Riyad us Saliheen (Persian), australian islamic library, riyaz us saliheen, riyadus saliheen, hadith, farsi hadith, riyad us saliheen in persian, riyad us saliheen in farsi

1. امام ابوزکریا یحیی بن شرف نووي/
676-631 هـ) )
شرح ریاض الصالحین
(4)
شرح و توضیح:
علامه محمد بن صالح العثیمین/
با مقدمه و تعلیقاتی از:
علامه محمد ناصرالدین آلبانی/
ترجمه و نگارش:
محمد ابراهیم کیانی

3. فهرست مطالب
-81 باب: نهی از درخواست امارت و بهتر بودن دوري از مسؤولیت ها در صورتی که
نیازي به او نباشد یا او را انتخاب نکرده باشند ..................................................... 8
-82 باب: تشویق حاکم و سایر مدیران به انتخاب وزیران و مشاوران شایسته، و
هشدار به آن ها درباره ي هم نشینان و مشاوران ناباب ........................................ 15
-83 باب: نهی از واگذاري ریاست، قضاوت و دیگر پست هاي اداري و قضایی به
کسانی که خود، خواهان چنین مسؤولیت هایی هستند ........................................ 21
-1 کتاب: ادب .................................................................... 24
-84 باب: حیا و فضیلت آن، و تشویق به آراسته شدن به شرم و آزرم ................ 24
-85 باب: رازداري و حفظ اسرار دیگران .......................................................... 34
-86 باب: وفاي به عهد و پاي بندي به عهد و پیمان .......................................... 43
-87 باب: امر به پاي بندي بر عادت ها و کارهاي نیک ........................................ 52
-88 باب: خوش زبانی و خوش رویی در برخورد با دیگران. ................................. 56
-89 باب: استحباب واضح سخن گفتن و روشن ساختن آن براي شنونده و نیز
تکرارِ آن در صورتی که جز با تکرار، قابل فهم نباشد ......................................... 59
-90 باب: اهمیت توجه و گوش دادن همنشین به سخنان درست و جایزي که هم
نشینش میگوید؛ و اینکه عالمِ یا سخنران، حاضران مجلس را به سکوت دعوت
کند ................................................................................................................. 62
-91 باب: موعظه و میانه روي در آن ................................................................. 65
-92 باب: متانت و آرامش ............................................................................... 81
-93 باب: تشویق به آرامش و وقار به هنگام رفتن به سوي نماز و جلسه هاي علمی
و دیگر عبادت ها .............................................................................................. 84
-94 باب: مهمان نوازي و احترام مهمان ........................................................... 91
-95 باب: مستحب بودن مژده دادن به خیر و نیکی و تبریک رویدادهاي شاديبخش
101 ....................................................................................................................

4. 2 شرح ریاض الصالحین
-96 باب: خداحافظی با دوست و سفارش او - به تقوا- در هنگامی که عازم سفر
است؛ و نیز دعاي خیر براي او و درخواست دعا از وي ..................................... 125
-97 باب: استخاره (طلب خیر) و مشورت ....................................................... 138
-98 باب: مستحب بودن رفتن به نماز عید و عیادت بیمار و حج و امثال آن از یک
راه و بازگشتن از راهی دیگر براي افزایش مکان هاي عبادت ........................... 143
-99 باب: استحباب مقدم قرار دادن راست در همه ي کارهاي محترم .............. 146
-2 کتاب: آداب غذا خوردن ................................................... 160
در پایانِ آن ............... 160 « الحمدلله » در ابتداي غذا و « بسم الله » -100 باب: گفتن
-101 باب: ایراد گرفتن از غذا درست نیست؛ بلکه تعریف از غذا مستحب است
171 ....................................................................................................................
