
25. 25
õóâààãäàë õÿçãààðòàé ýñýõ ÿâäàë áàéëàà. À.Êàððåëü 34
æèëèéí òóðø òàõèàíû ¿ð õºâðºëèéí ôèáðîáëàñò ýñ¿¿äèéã
õýäýí ìÿíãàí õóâààãäàëä îðóóëàí ºñãºâºðëºæýý. Ýíý
ºñºëòèéí ÿâöàä ýñèéí ìîðôîëîã á¿òýö áîëîí ýñèéí ºñºëòèéí
õóðä ººð÷ëºã人ã¿é áàéíà. Ãýâ÷ óðò õóãàöààíû òóðø ýñèéã
ºñãºâºðëºõºäºº áàéíãà ýñèéí øèíý îìîãèéã òýæýýëò
îð÷èíäîî íýìæ áàéñàí íü àíõíû ýñ òýãæ óäààí õóâààãäñàí
óó, ýñâýë øèíý ýñ¿¿äèéí õóâààãäàë óó àëü íü áàéñàí íü
òîäîðõîéã¿é ¿ëäñýí áàéíà. Õàâäàð ñóäëàà÷ ýðäýìòäèéí ¿çýæ
áóéãààð òýæýýëò îð÷èíä õàâäðûí ýñèéã óðãóóëàõàä
õàâäàðûí ýñ íü õýäýí àðâàí æèëèéí òóðø õóâààãääàã, áàðàã
¿õäýãã¿é ýñ¿¿ä áàéäãèéã òîãòîîæýý. Õàðèí áèåèéí ýð¿¿ë ýñèéí
õóâüä èíãýæ òàñðàëòã¿é õóâààãäàæ ÷àääàãã¿é.
1961 îíä L.Heyflick áà P.S.Moorhead íàð ÿìàð ÷ òºãñ òºãºëäºð
òýæýýëò îð÷èíä õ¿íèé ¿ð õºâðºëèéí ôèáðîáëàñò ýñèéã
ºñãºâºðëºõºä òîäîðõîé òîîãîîð áóþó 50±10 óäàà ë
õóâààãäààä öààø õóâààãääàãã¿é áîëîõûã òîãòîîæýý.
Ìîðôîëîãèéí õóâüä ÿëãààòàé õýä õýäýí ¿å ôèáðîáëàñò
ýñèéí ºñãºâºðèéí óðãàëòûí ÿâöàä ÿëãàðàõ áà ýñ òºãñãºëä íü
õóâààãäàõ ÷àäâàðã¿é áîëñîí áàéíà. Ýíý íü îëîí óäààãèéí
ñóäàëãààãààð áàòëàãäñàí áà ýñ îéðîëöîîãîîð 50 óäàà
õóâààãäàæ áàéãàà ýíý òîîã Õåéôëèêèéí õÿçãààð (Hayflick limit)
ãýæ íýðëýæýý. ¯¿íýýñ ¿¿äýí òîäîðõîé õÿçãààðò õ¿ðýõýä
ýñèéí õóâààãäàë çîãñîæ áàéãàà þì ÷èíü ò¿¿íèéã õÿíàæ áàéäàã
“òîîëóóð” áàéäàã ãýæ ¿çæýý. 1971 îíä À.Ì.Îëîâíèêîâ òóõàéí
¿åä ÄÍÕ-èéí íèéëýãæèëòòýé õîëáîîòîé ãàð÷ áàéñàí
ìýäýýëë¿¿äýä ¿íäýñëýí ìàðãèíîòîìèéí îíîë áóþó ýñèéí
äîòðîõ “òîîëóóð” õýðõýí àæèëëàäàã ìåõàíèçìûí òóõàé
òààìàãëàë äýâø¿¿ëñýí. ÄÍÕ-èéí ïîëèíóêëåîòèäóóäûí
íèéëýãæèëòèéí ÿâöàä ÄÍÕ-ïîëèìåðàçà á¿ðýí õóóëáàðëàæ
÷àääàãã¿é, øèíýýð ¿¿ññýí ãèíæ íü çààâàë ýõýí õýñýãòýý
áîãèíî áàéäàã ó÷ðààñ ýñèéí õóâààãäàë á¿ðèéí ¿åä ÄÍÕ
áîãèíîñîí ýñèéí õóâààãäàõ ÷àäâàðûã ààæèì áóóðóóëäàã
áàéíà. Èíãýñíýýð ÄÍÕ-ïîëèìåðàçà íü äýýðõ “òîîëóóð”-ûí
¿¿ðãèéã ã¿éöýòãýíý (Çóðàã 5).
26. 26
Çóðàã 5. Òåëîìåðèéí á¿òýö
1985 îíä òåëîìåðàçà ôåðìåíòèéã íýýñíýýð Îëîâíèêîâûí
òààìàãëàëä èõ ò¿ëõýö ºãñºí áàéíà. Îëîí ýðäýìòäèéí
øèíæèëãýý ñóäàëãààãààð äàðààõ íýýëò¿¿äèéã îëæ èëð¿¿ëñýí
áàéíà. ¯¿íä:
1. ÄÍÕ-èéí 3’ òºãñãºëä òåëîìåð ãýæ íýðëýãäýõ òîäîðõîé
íóêëåîòèäûí äàðààëàë áàéõ áà ýíý äàðààëàë íü ÐÍÕ-
èéí ºâºðìºö ôåðìåíò áîëîõ òåëîìåðàçûí òóñëàìæòàé
íèéëýãæèíý.
2. Øóãàìàí õðîìîñîì àãóóëäàã ýóêàðèîò áîëîí áèåèéí
ýñ¿¿ä òåëîìåðàçûí èäýâõèã¿é áàéíà. Èéì ýñýä îíòîãåíåç
õºãæèë áîëîí õºãøðºëèéí ¿åä òåëîìåð íü áîãèíîñîæ
áàéäàã.
3. Áýëãèéí áîëîí õàâäðûí ýñ¿¿ä íü òåëîìåðàçûí èäýâõè
ìàø ºíäºðòýé áàéäàã ó÷ðààñ õóâààãäàõ ÷àäâàð ºíäºðòýé,
áàðàã ¿õäýãã¿é áàéíà.
4. Ýãýë áèåòíèé òåëîìåðóóä õîîðîíäîî èõýýõýí ÿëãààòàé
27. 27
áàéäàã áîë ñýýð íóðóóòàí àìüòäàä òýäãýýð íü
(TTAGGG)n ãýñýí èæèë á¿òýöòýé äàðààëàë áàéäàã.
5. Àìüòàä õàðèëöàí àäèëã¿é óðòòàé òåëîìåð¿¿äòýé áàéíà.
Æèøýý íü õóëãàíû òåëîìåðèéí óðò õ¿íèé
òåëîìåðèéíõààñ õýäýí àðàâ äàõèí óðò áàéäàã áàéíà.
(Õóëãàíûõ 150 õîñ íóêëåîòèä áàéõàä õ¿íèéõ 7-15 õîñ
áàéäàã áàéíà.)
