Slides bij mijn presentatie bij het afscheidssymposium van Lourens de Vries, Professor Bijbelvertalen aan de VU, 4 maart 2022

1. Gender in
Bijbelvertalingen
Willem van Peursen
Symposium t.g.v. het afscheid van Prof. Lourens de Vries
4 maart 2022

2. NBV21

3. Gender en grammaticaal geslacht
?

4. Gender en grammaticaal geslacht
1. De man zet zijn fiets neer. Hij kijkt om zich
heen.
2. De vrouw zet haar fiets neer. Zij kijkt om zich
heen
3. Het meisje zet haar fiets neer. Het kijkt om
zich heen.
4. De vergadering ziet het als haar taak.
5. De commissie heeft zijn werk afgerond.

5. Lettinga et al., Grammatica, § 23d
Soms worden het mannelijke en het vrouwelijke
wezen met dezelfde vorm en hetzelfde
grammaticale geslacht aangeduid (vgl. Fr. le rat,
la souris). Bij deze epicoena gelden in het
algemeen grote en sterke dieren als mannelijk,
kleine en vreesachtige daarentegen als
vrouwelijk (…) Soms wordt een mannelijk
nomen als vrouwelijk behandeld wanneer het
verwijst naar vrouwelijke wezens, b.v. ‘zogende
kamelen’ = ‘kamelen [mnl.], zogende [vrl.]’

6. Congruentie-patronen in Mba

7. Vertaalkwesties (1)
Klaagliederen 1:3 (NBV21) Richteren 1:19 (NBV21)
3Juda is verbannen na een tijd
van nood en zware
onderdrukking;
zij zit neer te midden van de
volken, maar vindt geen rust
En de Here was met Juda, zodat
hij het gebergte in bezit nam
Juda: mannelijke of vrouwelijk?

8. Vertaalkwesties (2)
Klaagliederen 1:6 (NBV21) Psalm 132:13 (NBG51)
Sion heeft al haar glans
verloren.
Haar leiders zijn als herten die
geen weidegrond meer vinden.
Want de Here heeft Sion
verkoren,
Hij heeft het Zich ter woning
begeerd.
Sion: vrouwelijk of onzijdig?

9. Vertaalkwesties (3)
Psalm 102:13 (RSV) Psalm 132:13 (RSV)
Thou wilt arise and have pity
on Zion;
it is the time to favor her; the
appointed time has come.
For the Lord has chosen Zion;
he has desired it for his
habitation.
Sion: vrouwelijk of onzijdig? (RSV Psalmen)

10. Vertaalkwesties (4)
Jesaja 62:7 (NBG51) Jesaja 66:10 (NBG51)
En laat Hem geen rust, totdat
Hij Jeruzalem grondvest en het
stelt tot een lof op aarde.
Verheugt u met Jeruzalem en
juicht over haar, gij allen die
haar liefhebt.
Jeruzalem: vrouwelijk of onzijdig (NBG51, Jesaja)

11. Vertaalkwesties (5)
Klaagliederen 2:5 (NIV) Klaagliederen 2:5 (RSV)
The Lord is like an enemy;
he has swallowed up Israel.
He has swallowed up all her
palaces and destroyed her
strongholds.
The Lord has become like an
enemy, he has destroyed Israel;
he has destroyed all its palaces,
laid in ruins its strongholds;
Israel: vrouwelijk of onzijdig? (Klaagliederen)

12. Verwijzing naar God/goden
Talen verschillen in verwijzingen naar God/
goden. Dit hangt ervan af of goden voorgesteld
worden als mannelijk of vrouwelijk, of b.v. als
dieren. En dan kan het afhangen van het
grammaticale geslacht van de desbetreffende
dieren.

13. Verwijzing naar God/goden
Twee bewegingen:
Spreken over
God/goden
Spreken over
God/goden
grammaticaal
geslacht
grammaticaal
geslacht

14. Spreken over
God/goden
grammaticaal
geslacht

15. Invloed van spreken over God/goden
op grammaticaal geslacht
The words cuuriyaiN ‘sun’ and cantiraN ‘moon’
are both treated as masculine, as are other
heavenly bodies; this is explained by the fact
that they are also the names of gods.
[Corbett, Gender, p. 9, over Tamil, dat
een strikt semantisch systeem heeft]

16. Verwijzing naar God/goden
Spreken over
God/goden
Spreken over
God/goden
grammaticaal
geslacht
grammaticaal
geslacht

17. Invloed van grammatical geslacht op
het spreken over God
Wordt er over de Heilige Geest gesproken in
mannelijke of in vrouwelijke categorieën
(grammaticaal én inhoudelijk)?

18. Invloed van grammatical geslacht op
het spreken over God

19. Invloed van grammatical geslacht op
het spreken over God
Mede (?) onder invloed van het grammaticale
vrouwelijke geslacht van het woord voor ‘geest’
in het Syrisch, wordt over de Heilige Geest
gesproken in vrouwelijke termen (b.v.
‘moeder’).

20. Aphrahat, Demonstratio 6:14
Wie verlaat zijn vader en zijn moeder wanneer
hij een vrouw neemt? Dit is de betekenis: zolang
een man geen vrouw neemt, vereert een man
en houdt hij van God zijn vader en de Heilige
Geest zijn moeder.
Genesis 2:24 Daarom zal een man zijn vader en
zijn moeder verlaten en zijn vrouw aanhangen…

21. Hieronymus, Commentaar op Jesaja
Sed et in Evangelio quod juxta Hebraeos
scriptum, Nazaraei lectitant, Dominus loquitur:
modo me tulit mater mea, Spiritus sanctus.
Nemo autem in hac parle sacandalizari debet,
quod dicatur apud Hebraeos spiritus genere
feminine, cum nostra lingua appelletur genere
masculino, et Graeco sermone neutron. In
divinitate enim nullus est sexus.
Evangelie van de Hebreeën, frag. 3: De
Heilige Geest, mijn moeder, nam mij.

22. Andere voorbeelden
Hebreeuws: Wijsheid (Spreuken 8)

23. Andere voorbeelden
Hebreeuws: Wijsheid (Spreuken 8)
Syrisch: Woord (o.a. Johannes 1)

24. Het Woord

25. Het Woord
Vrouwelijke vormen gebruikt in Johannes 1
(Oud-Syrische evangeliën), bij Efrem, en in oude
Peshitta handschriften.

26. Kortom: het spreken over gender wordt mede bepaald
door de restricties van grammaticaal geslacht.

27. Non-binary Hebrew
Kortom: het spreken over gender wordt mede bepaald
door de restricties van grammaticaal geslacht.
Bij moderne talen leidt dit tot pogingen om de taal te
veranderen (zie Arian Verheij in Alef Beth)

28. Conclusie
Bij het spreken over God in termen van human
non-human, mannelijk, vrouwelijk spelen ook
de beperkingen van de taal een rol. In het
Armeens werkt het anders dan in het
Hebreeuws, en weer anders in het Nederlands.

29. Conclusie
Bij het spreken over God in termen van human non-
human, mannelijk, vrouwelijk spelen ook de beperkingen
van de taal een rol. In het Armeens werkt het anders dan
in het Hebreeuws, en weer anders in het Nederlands.
In veel gevallen waar het Hebreeuws een onderscheid
maakt tussen mannelijk en vrouwelijk, maakt het
Nederlands die niet. De vormen voor de 2e persoon zijn
in het Nederlands, anders dan in het Hebreeuws, gender-
neutraal.