-102 باب: روزه داري که از او پذیرایی کنند و حاضر به افطار نباشد، چه کند؟ .. 173
-103 باب: مهمانی که شخص دیگري نیز با او همراه می شود، چه کند؟ .......... 175
-104 باب: غذا خوردن از جلوي خود و آموزش آداب غذا خوردن به کسی که بد غذا
می خورد ........................................................................................................ 177
-105 باب: نهی از دوتا دوتا خوردن خرما و امثال آن هنگامی که با هم می خورند،
مگر با اجازه ي جمع ....................................................................................... 182
-106 باب: کسی که می خورد و سیر نمی شود، چه بگوید و چه انجام دهد؟ ...... 183
-107 باب: امر به خوردن از کنار ظرف و نهی از خوردن از وسط آن ................ 185
-108 باب: ناپسند بودن خوردن در حالِ تکیه زدن بر پهلو. ............................. 188
-109 باب: مستحب بودن خوردن با سه انگشت و نیز لیسیدنِ انگشتان و ظرف
غذا، و ناپسند بودن پاك کردن انگشتان پیش از لیسیدن، و استحباب برداشتن
لقمه اي که از دست می افتد و خوردن آن، و جایز بودن پاك کردن انگشتان با ساعد
و پا پس از لیسیدن ....................................................................................... 190
-110 باب: غذا خوردن به صورت دسته جمعی ................................................ 193
-111 باب: روش نوشیدن و مستحب بودن سه بار تنفس در بیرون ظرف، و ناپسند
بودن تنفس در ظرف؛ و استحباب دور دادن ظرف از سمت راست .................... 197

5. فهرست مطالب 3
-112 باب: ناپسند بودن نوشیدن از دهانه ي مشک، ظرف آب و امثال آن؛ و بیانِ
این که این کراهت، تنزیهی ست، نه تحریمی. .................................................. 202
-113 باب: ناپسند بودن دمیدن در نوشیدنی .................................................. 204
-114 باب: جایز بودن نوشیدن در حالت ایستاده و این که نوشیدن در حالت
نشسته بهتر است ......................................................................................... 207
-115 باب: مستحب است که ساقی (آب دهنده)، پس از همه آب بنوشد .......... 214
-116 باب: جایز بودن نوشیدن از همه ي ظروف پاك جز طلا و نقره، و جواز نوشیدن
از نهر و امثال آن با دهان و بدون استفاده از ظرف و دست؛ و حرام بودن استفاده از
ظروف طلا و نقره در خوردن و نوشیدن و... ..................................................... 216
-3 کتاب: لباس ................................................................. 221
-117 باب: مستحب بودن لباس سفید، و جواز پوشیدن لباس سرخ، سبز، زرد و
سیاه و نیز جایز بودن لباس پنبه و کتان، پشم، مو و دیگر الیاف پارچه اي جز حریر
(ابریشم) ...................................................................................................... 221
-118 استحباب پوشیدن پیراهن ................................................................... 235
-119 باب: اندازه ي طولِ پیراهن، آستین، شلوار و دنباله ي عمامه؛ و بلند کردن هر
یک از این ها از روي تکبر، حرام است و اگر از روي تکبر نباشد، مکروه (ناپسند)
236 ....................................................................................................................
-120 باب: مستحب بودن دوري از شیک پوشی از روي تواضع ....................... 263
-121 باب: مستحب بودن اعتدال در نوع لباسی که انسان می پوشد و این که جز به
ضرورت یا هدفی شرعی، لباسی نپوشد که زمینه ي سرزنش و خرده گیري بر وي را
فراهم کند ..................................................................................................... 264
-122 باب: حرام بودن لباس حریر (ابریشم) براي مردان و جواز پوشیدن آن براي
زنان؛ و نیز حرام بودن نشستن بر حریر و تکیه زدن بر آن. .............................. 267
-123 باب: جایز بودن پوشیدن حریر (ابریشم طبیعی) براي مردي که بدنش
خارش دارد ................................................................................................... 271
-124 باب: نهی از نشستن بر پوست پلنگ یا استفاده از آن به عنوان زیرانداز . 272
-125 باب: آن چه هنگام پوشیدن لباس یا کفش نو و امثال آن می گوییم.......... 273

6. 4 شرح ریاض الصالحین
-126 باب: مستحب بودن آغاز کردن از سمت راست در لباس پوشیدن .......... 274
-4 کتاب: آداب خواب ........................................................ 277
-127 باب: دعاي پیش از خوابیدن ................................................................ 277
-128 باب: جواز خوابیدن بر پشت و گذاشتن یک پا روي پاي دیگر، در صورتی که
ترسِ نمایان شدن عورت نباشد؛ و نیز جایز بودن چهارزانو نشستن و چمباتمه زدن
288 ....................................................................................................................
