Flora və Fauna - Azərbaycan ( Azerbaijan )

1. Flora və Fauna
Şamaxı rayonu flora və bitki örtüyü baxımından Azərbaycanın ən zəngin
rayonlarından biridir. Azərbaycanda dağ çöl formasiyasının ən geniş
areallarından biri də məhz bu rayonun payına düşür. Quru çöl və çöl
bitkiləri arid-seyrək meşələrlə və müxtəlif kollarla qarışıq formasiyalar
yaradır. Rayon ərazisində yayılan quru çöl və çöl bitkiliyi başdan-başa
əkinçilik və ya qış otlaqları kimi istifadə olunur. Bu sahələrdə yovşan,
yovşan-efemer yarımsəhralarına rast gəlinir. Yovşan, soğanaqlı qırtıc
(Poa bulbosa), yapon tonqalotu (Bromus japonicus), bərk quramat
(Dolium rigidum), çilikburnu (Erodium cicaturium), bəzi sahələrdə
yovşan və efemerlərlə yanaşı lalələr, mollabaşı bitkilikdə xüsusi bir
mənzərə yaradır.
Yarımsəhra bitkilik tipi rayon ərazisində qismən geniş yayılmışdır. Bu
bitkilik tipinin heyvandarlığın, əsasən də xırdabuynuzlu mal-qaranın
inkişafında qış otlaqları kimi xüsusi mühüm əhəmiyyəti vardır. Burada
yarımsəhranın ağotlu-yovşanlı, topallı-yovşanlı, yovşanlı-ayrıqlı və d.
formaları təşəkkül tapmışdır. Yarımsəhra bitkilliyi yerində bərpa olunmuş
mədəni bitkilik, əsasən taxıl və üzümlük sahələri-bəzən də meyvə bağlaı
və bostan bitkiliyi ilə əvəz olunmuşdur.

2. Yarımsəhra bitkilik tipi
Şəkil-1. Yarımsəhra bitkilik tipi

3. Mədrəsə üzümü
Azərbaycanın qiymətli texniki
üzüm sortudur. Əsasən Şamaxıda,
qismən də Abşeron, Samux, Ağsu,
İsmayıllı və Gəncədə becərilir.
Şamaxının indiki Mədrəsə
qəsəbəsində yetişdirilmişdir.
Tənəyi güclü boy atır.

4. Şamaxı Mərəndisi
Azərbaycanın qiymətli süfrə üzüm
sortudur. Əsasən Şamaxıda, qismən də
Abşeron, Ağsu, İsmayıllı və Gəncədə
becərilir. Tənəyi güclü boy atır. Giləsi
tünd-qırmızı yaxud tünd-yaşıldır. Tam
yetişdikdə açıq-qara olur. Vegetasiya
dövrü 154-180 gündür. Şirəsində 19,2
% şəkər, 5,3 qr/l turşu olur.
Əkildikdən 4 il sonra məhsul verir.
Tünd-şabalıdı torpaqlarda yaxşı
inkişaf edir. Azərbaycanın üzüm
sortları standartına daxildir.
Əd.: “Şamaxı tarix-diyarşünaslıq
muzeyi”, Bakı, 2009, s. 21

5. Şamaxı Tıs-tısı
Qurğuşun çiçəyi fəsiləsindən
Azərbaycanın məhdud endemik
bitki növüdür. Dəvəçi rayonunda
Ərəblər, Güləh, Daşlı Calqan
kəndləri ətrafında, Ağburun
dağında, Şamaxı rayonunda
yayılmışdır. Aşağı dağ qurşağının
quru, daşlı yamaclarında bitir.
Əd.: Azərbaycan SSR-in Qırmızı
kitabı, Bakı, “İşıq”, 1989, s.469-
470

6. Fauna
Azərbaycanın heyvanlar aləminin zənginliyi barədə ilk məlumata şərq
səyyahlarının yazılarında rast gəlmək olar. Memarlıq abidələri, qədim qaya və
daşlar üzərindəki müxtəlif heyvan təsvirləri dövrümüzə qədər gəlib çatmışdır.
XVII əsrdən etibarən təbiətşünas səyahətçilərin Azərbaycan ərazisinə səfərləri
ilə bağlı heyvanlar aləmi haqqında ilk bilgi əldə edilir.
Fauna anlayışından fərqli olaraq heyvanlar aləmi dedikdə onların növ tərkibi
ilə yanaşı fərdlərin sayı da nəzərə alınır. Azərbaycan Respublikası ərazisində
təbii şəraitin müxtəlifliyi ilə əlaqədar onun heyvanlar aləmi də çox
rəngarəngdir. Respublika ərazisində 97 növ məməli, 357 növ quş, 67 növ
amfibi və reptili, 1 növ dəyirmiağız, 97 növ balıq, 15 mindən çox onurğasız
heyvan növü məlumdur.
Heyvan növlərinin respublika ərazisində yayılma arealı müxtəlifdir. Bəzi
heyvanlar yalnız çox məhdud (göl, dağın bir hissəsi), digərləri isə
respublikanın bütün ərazisində yayılmışdır. Məselen sərçəkimilər dəstəsinə
daxil olan quşlara respublikanın bütün ərazisində rast gəlmək olar. Bəzi
növlər isə ancaq Azərbaycan ərazisində yaşayır. Bunlara misal
kimi Azərbaycan kərtənkələsini göstərmək olar.