6. Ýñèéí òåëîìåðàçûí èäýâõýýñ ýñèéí õºãøðºë õàìààðíà.
7. Ýðò õºãøðºëèéí õàì øèíæ (ïðîãåðè) áóþó Õàò÷èíñîí-
Ãèëüôîðä, Äàóíû õàì øèíæòýé õ¿ì¿¿ñèéí òåëîìåð
áîãèíîññîí áàéäàã. (Çóðàã 6)
Çóðàã 6. Òåëîìåðèéí óðò íàñíààñ õàìààðàõ íü
Ñóäàëãààãààð õ¿íèé ôèáðîáëàñò ýñèéí ºñãºâºðò
òåëîìåðàçûí ãåíèéã íýìæ ºãºõºä õýâèéí ¿åä äýýä òàë íü 75-
80 õóâààãääàã áàéñàí ýñ¿¿ä 280 õ¿ðòýë óäàà õóâààãäàæ
28. 28
áàéñàí áà ýñýä õºãøðºëèéí áîëîí ýìãýãèéí øèíæ¿¿ä
àæèãëàãäààã¿é áàéíà. Èéì ýñ¿¿äýä õàâäðûí ýñ áîëæ õóâèðàõ
áóþó ìàëèãíèçàöè áîëîõ, õðîìîñîì òîãòâîðã¿é áîëîõ, ýñèéí
àìüäðàëûí ìº÷ëºãèéí õÿíàëò àëäàãäàõ, ýñèéí õ¿ðýëöýõ
ñààòàë àëäàãäàõ çýðýã õàâäðûí ýñýä áàéäàã øèíæ¿¿ä
àæèãëàãäààã¿é áàéíà. ¯¿íýýñ ¿¿äýí ýðäýìòýä òåëîìåðàçûí
ãîë ¿¿ðýã íü çºâõºí ýñèéí ºñºëòèéí õÿíàëò þì. Õàðèí õýâèéí
ýñ õàâäðûí ýñýä øèëæèõýä çààâàë ìóòàöè áîëîí õàâäàð
¿¿ñãýã÷ õ¿÷èí ç¿éë¿¿ä ¿éë÷èëñýí áàéõ ¸ñòîé àæýý.
Ãýòýë õ¿íèé àìíû õºíäèé, í¿äíèé ýâýðëýãèéí ñàëñòûí
õó÷óóð ýñèéí ºñãºâºðò òåëîìåð áîãèíîñäîãã¿é áîëîõ íü
òîãòîîãäæýý. Õ¿íèé ýð¿¿ë ýñèéí äîòîð àäåíîâèðóñûí
12Å1Â54Ê óóðãèéã îðóóëàõàä õ¿íèé ýñèéí õóâààãäàë 100
õ¿ðòýë íýìýãäýýä äàðàà íü ýñ õºãøðºëèéí øàòàíäàà øèëæèæ
õóâààãäàë íü çîãñîæ áàéñàí áîëîâ÷ òåëîìåð óðòñààã¿é
áàéæýý. Õýäèéãýýð øèíæëýõ óõààíä òîäîðõîéã¿é ç¿éë èõ
áàéãàà áîëîâ÷ òåëîìåðàçûã íýýñýí íü Ãåðîíòîëîãèéí áîëîí
õàâäàðûí îíîøëîãîî, ýì÷èëãýýíä ò¿ëõýö ºãñºí íýýëò áîëñîí
þì.
2.1.7. ׺뺺ò ðàäèêàëûí îíîë
׺뺺ò ðàäèêàëûí îíîëûã D.Harman (1956), Í.Ì.Ýìàíóýëü
(1958) íàð áèå áèåíýýñ õàìààðàëã¿éãýýð íýãýí çýðýã
äýâø¿¿ëñýí ò¿¿õòýé. Ýíý îíîëîîð çºâõºí õºãøðºëèéí
ìåõàíèçì òàéëáàðëàãäààä çîãñîîã¿é ò¿¿íòýé õîëáîîòîé
áóñàä ýðõòýí òîãòîëöîîíû ç¿ãýýñ ãàðäàã ýìãýã ¿éë ÿâöóóäûã
òàéëáàðëàñàí áàéäàã. ¯¿íä: ç¿ðõ ñóäàñíû òîãòîëöîîíû
ýìãýã, äàðõëàà äóòìàãøèë, òàðõèíû äèñôóíêöè, êàòàðàêò,
õàâäàð, áîëîí áóñàä.
Ýíý îíîëîîð: ýñèéí ìèòîõîíäðèéí äîòîð ¿¿ñäýã
õ¿÷èëòºðºã÷èéí ñóïåðîêñèä (O2
), óñòºðºã÷èéí õýò èñýë Í2
Î2
,
ãèäðîêñèë ðàäèêàë (-ÎÍ), ñèíãëåò õ¿÷èëòºðºã÷ (m-O2
) çýðýã
íü ýñèéí ìàêðîìîëåêóëóóä áîëîõ óóðàã, íóêëåèí õ¿÷èë, ººõ
òîñ çýðãèéã ãýìòýýíý. Õ¿÷èëòºðºã÷èéí èäýâõèòýé õýëáýð¿¿ä
29. 29
íü ýñèéí ìåìáðàíû óóðãóóä, êîëëàãåí øèðõýã, ÄÍÕ,
õðîìàòèí, á¿òöèéí óóðãóóäûã ãýìòýýæ Ẻìèéí áîëîí
ìèòîõîíäðèéí ãåí¿¿äèéí øóóä áóñ çîõèöóóëãàä îðîëöîí
ÄÍÕ-ã ìåòèëæ¿¿ëæ, ýñèéí äîòðîõ Ñà2+
èîíû òýíöâýðò
íºëººëíº. Õ¿í äóíäæààð 70 æèë íàñëàõàä õ¿íèé áèåä
îéðîëöîîãîîð íýã òîíí õ¿÷èëòºðºã÷èéí ðàäèêàë ¿¿ñäýã áà
ãàäíà àãààðààñ àâ÷ áóé õ¿÷èëòºðºã÷èéí äºíãºæ 2-5% íü
õ¿÷èëòºðºã÷èéí õîðò ðàäèêàëä øèëæäýã áàéíà. Õàðõíû ýñ
äýýð õèéñýí ñóäàëãààãààð õ¿÷èëòºðºã÷èéí èäýâõèòýé
õýëáýð¿¿äýýð ºäºðò 104
òîîíû ÄÍÕ-èéí ãýìòýë ¿¿ñäýã áà
íèéò óóðãèéí 10%-ä êàðáîíèëèéí á¿ëýãò íü ººð÷ëºëò îðäîãèéã
òîãòîîæýý. Ãýõäýý ýñýä ¿¿ñ÷ áóé èõýíõè ÷ºëººò ðàäèêàëóóä
íü ýñèéã ãýìòýýõýýñ ºìíº áóñàä íýãäë¿¿äýýð ñààðìàãæèí
õîðã¿éæäýã. Èéì õîðò íýãäë¿¿äèéí íýã ñàÿ ìîëåêóëààñ
äºíãºæ äºðºâ îð÷èì íü ò¿¿íèéã ñààðìàãæóóëàã÷ ôåðìåíòèéí
¿éë÷ëýëä ºðòºëã¿é ¿ëäýíý.