-129 باب: آداب مجلس و هم نشین .............................................................. 291
-130 باب: خواب و مسایل مربوط به آن ........................................................ 309
-5 کتاب: سلام ................................................................ 317
-131 باب: فضیلت سلام و دستور به ترویج و آشکار ساختن آن ..................... 317
-132 باب: چگونگی سلام ............................................................................ 334
-133 باب: آداب سلام ................................................................................. 343
-134 باب: مستحب بودن تکرار سلام به کسی که به فاصله ي اندك، دیدارش
تکرار گردد؛ بدین صورت که به جایی وارد و سپس خارج شود و آن گاه در همان
لحظه داخل بیاید یا درختی یا چیزي مانند آن، در میانِ آن دو حایل شود ............ 345
-135 باب: مستحب بودن سلام کردن به هنگام ورود به خانه ي خویش ........... 346
-136 باب: سلام کردن به کودکان ................................................................ 349
-137 باب: سلام گفتن مرد به همسر و دیگر زنان محرمش و نیز زنان بیگانه
به شرطی که ترس به فتنه افتادن وجود نداشته باشد و هم چنین سلام کردنِ زنان به
مردان بیگانه بر اساسِ همین شرط ................................................................ 350
-138 باب: حرام بودن نخست سلام گفتن ما به کافران و چگونگی جواب دادن به
سلام کافران و مستحب بودن سلام کردن به مجلسی که در آن هم مسلمانان
حضور دارند و هم کافران ............................................................................... 353
-139 باب: مستحب بودن سلام به هنگام برخاستن از مجلس و ترك هم نشین یا
هم نشینان ..................................................................................................... 360
-140 باب: اجازه خواستن و آداب آن ............................................................. 362

7. فهرست مطالب 5
فلانی » : بگوید ،« کیستی » : -141 باب: سنت است که وقتی از اجازه گیرنده بپرسند
و امثال آن در پاسخ، « منم » و نام یا شهرت خویش را بیان کند؛ و گفتن « هستم
مکروه است .................................................................................................. 367
بگوید « الحمدلله » -142 باب: مستحب بودن دعا براي کسی که هنگام عطسه زدن
نگوید؛ و بیانِ آداب « الحمدلله » و ناپسند بودن دعا براي کسی که هنگام عطسه زدن
دعا براي عطسه زننده و نیز آداب عطسه زدن و خمیازه کشیدن ........................ 369
-143 باب: مستحب بودن دست دادن و گشاده رویی در هنگام دیدار، و بوسیدنِ
دست مرد صالح و بوسیدنِ فرزند خویش از روي محبت و به آغوش کشیدنِ کسی
که از سفر باز می گردد و مکروه بودن خم شدن در برابر دیگران ...................... 376
-6 کتاب: عیادت بیمار و تشییع جنازه و نماز بر او و حضور در خاك سپاري وي و
ماندن بر سر قبرش پس از دفن او ............................................. 388
-144 باب: امر به عیادت بیمار و تشییع جنازه ................................................ 388
-145 باب: آن چه با آن براي بیمار دعا می شود ............................................... 402
-146 باب: مستحب بودن احوال پرسیِ بیمار از خانواده ي وي ......................... 413
-147 باب: آن چه که شخص در هنگام ناامیدي از زندگی می گوید ................... 415
-148 باب: مستحب بودن سفارش به خانواده و خدمت کنندگان بیمار، به این که
رفتارِ نیکی با او داشته باشند و در برابرِ سختی هاي ناشی از بیماري اش شکیبایی
ورزند؛ و نیز توصیه به نیکی کردن به کسی که مرگش به سبب مجازات شرعی یا
قصاص و امثالِ آن نزدیک شده است ............................................................. 418
تب » یا « سخت بیمارم » یا « من بیمارم » : -149 باب: جایز بودن این که بیمار بگوید
و امثالِ آن؛ و اگر گفتن چنین سخنانی از روي خشم و «! واي سرم » یا « دارم
بی قراري یا ناشکیبایی نباشد، کراهت ندارد .................................................... 421
به محتضر ..................................................... 426 « لا اله الاالله » -150 باب: تلقینِ
-151 باب: آن چه به هنگام بر هم نهادن چشمان مرده باید گفت ..................... 430
-152 باب: آن چه نزد جنازه گفته می شود و آن چه وابستگان مرده می گویند ..... 434
-153 باب: جواز گریستن بر مرده بدون مرثیه خوانی و نوحه گري یا شیون و فریاد
439 ....................................................................................................................