7. Dağ keçisi və Ceyran
Azərbaycan Respublikasının "Qırmızı kitab"ına 108 növ heyvanın adı daxil edilmişdir. Onlardan
14 növü məməli, 36 növü quş, 13 növü sürünən və suda-quruda yaşayan, 5 növü balıq, 40 növü
həşəratdır.
Berkut məhdud sahədə, əsasən, yüksək dağlarda yaşayan quşlardandır. Qafqaz
tetrası Kiçik və Böyük Qafqazın subalp zonasında, yaşılbaş ördək Xəzərin sahilində,
respublikanın su tutarlarında qeyd edilir. Qaya keçisi və Cənubi Qafqaz muflonu hazırda
Naxçıvan MR-da, ceyran ancaq Şirvan qoruğunda, Bəndovan və Korçayda rast gəlir. Dağıstan
turu Böyük Qafqazın cənub ətəyində, Balakən, Qəbələ, Zaqatala və İsmayıllı rayonları ərazisində
qalmışdır.

8. Balıqlar
Respublikanın şirin sularında və Xəzərdə 30 növ balıq ovlanır. Bu balıqların çoxu Kür
çayında, Kürün ətrafındakı göl və axmazlarda, həmçinin Mingəçevir su anbarıda
tutulur. Ovlanan balıqların əksəri keçici və yarımkeçicidir (dənizdə böyüyür, kürüləmək
üçün çaylara keçir). Keçici balıqların ən qiymətlisi qızılbalıq, nərə, uzunburun və
bölgədir. Xəşəm, şamıyı, poru ilanbalığı da belə balıqlardandır. Nərəkimilərin əti və
qara kürüsü çox qiymətli hesab olunur.

9. Balıqlar
Bunlardan başqa, Azərbaycan Respublikasının sularında böyük sənaye əhəmiyyəti
olan çapaq, çəki, sıf, naxa, külmə, ziyad (kütüm) və s. yarımkeçici balıqlar var. Xəzərdə
çoxlu siyənək, kilkə və kefal ovlanır. 1959-cu ildən sonra Kür çayında müxtəlif hidrotexniki
qurğular tikilməsi, Kür çayı axarının nizama salınması, Xəzər dənizi suyunun çirklənməsi və s.
səbəblərdən sənaye əhəmiyyətli balıqların sayı xeyli azalmışdır. Balıq ehtiyatını bərpa etmək və
artırmaq məqsədi ilə respublikada geniş miqyasda meliorasiya və balıq yetişdirmək üçün 3 zavod
(Kürağzı, Əlibayramlı və Kür təcrübə nərəyetişdirmə zavodları) istifadəyə verilmşdir.
Respublikanın balıqyetişdirmə təsərrüfatlarında və zavodlarında hazırda ildə 20 mln.-dək nərə
balığı, 600 min qızılbalıq və 800 mln-dan çox çapaq, çəki külmə və sıf körpəsi yetişdirilir.
Bunlardan əlavə, 1980-ci ildən Kiçik Qızılağac təsərrüfatında fəaliyyət göstərən inkubatorda ildə
50 min ziyad balığı yetişdirilib dənizə buraxılır. 2000-ci ildə Xıllıda yeni, müasir 20 mln.
nərəkimi körpəsi yetişdirməyə qadir olan zavod istifadəyə verilmişdir.

10. Fauna
Azərbaycan Respublikasında heyvanları qorumaq, eləcə də artmasını təmin etmək üçün
qoruqlar, yasaqlıqlar və milli parklar yaradılmış, ov qaydaları nizama salınmışdır. Hirkan Milli
Parkı ərazisində 14-17 baş xallı maral qalmışdır. Qafqaz tetrasına Böyük və Kiçik Qafqazın subalp
qurşaqlarında, yaşılbaş ördəyə Xəzərin sahilində və başqa sututarlarda rast gəlinir. Qayakeçisi
(bezoar keçisi) və dağ qoyunu (Asiya muflonu) hazırda Naxçıvan MR-in yüksək dağlıq
ərazilərində, Dağıstan turu (dağkeçisi) Böyük Qafqazın cənub yamaclarında, ceyran Şirvan Milli
Parkında və Korçay yasaqlığında yayılmışdır.