Õ¿íèé áèåä àãóóëàãäàõ ÷ºëººò ðàäèêàëûí ýñðýã ¿éë÷ëýëòýé
¿íäñýí äîòîîä àíòèîêñèäàíò õ¿÷èí ç¿éëä çàðèì ôåðìåíò,
âèòàìèíóóä îðíî. (Çàðèì ãîë àíòèîêñèäàíòóóä, òýäãýýðèéí
¿éë÷ëýëèéã õ¿ñíýãò 1-ä ¿ç¿¿ëýâ).
30. 30
Õ¿ñíýãò 1
׺뺺ò ðàäèêàëûí ýñðýã ¿éëäýëòýé àíòèîêñèäàíòóóä,
òýäãýýðèéí ¿éë÷ëýë
Áàé
(ñóáñòðàò)
Àíòèîêñèäàíò ¯éë÷ëýë
Î2 Ñóïåðîêñèääèñìóòàçà Î2-èéã Í2Î2-ò õóâèðãàíà.
Í2Î2 Ãëþòàòèîíïåðîêñèäàçà
Í2Î2-èéã Í2Î áà Î2 áîëãîí
çàäàëíà.
Í2Î2 Каталаза
Í2Î2-èéã Í2Î áà Î2 áîëãîí
çàäàëíà.
׺뺺ò
ðàäèêàëóóä
β-êàðîòèí
(ïðîâèòàìèí À)
Òîñîíä óóñäàã ÷ºëººò
ðàäèêàëóóäûã õîëáîíî
׺뺺ò
ðàäèêàëóóä
Âèòàìèí Å
(α-òîêîôåðîë)
Òîñîíä óóñäàã ÷ºëººò
ðàäèêàëóóäûã õîëáîíî
׺뺺ò
ðàäèêàëóóä
Âèòàìèí Ñ
(àñêîðáèíû õ¿÷èë)
Óñàíä óóñäàã ÷ºëººò
ðàäèêàëóóäûã õîëáîíî
׺뺺ò
ðàäèêàëóóä
Øýýñíèé õ¿÷èë
Óñàíä óóñäàã ÷ºëººò
ðàäèêàëóóäûã õîëáîíî
׺뺺ò
ðàäèêàëóóä
Мелатонин
Óñàíä áîëîí òîñîíä óóñäàã
÷ºëººò ðàäèêàëóóäûã õîëáîíî
Øèëæèëòèéí
ìåòàëëóóä
Õåëàò êîìïëåêñ
Òºìºð, çýñ çýðýã øèëæèëòèéí
ìåòàëëóóäûí íºëººãººð
÷ºëººò ðàäèêàëûí óðâàëóóä
ñààòíà
Òóðøèëòààð àìüòíû íàñæèëò ñóïåðîêñèääèñìóòàçà (ÑÎÄ),
b-êàðîòèí, a-òîêîôåðîë, öóñíû èéëäýñíèé øýýñíèé õ¿÷èëèéí
õýìæýý çýðýãòýé øóóä õàìààðàëòàé áàéäãèéã èëð¿¿ëæýý.
D.melanogaster îâãèéí óðò íàñëàäàã äðîçîôèë ÿëàà íü ÑÎÄ
áà êàòàëàçà ôåðìåíòèéã èõýýð íèéëýãæ¿¿ëäýã íýìýëò ãåí
àãóóëäàã áºãººä áóñàä õÿíàëòûí ÿëààíóóäààñ 20-37% óðò
àìüäàð÷, èñýëäýëò ¿¿ñãýõ õ¿÷èí ç¿éëä èë¿¿ òýñâýðòýé
áàéæýý. Âèòàìèí Å, ìåëàòîíèí, õåëàò íýãäë¿¿ä, çàðèì íèéëýã
àíòèîêñèäàíòóóä íü äðîçîôèë ÿëààíààñ ãàäíà ëàáîðàòîðèéí
õóëãàíà, õàðõíû íàñûã óðòàñãàæ áàéæýý. Õ¿íèé áèåèéí ýä
31. 31
ýðõòí¿¿äýä õýäèéãýýð àíòèîêñèäàíò õàìãààëàõ òîãòîëöîî
àæèëëàæ áàéäàã áîëîâ÷ ýñèéí äîòðîõ ìàêðîìîëåêóëóóä
èñýëäýëòýíä áàéíãà ºðòºæ áàéäàã. ªºðººð õýëáýë
àíòèîêñèäàíò õàìãààëàõ òîãòîëöîîíû èäýâõè òèéì ÷ ºíäºð
áàéäàãã¿é àæýý.
2.1.8. Ñîëáèöîí õîëáîãäîõ îíîë
Óñûã ýñ òîîöâîë ýñýä îëîí òîîíû ïîëèñàõàðèä, ëèïèäòýé
õîëáîãäñîí óóðàã àãóóëàãäàæ áàéäàã. Èéì íýãäë¿¿ä íü ýñèéã
õîîðîíä íü õîëáîæ ýä ¿¿ñãýí, òýð íü öààøèä ýðõòýíã ¿¿ñãýíý.
¯å, õîëáîîñ, øºðìºñ, ÿñ, ìºãººðñíèé ýäýä ãîë÷ëîí
òîõèîëääîã èéì óóðãóóäûí íýã áîë êîëëàãåí þì. Áèå
ìàõáîäûí íèéò óóðãèéí 1/3 õóâèéã êîëëàãåí ýçýëíý.
Êîëëàãåí øèðõãèéí á¿òöèéí ¿íäñýí íýãæ íü òðîïîêîëëàãåí
áºãººä 3 ïîëèïåïòèäûí ãèíæýýñ òîãòñîí áàéäàã. Ãèíæ òóñ á¿ð
1000 àìèíõ¿÷ëèéí ¿ëäýãäëýýñ òîãòîõ áà àìèíõ¿÷ëèéí
íàéðëàãûí 1/3-èéã ãëèöèí ýçýëíý. Ãóðâàí ïîëèïåïòèäûí ãèíæ
ººð õîîðîíäîî óñòºðºã÷èéí õîëáîîãîîð, ãóðâàëñàí
òðîïîêîëëàãåí ººð õîîðîíäîî óñòºðºã÷èéí áîëîí
âàíäåðâààëüñèéí õ¿÷ýýð òàòàãäàí õîëáîãäñîí áàéíà.
Çàëóó áàéõàä ýíý õîëáîîñóóä íü ýìõ öýãöòýé öººí áàéäàã
áîë íàñ àõèõ òóñàì õîîðîíäîî ñîëáèöîí (çóðàã 7-ä
çààñàí÷ëàí) îëîí òîîíû õîëáîîñ ãàð÷ èðäýã. Èéìýýñ õ¿íèé
àðüñ çàëóó íàñàíä óÿí, 纺ëºí áàéäàã áîë íàñ àõèõàä óÿí
纺ëºí ÷àíàðàà àëäàæ ºòëºõ áîëíî.