8. 6 شرح ریاض الصالحین
-154 باب: خودداري از بازگو کردن عیوبی که در مرده دیده می شود ............... 444
-155 باب: نماز بر مرده و تشییع جنازه ي او و حضور در خاك سپاريِ وي و کراهت
شرکت زنان در تشییع جنازه .......................................................................... 446
-156 باب: مستحب بودن کثرت تعداد نمازگزاران بر جنازه و صف بستن
نمازگزاران در سه صف یا بیش تر ................................................................... 450
-157 باب: آن چه در نماز جنازه خوانده می شود .............................................. 453
-158 باب: تعجیل در آماده کردن، بردن و به خاك سپردنِ جنازه .................... 462
-159 باب: تعجیل در پرداخت بدهی هاي مرده و شتافتن به آماده کردن او؛ مگر
این که به صورت ناگهانی بمیرد، که تا زمان اطمینان از مرگ وي درنگ می کنیم 467
-160 باب: اندرز دادن مردم بر سر قبر (به هنگام خاك سپاريِ مرده) ............... 471
-161 باب: دعا براي مرده پس از دفن او و نشستن در کنار قبرش براي لحظاتی به
منظور دعا براي او و استغفار و قرائت ............................................................. 476
-162 باب: صدقه دادن از سوي میت و دعا براي او ........................................ 478
-163 باب: تعریف مردم از مرده ................................................................... 483
-164 باب: فضیلت کسی که فرزندان کوچکش بمیرند ................................... 488
-165 باب: گریه و ترس به هنگام عبور از کنار قبور و محل هلاکت ستم گران و
اظهار عجز و نیاز به الله متعال؛ و زنهار از غفلت از آن ...................................... 491
-7 کتاب: آداب سفر .......................................................... 493
-166 باب: مستحب بودن آغاز سفر در روز پنج شنبه و ابتداي روز ................... 493
-167 باب: استحباب جستجوي هم سفر و امیر قرار دادن یکی از خودشان در سفر
تا همه از او فرمان ببرند ................................................................................ 496
-168 باب: آداب حرکت و توقف، و گذراندن شب و خوابیدن در سفر؛ و استحباب
پیمودن مسیر در شب، و ملایمت و خوش رفتاري با چارپایان و مراعات حالِ آن ها؛ و
جواز سوار شدن دو نفر بر چارپاي قوي؛ و امر به رعایت حق حیوانات به کسی که در
این زمینه کوتاهی کرده است ......................................................................... 499
-169 باب: کمک به هم سفر .......................................................................... 506

9. فهرست مطالب 7
-170 باب: آن چه هنگام سوار شدن بر سواري گفته می شود........................... 509
-171 باب: تکبیر گفتن مسافر به هنگام بالا رفتن از گردنه ها و امثال آن، و تسبیح
گفتن وي در هنگامی که از دره ها و سراشیبی ها پایین می رود؛ و نهی از بلند کردن
صدا در هنگام تکبیر گفتن و امثال آن ............................................................. 518
-172 باب: مستحب بودن دعا در سفر. .......................................................... 523
-173 باب: دعایی که انسان به هنگام ترسیدن از مردم و غیر آنان می گوید ..... 524
-174 باب: دعاي مسافر، هنگام توقف یا اتراق کردن در جایی ....................... 527
-175 باب: مستحب بودن تعجیل مسافر پس از پایان کارهایش براي بازگشت به
نزد خانواده اش .............................................................................................. 530
-176 باب: استحباب رفتن به نزد خانواده در روز و کراهتش در شب بدون ضرورت
532 ....................................................................................................................
-177 باب: دعاي مسافر، هنگامی که باز می گردد و شهر خود را می بیند ........... 533
-178 باب: استحباب این که مسافر هنگام بازگشت از سفر، ابتدا به مسجد محلّ
خویش برود و در آن دو رکعت نماز بگزارد ...................................................... 534
-179 باب: حرام بودن مسافرت زن به تنهایی ................................................ 536
-8 کتاب: فضایل ............................................................... 539
-180 باب: فضیلت قرائت قرآن .................................................................... 539
-181 باب: امر به حفظ و مواظبت از قرآن (با مداومت بر تلاوتش) و برحذر داشتن
از این که در معرض فراموشی قرار گیرد .......................................................... 563
-182 باب: استحباب تلاوت قرآن با صداي خوش و درخواست قرائت از افراد
خوش صدا و گوش دادن به آن ....................................................................... 565
-183 باب: تشویق به قرائت برخی از سوره ها و آیه هاي مشخص ................... 574
-184 باب: مستحب بودن جمع شدن براي تلاوت قرآن ................................. 609
-185 باب: فضیلت وضو ............................................................................... 614
-186 باب: فضیلت اذان ................................................................................ 634

10. -81 باب: نهی از درخواست امارت و بهتر بودن دوري از
مسؤولیت ها در صورتی که نیازي به او نباشد یا او را انتخاب
نکرده باشند
الله متعال می فرماید:
﴿تِلۡ ˑ ƅ كَ ٱَّ
ارُ ٱ خرِةَ َُۡعلَه الَِِّينَ َيرُِ ˱Ɓ
دُونَ ع لُ وُ ِٱ َۡǍ ˊ Ɇ ƅ ȓ Ƒ ض وََفسَ اَ ˖ Ȑ دۚ [ ٨٣ ٨٣وَ ٱلۡ ǻ ɿ َ
قِبَةُ لِلۡ مُتَّقَِ﴾ [القصص: این، سراي آخرت است که آن را براي کسانی قرار می دهیم که خواهان فساد و برتري در
زمین نیستند. و فرجام نیک از آن پرهیزگاران است.
ياَ عَبدَ » : قال: قال ﻟِﻲ رسولُ الله  ٦٧٩ - وعن أﺑﻲ سعيد عبد الرﺣﻤنِ بن سَمُرةَ
ُ
لَةٍ أ
ن ɉ عنتَ علَيها، و
َ
ِ مسأ ƷْȮ عْطِيتَها عَن َ
ُ
َ
سَأ ȸ الرَّﺣﻤن بنَ سمُرَةَ! لا
لِ الإمارَةَ، فَإنَّكَ إن أ
ْ
ا مِنهَا، فَأ Ʒ ها خًَƷ يت غَ
تِ
َ
َ
لةٍ ǐ وُﻛﻠِتَ إﻟﻴَْها، و
ɉ ذَا حَلفَْتَ ﻋَﻠﻰ يمٍَِ، فَرَأ ُ
أ
عطِيتَها عَن مسأ
( متفقٌ علیه]( 1 ] .« ِرْ عَن يمَينكَِفَّȠ ، وَƷ اﻟَّﺬي هُو خٌ
اي » : به من فرمود  می گوید: رسول الله  ترجمه: عبدالرحمن بن سمره
عبدالرحمن بن سمره! هیچ گاه خواستارِ امارت نباش؛ زیرا اگر بدون درخواست به
امارت برسی، در مسیر امارت از سوي الله یاري می شوي و اگر به درخواست خود به
محروم می گردي.- و هرگاه  امارت برسی، با آن تنها می مانی - و از کمک و یاريِ الله
بر انجامِ کاري سوگند خوردي و سپس خلاف آن کار را بهتر دانستی، همان کار بهتر را
.« انجام بده و کفّاره ي سوگندت را ادا کن
شرح
نهی از درخواست امارت و بهتر بودن » : مؤلف/ بابی بدین عنوان گشوده است
.« دوري از مسؤولیت ها، مگر در صورتی که مصلحت و نیاز باشد
امارات در این جا مفهومی فراگیر دارد و شامل رده هاي مختلف آن می شود؛ یعنی
امارات در سطح بالا به عنوان والاترین مقام حکومتی و امارات یا مسؤولیت هاي پایین تر.