32. 32
Çóðàã 7. Êîëëàãåí óóðãèéí õºíäëºí õîëáîîñóóä
Êîëëàãåíèé õºíäëºí õîëáîîñóóä èõýññýíèé óëìààñ ýñèéí
áîäèñûí ñîëèëöîî õýâèéí ÿâàãäàæ ýñýä òýæýýëèéí áîäèñ
÷ºëººòýé íýâòýð÷ ýñýýñ áîäèñûí ñîëèëöîîíû ýöñèéí
á¿òýýãäýõ¿¿í¿¿ä ãàäàãøëàõ íü ñààòíà. Ýíý óòãààðàà áîäèñûí
ñîëèëöîîíû çàäðàëûí á¿òýýãäýõ¿¿í õóðèìòëàãäàõ øàëòãààí
íü áîëíî.
2.1.9. Ïðîãðàìì÷ëàãäñàí ºòëºëò.
1908 îíä Àìåðèêèéí àíàòîìè÷ ×.Ñ.Ìèíîò: õºãøðºë áîë ¿ð
õºâðºëèéí ¿åýñ ýõëýí ¿¿ñäýã áèîëîãèéí õºãæëèéí ¿ðãýëæëýë
ãýñýí íèëýýä õ¿ëýýí çºâøººðºãäñºí îíîëûã ¿íäýñëýæýý.
Õ¿íèé àìüäðàëûí àëü ÷ ¿åä ¿ð õºâðºëèéí ¿åèéíõ øèã 1 ýñýýñ
ìèëëèàðä ýñ, 0 ãðàììààñ 4-5 êã õ¿ðòýë òèéì ýð÷èìòýé ºñºëò
áàéäàãã¿é. Èéìýýñ ×.Ñ.Ìèíîò òºðºõ öàãààñ ýõëýí õ¿íèé
ºñºëò õºãæëèéí õóðä óäààøèð÷ 20 íàñ îð÷èìòîéä çîãñäîã
íü ºòëºëòèéí ¿éë ÿâöûí ¿ð íºëºº ãýæ ¿çæýý.
Çàðèì áèîãåðîíòîëîãè÷èä õºãøðºëèéí ïðîöåññ òºðºõ öàãààñ
ýõýëäýãã¿é, õàðèí ¿õýõ ìàãàäëàë õàìãèéí áàãà áàéäàã 5-10
íàñíààñ õîéø ýõýëäýã ãýæ ¿çäýã. Èéìä ×.Ñ.Ìèíîòûí îíîëûí
îð÷èí ¿åèéí õóâèëáàð íü ýñèéí ÄÍÕ-ä ºñºëò, õºãæèëèéí
ôèçèîëîãèéí ¿éë¿¿ä ïðîãðàìì÷ëàãäñàí áàéäãèéí àäèë ýñèéí
33. 33
ºòëºëòèéí ìåõàíèçì ÷ ìºí ïðîãðàìì÷ëàãäñàí áàéäàã ãýñýí
¿çýë þì.
2.2. ªÒ˪ËÒÈÉÍ ÔÈÇÈÎËÎÃÈÉÍ ÌÅÕÀÍÈÇÌ
2.2.1. Èë÷ëýã èõòýé õ¿íñ áà ºòëºëò
1914 îíä Õàðüêîâûí èõ ñóðãóóëèéí ïðîôåññîð Å.À.Øóëüö
óñíû ýãýë áèåòýí àìüòäûí íºõºí òºëæèëòèéã ñóäëàæ áàéãààä
ºëñãºëºí áàéñàí àìüòàäûí áèåèéí ýñ ààæèì ÿëãàðàí õºãæèõ
íü áîëüæ ¿ð õºâðºëèéí áàéäàëä øèëæèõ áóþó çàëóóæèæ
áàéãààã àæèãëàæýý. Òýðýýð ôèçèîëîãèéí øèíý÷ëýë ººð÷ëºëò
áàéíãà ÿâàãäàæ, ¿å ¿å ºëñãºëºí áàéäàã àìüòàä íü èë÷ëýã
èõòýé õ¿íñýýð òýæýýãäýí ºëñãºëºíä íýðâýãääýãã¿é àìüòàäòàé
õàðüöóóëàõàä èë¿¿ óðò íàñàëäàã ãýæ ¿çäýã áàéæýý.
1917 îíä Osborn, 1930-ààä îíä ÌñÑàó íà𠺺ðñäèéí
ñóäàëãààíààñ õîîë òýæýýëèéã íü õÿçãààðëàñàí àìüòàä áóñàä
àìüòäààñ 30-50% èë¿¿ óðò íàñàëäàã ãýñýí ä¿ãíýëòèéã õèéæýý.
Èë÷ëýã èõòýé õîîë õ¿íñèéã õÿçãààðëàñíààð öóñíû ñàõàðûí
áîëîí èíñóëèíû õýìæýý, áèåèéí òåìïåðàòóð, ýíåðãè
çàðöóóëàëò áóóðàõ çýðýã ôèçèîëîãèéí àøèãòàé íºõöë¿¿ä
¿¿ñäýã íü íàñæèëòûã óðòàñãàõ íýã õ¿÷èí ç¿éë áîëäîã áàéíà.
ªëñºëòèéí ãåðîïðîòåêòîð ¿éë÷èëãýýíèé ìºí ÷àíàð íü
õ¿íñíèé íàéðëàãûí àëü íýãýí àãóóëàãäàõóóíûã õÿçãààðëàõ
ÿâäàë áèø, õàðèí àâ÷ áóé íèéò èë÷ëýãèéã áóóðóóëàõ ÿâäàë
þì.
Çóðàã 8. Íàñæèëò èë÷ëýã
èõòýé õ¿íñýýñ õàìààðàõ
íü
34. 34
Íýãýí ñóäàëãààãààð èë÷ëýã áàãàòàé õ¿íñýýð òýæýýñýí 300
ìýðýã÷ àìüòíû 80-90%-ä õºãøðºë óäààøèð÷ áóé íü
àìüäðàëûí õýâ ìàÿã, ñóðãóóëèëàëò, äàðõëààíû õàðèó óðâàë,
ãåíèéí ýêñïðåññè, ôåðìåíò äààâðûí èäýâõè, ãëþêîçä òýñâýðò
÷àíàð, ÄÍÕ-èéí ðåïàðàöèéí èäýâõè, óóðãèéí íèéëýãæèëòèéí
õóðä çýðýã ¿ç¿¿ëýëò¿¿äýýð àæèãëàãäàæýý. Èéì õîîëëîëòûí
¿åä àïîïòîç ò¿ðãýñ÷, ýñèéí äîòîð ìóòàöè ¿¿ñýëò áóóð÷,
íàñæèëòòàé õîëáîîòîé ýä ýðõòýíä ãàðàõ ýìãýã ººð÷ëºëò¿¿ä
àðèëæ, õàâäàð ¿¿ñýëò áàãàñäàã áàéíà. Èë÷ëýã áàãàòàé õ¿íñ
õýðýãëýñýí àìüòäàä íàñ óðòñàõ íü ºñºëò áóóðàõ, áèåä
àãóóëàãäàõ ººõºí ýäèéí àãóóëàìæ áóóðàõ, ìýäðýë øèíãýíèé
çîõèöóóëãà, äàðõëààíû ººð÷ëºëò¿¿ä áàãàñàõ, ÷ºëººò
ðàäèêàëóóäûí íèéëýãæèëò áóóðàõ çýðýãòýé ìºí õîëáîîòîé
þì. Ãýâ÷ èë÷ëýã áàãàòàé õ¿íñ õýðýãëýõ íü áîäèñûí
ñîëèëöîîíû èäýâõè óäààøèðäàã ñºðºã òàëòàé ÷ èõ ºëññºí
ýñ¿¿ä èñýëä¿¿ëýã÷èéí íºëººíä ìýäðýã áèø áîëäîã ó÷ðààñ
÷ºëººò ðàäèêàëóóäàä òýñâýðòýé áîëäîã áàéíà.
2.2.2.ªòëºëòèéí äàðõëààíû ìåõàíèçì
Íàñ àõèõ òóñàì íàñòàíãóóäàä õàëäâàðò ºâ÷èí, àóòîèììóí
ýìãýã, õàâäàð çýðýã ýìãýãèéí äàâòàìæ ºñäºã íü íàñæèëòòàé
õîëáîîòîé ãàðàõ äàðõëàëûí òîãòîëöîîíû ñóëðàëòàé
õîëáîîòîé áàéäàã þì. Íýã ýñýýñ ¿¿ñãýâýðòýé áàéäàã ó÷ðààñ
äàðõëàëûí áîëîí öóñ òºëæ¿¿ëýõ òîãòîëöîî õî¸ð ñàëøã¿é
õîëáîîòîé. Ýíý õî¸ð òîãòîëöîî áèåìàõáîäûã õàëäâàð
¿¿ñãýã÷ õ¿÷èí ç¿éë áîëîí õàâäàð ¿¿ñýõýýñ õàìãààëäàã.
Ãýõäýý íàñ àõèõàä ¿íäñýí ãåìîïîýç áàãà ººð÷ëºãäºíº. Äýë¿¿,
çàõûí òóíãàëàãèéí áóë÷èðõàéíóóä, ÿñíû ÷ºìºãò òîî
õýìæýýíèé õóâüä íàñíààñ õàìààðàõ ººð÷ëºëò áàðàã
ãàðäàãã¿é.
Äàðõëàà òîãòîëöîîíû ãîë ýðõòýí áîëîõ ñýðýý áóë÷èðõàé
áýëãèéí áîéæëèéí ¿åýñ ýõëýí õàòèíãàðøèæ ýõýëíý. Ýíý
áóë÷èðõàéí òàðõèëàã äàâõàðãûí ëèìôîèä ýñ¿¿ä ìàø
ýð÷òýéãýýð öººð÷ õó÷óóð ýñ¿¿ä íü óéëàíõàéò ººð÷ëºëòºíä
îðíî. Èéìýýñ íàñ àõèõ òóñàì ñýðýý áóë÷èðõàéãààñ Ò ýñèéí
35. 35
ÿëãàðàí áîëîâñðîõ ÿâö áóóðäàã áàéíà. ¯¿íýýñ ãàäíà ñýðýý
áóë÷èðõàéãààñ ÿëãàðäàã òèìîçèí, òèìîïîýòèí, òèìóëèí çýðýã
ïîëèïåïòèä äààâðóóäûí ÿëãàðàëò ìºí áóóðíà. Òèéì ó÷ðààñ
ñýðýý áóë÷èðõàéí äàðõëàëûí òîãòîëöîîã çîõèöóóëàã÷
äîòîîä ø¿¿ðëèéí äààâðóóäûí ¿éë àæèëëàãàà áóóðàõ íü íàñ
àõèõàä äàðõëàà ñóëüäàõûí ãîë ìåõàíèçì áîëíî.
Äàðõëàà îðëóóëàõ ýì÷èëãýý áîëîí öàéð àãóóëñàí ýìèéí
áýëäìýë¿¿äèéã õýðýãëýñíýýð äàðõëàà õàðèó óðâàëûã
èäýâõèæ¿¿ëæ áîëíî. Øèíæèëãýýãýýð ëèìôîöèò ýñ¿¿äèéí
òîîíû ÿëãàà áàðàã àæèãëàãäààã¿é àæýý. Õàðèí Ò ëèìôîöèòûí
èäýâõèòýé ¿éë÷ëýëä ººð÷ëºëò îðæ áàéæýý. Çàõûí öóñàíä
íèéò Ò ýñèéí òîî ººð÷ëºã人ã¿é ÷ Ò ýñèéí äýä á¿ëã¿¿äèéí
õîîðîíä ÿëãàà ãàðñàí áàéäàã. Çàõûí öóñàíä áîëîâñîð÷
ã¿éöýýã¿é çàëóó Ò ýñ¿¿ä èëýð÷ ¿éë àæèëëàãààòàé Ò ýñèéí
òîî áóóðäàã áà ýñ õîðäóóëàõ Ò ñóïðåññîð ýñèéí òîî
õàðüöàíãóé íýìýãäýæ, Ò õåëïåð ýñèéí òîî õàðüöàíãóé
áóóðñíààñ ýñèéí äàðõëààíû äóòìàãøèë àæèãëàãäæýý.
Õàðèí øèíãýíèé äàðõëààíû òàëààñ ãàðàõ ººð÷ëºëò¿¿äèéã
òîäîðõîéëîõîä òºâºãòýé áàéäàã áà íàñ àõèõàä áèåä Ẻìèéí
àíòèãåíèé ýñðýã àíòèòåë íèéëýãæèëò ºíäºð áîëæ èðäýã.
¯¿íýýñ ¿çýõýä íàñëàõ ÿâöàä äàðõëàà òîãòîëöîîíû ÿíç
á¿ðèéí ò¿âøèíä äàðõëàà òîãòîëöîîíû ¿éë àæèëëàãààíû
ãàæóóäàë àæèãëàãääàã. ßëàíãóÿà Ò ýñèéí áîëîâñðîõ ÷àíàð
áóóðñàíààñ ýñèéí äàðõëààíû õàðèó óðâàëûí ìýäðýã ÷àíàð,
òóõàéëáàë èíòåðëåéêèíä ìýäðýã áàéäàë áóóðíà. Äàðõëààíû
íàñíààñ õàìààðàí ãàðàõ ººð÷ëºëò íü ìýäðýë, äîòîîä
ø¿¿ðëèéí òîãòîëöîîíû ººð÷ëºëòòýé øóóä õàìààðàëòàé
áàéíà.
Òºâ ìýäðýëèéí òîãòîëöîî íü óðãàë ìýäðýë, äààâàð,
íåéðîìåäèàòîðîîð äàìæóóëàí äàðõëààã çîõèöóóëäàã.