. 7146 )؛ و صحیح مسلم، ش: 1652 ، 1) صحیح بخاري، ش: ( 662 )

11. باب: نهی از درخواست امارت و... 9
از والاترین مقام حکومتی به عنوان امارت بزرگ یا عام یاد می شود؛ مانند خلافت
بود و نیز خلافت امیر مؤمنان عمر بن خطاب،  که جانشین رسول الله  ابوبکر صدیق
و سایر خلفا. این، امارت یا فرمان دهی عام و  و عثمان بن عفان و علی بن ابی طالب
فراگیر است.
و امارت خاص به پست هاي حکومتی پایین تر گفته می شود؛ مانند استان دار،
فرمان دار و امثال آن. در حدیث از اشتیاق به پست و مقام و تقاضاي آن، منع شده است؛
آمده است.  همان طور که در حیث عبدالرحمن بن سمره
می فرماید:  مؤلف/ در ابتداي این باب، این آیه را ذکر کرده است که الله
﴿تِلۡ ˑ ƅ كَ ٱَّ
ارُ ٱ خرِةَ َُۡعلَه الَِِّينَ َيرُِ ˱Ɓ
دُونَ ع لُ وُ ِٱ َۡǍ ˊ Ɇ ض وََفسَ اَ دۚ ƅ ȓ Ƒ ˖ Ȑ [ ٨٣ ٨٣ǻ ɿ وَ ٱلۡ َ
قِبَةُ لِلۡ مُتَّقَِ﴾ [القصص: این، سراي آخرت است که آن را براي کسانی قرار می دهیم که خواهان فساد و برتري در
زمین نیستند. و فرجام نیک از آن پرهیزگاران است.
گاه هدف از درخواست امارت، برتري جویی و سیطره طلبی بر مردم است تا زمام امورشان را در دست گیرد و هر طور که می خواهد امر و نهی کند؛ یعنی درخواست امارات
و پست و مقام، انگیزه هاي بدي دارد و کسی که با انگیزه هاي بد در پی پست و مقام باشد،
بهره اي در آخرت نخواهد داشت. از این رو از درخواست امارت منع شده است.
دۚ ﴾ٗ؛ یعنی خواهان، فساد و تبهکاري در زمین نیستند و به این ˑ فسَ اَ ƅ ﴿وََ
نمی اندیشند که اگر قدرت و موقعیش را پیدا کنند، به راهزنی و سرقت اموال مردم
و فرجام نیک از آن » :﴾ ǻ قِبَةُ لِلۡ مُتَّقَِɿ بپردازند یا به آبرویشان تجاوز کنند. ﴿وَ ٱلۡ َ
چه این فرجام نیک در دنیا باشد و چه در آخرت. و گاه هم در .« پرهیزگاران است
دنیاست و هم در آخرت.