Äàðõëàà èäýâõèæ¿¿ëýõ ¿éëäýëòýé áàìáàéí äààâàð,
ºñºëòèéí õ¿÷èí ç¿éë áîëîí ëþòåèíæ¿¿ëýã÷ äààâàð çýðýã íü
36. 36
ñýðýý áóë÷èðõàéí äîòîîä ø¿¿ðëèéí ¿éë àæèëëàãààã
èäýâõèæ¿¿ëýõ, çàõûí öóñíû Ò ýñèéí õàìãààëàõ ÷àäâàðûã
íýìýãä¿¿ëýõ ¿éëäýëòýé áàéíà. ¯¿íýýñ ãàäíà ýñðýã òºðºã÷ººð
ºäººãäñºí äàðõëààíû ýñ¿¿ä íü ÀÊÒÄ, ÒÒÄ, ºñºëòèéí õ¿÷èí
ç¿éë, ïðîëàêòèí, g-àäðåíàëèí çýðýã äààâàð, íåéðîìåäèàòîð
òºñò íýãäë¿¿äèéã ÿëãàðóóëñíààð äàðõëàà õàðèó óðâàëûã
ñýðãýýõ ¿éëäëèéã ìºí ¿ç¿¿ëíý. Ýíý ýðãýõ õîëáîîíû çàð÷èì
íü íàñàí òóðøèä õàäãàëàãääàã áîëîâ÷ ºòºë íàñàíä èë¿¿
ºíäºð à÷ õîëáîãäîëòîé þì.
2.2.3. Ìýäðýë øèíãýíèé çîõèöóóëãà àëäàãäëûí
ìåõàíèçì
Ìýäðýë, äîòîîä ø¿¿ðëèéí òîãòîëöîî íü ýä ýðõòíèé ¿éë
àæèëëàãààã çîõèöóóëäàã ¿íäñýí çîõèöóóëàã÷ ó÷ðààñ íàñòàí
ñóäëàà÷èä íàñ àõèõàä ãàðàõ çîõèöóóëãûí òîãòîëöîîíû
àëäàãäëûã ºòëºëòèéí ìåõàíèçìòàé õîëáîí ñóäëàæ ýíý
òîãòîëöîîíä ¿¿ññýí àíõäàã÷ ººð÷ëºëò¿¿ä íü ýä ýñýä
õî¸ðäîã÷ ººð÷ëºëò ãàð÷ õºãøðºë ÿâàãäàõàä íºëººëäºã ãýæ
¿çäýã. Îð÷èí ¿åä ÿìàð íýã òîäîðõîé äîòîîä ø¿¿ðëèéí
áóë÷èðõàé õÿìàðäàã ãýæ ¿çäýã áàéñàí ¿çýë ººð÷ëºãäºæ
ìýäðýë øèíãýíèé çîõèöóóëãà íü áèå ìàõáîäûí ò¿âøèíä
á¿õýëäýý ººð÷ëºãääºã ãýñýí ¿çëèéã áàðèìòëàõ áîëëîî. Çàðèì
ýðäýìòýä äîòîîä ø¿¿ðëèéí ãîë òºâ - ãèïîòàëàìóñò àíõäàã÷
ººð÷ëºëò ãàð÷ äîòîîä îð÷íû òîãòîíãè áàéäàë (ãåìîñòàç)
àëäàãääàã ãýæ ¿çäýã /Äèëüìàí 1968, 1976/. Ãîìåîñòàçûí
àëäàãäàë íü òóõàéí äîòîîä ø¿¿ðëèéí áóë÷èðõàéí ¿éë
àæèëëàãààíû èõñýëò, áàãàñàëò áîëñîíîîð ýä ýñèéí áîäèñûí
ñîëèëöîîíû çîõèöóóëãà àëäàãäàíà. Æèøýýëáýë àõèìàã
íàñàíä ãèïîòàëàìóñûí äààâðóóä /ëèáåðèíóóä/, ãèïîôèçýýñ
ÿëãàðàõ ãîíàäîòðîïèí, ñîìàòîòðîïèí, íîéð áóë÷èðõàéí
èíñóëèí çýðýã äààâðûí ÿëãàðàëò èõýñäýãèéã òîãòîîæýý.
37. 37
Á¯ËÝà III
ÍÀÑÆÈËÒÛÍ ÀÍÀÃÀÀÕ ÁÈÎËÎÃÈÉÍ ËÀÂËÀÌÆ
ÕÝÌÆÝÝ ªÒ˪ËÒÈÉÍ ßÂÖ, ÕÓÐÄ
3.1. Íàñæèëòûí ëàâëàìæ õýìæýý
Àíàãààõ óõààí, ôèçèîëîãèéí ïðàêòèêò ëàâëàìæ õýìæýý ãýäýã
íü áàéíãà ººð÷ëºãäºí áóé ãàäààä îð÷íû òîäîðõîé íºõöºëä
ýðõòýí òîãòîëöîîíû ¿éë àæèëëàãààã òîãòâîðòîé õýâèéí
õýìæýýíä áàðüæ áàéõ ¿éë àæèëëàãààíû õýì õýìæýýã õýëíý.
Áèå ìàõáîäûí á¿òýö ¿éë àæèëëàãààíû õýâèéí õýìæýý áîë
áèåìàõáîäûí ýð¿¿ë áàéæ, àæèëëàõ ÷àäâàðòàé, äàñàí
çîõèöîæ, èäýâõèòýé óðò íàñëàõ ¿íäýñ ñóóðü íü áîëäîã.
Ëàâëàìæ õýìæýýã 19-20°Ñ òåìïåðàòóðûí îð÷èíä, 20-30 íàñíû
70 êã æèíòýé ýð¿¿ë õ¿ì¿¿ñèéí á¿òýö, ¿éë àæèëëàãààíû
¿ç¿¿ëýëò¿¿äèéã ìàòåìàòèê, ñòàòèñòèêèéí àðãààð ãàðãàæ
òîãòîîäîã. Õýäèéãýýð ëàâëàìæ õýìæýý íü áîäèò ¿ç¿¿ëýëò
áîëîâ÷ áèå ìàõáîäèéí ýíýõ¿¿ ¿ç¿¿ëýëò¿¿ä íü ºðãºí
õ¿ðýýíä, õóâüñàæ ººð÷ëºãäºõ øèíæòýé áàéíà. ªºðººð
õýëáýë ãàçàð ç¿éí áàéðëàë, íàñ, õ¿éñ, íèéãìèéí áàéäëààñ
õàìààð÷ ýìãýã áèøýýð õóâüñàæ ººð÷ëºãäºæ áîëíî. Æèøýý
íü: íàñíû õàðüöààíààñ õàìààðàí õ¿¿õýä, èäýð íàñ, àõìàä,
ºòºë íàñàíä ôèçèîëîãèéí ëàâëàìæ õýìæýý ººð ººð áàéäàã
ó÷ðààñ õ¿íèé îíòîãåíåç õºãæëèéã ¿å÷ëýí àâ÷ ¿çäýã. Ãýòýë
íàñíû ¿å á¿ðò õýâèéí õýìæýýíèé ººð÷ëºëòèéí çààã íü îäîî
õèð òîäîðõîéã¿é, ìàðãààíòàé õýâýýð áàéãàà áèëýý.
Ýð¿¿ë áîëîí ýìãýã íàñæèëòûí çààã ÿëãààã òîäîðõîéëîõ
¿¿äíýýñ çàðèì ýðäýìòýä íàñíû ººð÷ëºëòèéã 20-25 íàñíû
õýìæýýñòýé õàðüöóóëàí àâ÷ ¿çýõ íü çºâ ãýæ ¿çäýã. Ãýòýë ýíý
íü íàñòíóóäûí ôèçèîëîãè áèîëîãèéí õýâèéí ¿ç¿¿ëýëò áèø,
õàðèí èäýð ¿åèéíõýýñ õèð õýìæýýãýýð õàçàéñàí áîëîõûã
òîäîðõîéëîõ ¿ç¿¿ëýëò áîëäîã.
Èéìýýñ Îðîñûí ýðäýìòýí Â.Â.Ôðîëüêèñ: Íàñ á¿ðò òîõèðîõ
íýãäìýë íýã ²òºãñ õýâèéí õýìæýý ãýæ áàéõ ó÷èðã¿é. Ó÷èð íü
38. 38
20-25 íàñíû ¿ç¿¿ëýëò¿¿äèéã õýâèéí ãýæ àâ÷ ¿çâýë ò¿¿íýýñ
ºìíºõ õ¿¿õýä íàñ, ò¿¿íýýñ õîéøõè èäýð, àõèìàã, ºòºë íàñ
íü ýð¿¿ë áèø ÿâàãääàã ãýæ ¿çýõýä õ¿ðãýíý ãýæ ¿çñýí.
Èéìýýñ íàñíû ¿å÷ëýë á¿ðèéí, ò¿¿íèé äîòîð íàñòàíû
ôèçèîëîãèéí õýâèéí õýìæýý ãýäãèéã òîãòîîõ øààðäëàãàòàé
áàéäàã. Ò¿¿íèéã áîëîâñðóóëàõûí òóëä õýâèéí ýð¿¿ë íàñàëæ
áóé õ¿ì¿¿ñýýñ íàðèéí õýìæ¿¿ðýýð ñîíãîëò õèéõ íü ÷óõàë.
Èéì õ¿ì¿¿ñ íü àìüäðàëûíõàà ñ¿¿ë÷èéí ìº÷ õ¿ðòýë áèåèéí
áîëîí îþóíû ÷àäâàðàà á¿ðýí õàäãàëæ, áóñäààñ õàðààò áóñ
àìüäàð÷, àæèëëàæ àìüäðàëûí èäýâõèòýé õýâ ìàÿãèéã
õàäãàëæ áàéãàà àõìàä íàñòàí áàéõ ¸ñòîé. Ýíý ñóäàëãààã
õèéõèéí òóëä 10-15 æèëýýð òýð ýð¿¿ë íàñæèëòûã òºëººëæ
áóé àõìàäóóäàà óðò õóãàöààíû àæèãëàëòàíä õàìðóóëàí íàñ
àõèõ òóñàì øààðäëàãàòàé õýìæèëòèéã õèéæ ëàâëàìæ õýìæýýã
òîãòîîõ íü èë¿¿ òîõèðîìæòîé.
Õ¿íèé íàñûã ¿å÷ëýí á¿ëýãëýõäýý õðîíîëîãè áóþó õóàíëèéí
íàñûã ¿íäýñëýíý. Ãýòýë òýð íàñíû ¿å¿äýä ãàð÷ áóé
ººð÷ëºëò¿¿ä íü õóàíëèéí íàñòàéãàà òîõèðîõã¿é áàéõ íü áèé.
ªºðººð õýëáýë çàðèì õ¿íä 30-35 íàñòàé áîëîâ÷ ôèçèîëîãèéí
¿ç¿¿ëýëò¿¿ä, ¿éë àæèëëàãààíû ÷àäàâõè, ãàäààä øèíæ íü
õ¿÷òýé ººð÷ëºãäºí ýðò õºãøèð÷ 50-55 íàñíû õ¿íòýé àäèë
áàéõàä çàðèì 80-90 íàñíû àõìàäóóäàä áèå ìàõáîä íü “çàëóó”
õýâýýð õàäãàëàãäàæ áàéõ íü ÷ áèé. Ýíý íü ºòëºõ õóðäòàé
õîëáîîòîé þì. ºòëºëòèéí ÿâö íàñ áîëîí õóâü õ¿íèé îíöëîã,
ºâ÷ëºë, öàã óóð, õîîë óíä çýðýã îëîí õ¿÷èí ç¿éëýýñ õàìààð÷
õ¿í á¿ðò õàðèëöàí àäèëã¿é áàéíà.
ßëàíãóÿà àõèìàã áîëîí ºâ÷òýé õ¿ì¿¿ñò õºãøðºëèéí
ººð÷ëºëò¿¿ä, ýð¿¿ë, èäýð çàëóó ¿åèéã áîäâîë õóðäàí
ÿâàãäàíà. Ýíý õóðä, ýð÷èì íü õ¿íèé àìüäðàõ ÷àäâàð,
àìüäðàõ õóãàöààã òîäîðõîéëîõ íýã ãîë ¿ç¿¿ëýëò áîëíî.
¯¿íýýñ ¿¿äýí õóâü õ¿íèé õºãæèë, õºãøðºëèéí õóðäûã
èëýðõèéëýõ “áèîëîãèéí íàñ” ãýñýí îéëãîëò ãàð÷ èðñýí þì.
39. 39
3.2. Áèîëîãèéí íàñ, ò¿¿íèéã ¿íýëýõ.
Áèîëîãèéí íàñ áóþó ¿éë àæèëëàãààíû íàñ ãýäýã íü õ¿íèé
õºãæëèéí /íàñæèëòûí/ õóðä, ýð÷ìèéã èëòãýõ ¿íäñýí ¿ç¿¿ëýëò
þì. Àõèìàã íàñàíä áèîëîãèéí íàñ íü áèå ìàõáîäûí åðºíõèé
ýð¿¿ë ìýíäèéí ò¿âøèí, ºòëºëòèéí çýðãèéã òîäîðõîéëîõ
¿ç¿¿ëýëò áîëäîã. Áèîëîãèéí íàñ íü òóõàéí õ¿íèé ºâ÷ëºë, íàñ,
õ¿éñ, óäàìøëûí çýðýã äîòîîä õ¿÷èí ç¿éëýýñ ãàäíà àìüäàð÷
áóé îð÷èí, àìüäðàëûí ò¿âøèí, õýâ ìàÿã, ¿íäýñòýí ÿñòíû
îíöëîã, ãàçàð ç¿é, ýäèéí çàñãèéí íºõöºëººñ, õîðò çóðøèë
çýðýã ãàäààä õ¿÷èí ç¿éëýýñ õàìààðíà. Èéì ó÷ðààñ èæèë
íàñíû õ¿ì¿¿ñ àìüäðàëûíõàà 2-ð õàãàñò áèîëîãèéí íàñ áóþó
áèåèéí á¿òýö ¿éë àæèëëàãààíûõàà áàéäëààð áèå áèåíýýñýý
ÿëãàð÷ èðäýã. Óäàìøëûí õ¿÷èí ç¿éë, ýð¿¿ë áàéäàë ºäºð
òóòìûí àæèë, àìüäðàëûí òààòàé íºõöºëä áàéñàí õ¿í
õóàíëèéí íàñíààñàà çàëóó, îâîð áàãàòàé õàðàãäàíà. Ýíý íü
õºãøðºëèéí ÿâö óäààí, ýð¿¿ë áàéãààãèéí øèíæ þì.
Õàðèí áèîëîãèéí íàñ íü ºíäºð áóþó õóàíëèéí íàñíààñàà
äàâàõ íü ºòëºëòèéí ÿâö ò¿ðãýñýæ áàéãààã èëòãýõ áºãººä èéì
õ¿íä àìüäðàëûí ÷óõàë ýðõòíèé ¿éë àæèëëàãàà àìàðõàí
àëäàãäàæ, äàñàí çîõèöîõ ÷àäâàð íü áóóð÷, ºâ÷èí ýìãýãò
ºðòºìõèé áîëñîíîîñ ýðò õºãøèð÷ ¿õýõ õóãàöàà îéðòîæ áóéã
èëòãýäýã.
Èéìýýñ íàñòàí ñóäëàà÷, íàñòàíû ýì÷, íèéãìèéí àæèëòíóóä
áîëîí ýð¿¿ë àõóé÷äàä õºãøðºëèéí ÿâöûã òîäîðõîéëîõ, îíîø
òîãòîîõ, íèéãìèéí ýð¿¿ë ìýíäèéí çàðèì àñóóäëûã øèéäýõ,
áîëîâñðóóëàõ, òýòãýâýðèéí íàñ òîãòîîõ, õºãøðºëèéí ÿâöûã
ñààðóóëàõ, èäýâõèòýé íàñæèëòûã óðòàñãàõàä ÷èãëýãäñýí ¿éë
àæèëëàãààã ÿâóóëàõàä õ¿íèé íàñûã çºâõºí õóàíëè, òºðñºí
îí ñàðààð ¿íýëýõýä ó÷èð äóòàãäàëòàé áîëîõ íü îéëãîìæòîé.
Íàñæèëòòàé õîëáîîòîé ººð÷ëºëò¿¿ä 30-35 íàñíààñ äýýø
íàñàíä õàìãèéí òîä èëýðäýã ó÷ðààñ àõìàä, àõèìàã, ºíäºð
íàñíû õ¿ì¿¿ñò òîäîðõîéëîõ íü èë¿¿ èõ à÷ õîëáîãäîëòîé.
Õóàíëèéí íàñ áèîëîãèéí íàñ 2 òîõèð÷ áàéâàë ôèçèîëîãèéí
40. 40
áóþó ýð¿¿ë íàñæèëò ãýíý. Õýðýâ áèîëîãèéí íàñ õóàíëèéí
íàñíààñ õîöîð÷ áàéâàë òóõàéí õ¿íèé áèå ìàõáîä çàëóó
áàéãàà áóþó óðò íàñëàõ áîëîìæòîéã èëòãýíý. Õýðýâ
áèîëîãèéí íàñ íü õóàíëèéí íàñàà äàâæ áàéâàë õ¿í íàñíààñàà
ýðò õºãøèð÷ áàéíà, õýâèéí áóñ, ýìãýã íàñæèëò ãýñýí ¿ã.
Òýãýõýýð áèîëîãèéí íàñ íü õ¿íèé íàñæèëò õýâèéí ýð¿¿ë ýñýõ,
ýñâýë ýðò áóþó ýìãýã õºãøðºë áàéãààã òîäîðõîéëîõ ÷óõàë
à÷ õîëáîãäîëòîé îéëãîëò þì.
Õ¿íèé íàñæèëòòàé õîëáîîòîé ººð÷ëºëò¿¿ä ãåòåðîõðîí,
ãåòåðîòîï, ãåòåðêèíåòèê øèíæ ÷àíàðòàé áàéäàã ó÷ðààñ ÿíç
á¿ðèéí ýðõòýí ñèñòåìä õàðèëöàí àäèëã¿é öàã õóãàöààíä
èëýðäýã.
Èéì ó÷ðààñ áèîëîãèéí íàñûã òîäîõîéëîõîä ýìíýëýã-áèîëîãè,
àíòðîïîëîãèéí íàðèéâ÷èëñàí ñóäàëãàà øèíæèëãýý
øààðäëàãàòàé þì. ßìàð êðèòåðè ¿ç¿¿ëýëòýýð áèîëîãèéí
íàñûã òîäîðõîéëîõ íü ãåðîíòîëîãèéí øèíæëýõ óõààíû
ñóäàëãààíû íýã ÷èãëýë þì. Ýíý ñóäàëãààíû ãîë àðãà íü:
1. “õºíäëºí” ñóäàëãààíû àðãà - íàñíû á¿ëýã òóñ á¿ðýýñ /40-
50, 50-60, 60-70, 70-80 íàñ ã.ì. / õ¿ì¿¿ñèéã á¿ëýãëýí àâ÷
íàñíû ººð÷ëºëò¿¿äèéã õîîðîíä íü õàðüöóóëàí ñóäëàõ.
2. “äàãóó” ñóäàëãàà, óðò õóãàöààíû ñóäàëãàà - 30-40 íàñíû
õàðüöàíãóé ýð¿¿ë õ¿ì¿¿ñèéã óäààí õóãàöààíû òóðø
ñóäàëãààíä àâ÷ 1-10 æèëèéí ¿å÷ëýëòýéãýýð òýäýíä íàñ
àõèõ òóñàì ãàðàõ ººð÷ëºëò¿¿äèéã ñóäëàõ. Ýíý àðãà íü
õýäèéãýýð èõ õóãàöàà, õ¿÷ õºäºëìºð çàðöóóëàõ áîëîâ÷
õºãøðºëèéí õóðä, îíöëîã, íºëººëºõ õ¿÷èí ç¿éë¿¿äèéã
ñóäëàõàä èë¿¿ à÷ õîëáîãäîëòîé, áîäèòîé ìýäýýëýë
ºãäºãººðºº îíöëîã.
Áèîëîãèéí íàñûã òîäîðõîéëîõîä ÷óõàë à÷ õîëáîãäîë á¿õèé
øàëãóóð ¿ç¿¿ëýëò¿¿ä, íàñ àõèõàä õèð õàìààðàëòàé áàéãààã
õàìààðàëûí (êîððåëÿöèéí) êîýôèöåíòýýð òîäîðõîéëæ
ãàðãàíà.