به  را ذکر کرده است که پیامبر  سپس مؤلف/ حدیث عبدالرحمن بن سمره
اي عبدالرحمن بن سمره! هیچ گاه خواستار امارت نباش؛ زیرا اگر بدون » : او فرمود
درخواست به امارت برسی، در مسیر امارت از سوي الله یاري می شوي و اگر به
 یعنی از کمک و یاري الله ؛« درخواست خود به امارت برسی، با آن تنها می مانی
محروم می گردي؛ در نتیجه شکست می خوري و موفق نمی شوي. اما اگر خود، تقضاي

12. 10 شرح ریاض الصالحین
امارت نکردي و مردم تو را انتخاب کردند و از تو خواستند که این مسؤولیت را قبول
با توست و تو را یاري می کند. پست و مقام  کنی، ایرادي ندارد؛ بپذیر و بدان که الله
مَالِ » : فرمود  به عمر  نیز، مانند مال و ثروت است؛ زیرا رسول اللهمَا جَاءَكَ مِنْ هَذَا الْ
َ
فٍِ وَلا سَائلٍِ فخَُذْهُ وَمَا لا ف مُﺸْﺮ ƷُْȮ نتَْ َ
هرگاه مال و ثروتی » : 1) یعنی ).« فْسَكَ ȫ وَأ لا تتُبِْعْهُ َ
.« بدون چشم داشت یا درخواست، به تو رسید، بپذیر و گرنه، در پیِ آن مباش
از این رو انسان موفق، خواستار پست و کارِ اداري نیست؛ اگر بدون درخواست،
چنین موقعیتی برایش فراهم شد، خوب است و قبولش کند؛ اما این که در پی آن بِدود و
پافشاري کند، بیمِ آن می رود که در مفهوم این حدیث بگنجد.
لذا احتیاط، این ست که درخواست ترفیع درجه نکنید؛ اگر ترفیع درجه دادند، قبول
کنید و گرنه، در پی آن نباشید. تمام دنیا، چیزي نیست. اگر درآمد و روزي کافی داشتید
که فتنه اي در آن نبود، خیلی بهتر از مال و ثروتی ست که درد سر و فتنه دارد.
و هرگاه بر انجامِ کاري سوگند خوردي و سپس خلاف آن کار را بهتر دانستی، »
به عنوان مثال اگر سوگند یاد .« همان کار بهتر را انجام بده و کفّاره ي سوگندت را ادا کن
کردید که فلان کار را انجام ندهید و سپس دریافتید که انجامِ آن بهتر است، پس در انجام
آن درنگ نکنید و کفاره ي سوگندتان را بدهید. و بر عکس، اگر سوگند خوردید که
فلان کار را انجام دهید و سپس متوجه شدید که انجام ندادنِ آن بهتر می باشد، از انجام
آن صرف نظر کنید و کفاره ي سوگند خود را ادا نمایید.
این را از آن جهت در ادامه ي موضوع امارت بیان فرمود که چه بسا یک  پیامبر
امیر سوگند می خورد و سپس درمی یابد که خلاف آن بهتر است؛ اما امکان دارد شکستنِ
بیان فرمود که هرکس - از جمله امیر و فرمانروا-  سوگندش را ننگ بداند. لذا پیامبر
سوگند بخورد و سپس متوجه شود که خلاف آن بهتر است، باید کفاره ي سوگندش
رابدهد و بر خلاف سوگند خود عمل نماید. و این شامل هر کسی از جمله امیر و
فرمانروا نیز می شود.
بین یک نفر و قوم و خویشِ او حرفشان می شود؛ حال این آقا قسم می خورد که
دیگر به دیدنش نخواهد رفت و با او قطع رابطه خواهد کرد. روشن است که صله ي
. 7164 )؛ و مسلم، ش: 1045 ، 1) بخاري، ش: ( 1473 )

13. باب: نهی از درخواست امارت و... 11
رحم به مراتب بهتر می باشد. به این آقا می گوییم: بر شما واجب است که کفاره ي
سوگندتان را بدهید و به دیدن خویشاوند خود بروید.؛ زیرا صله ي رحم واجب است.
مثالی دیگر: شخصی سوگند یاد می کند که با برادر مسلمانش سخن نگوید و با او قهر
کند. می گوییم: این، اشتباه است. کفاره ي سوگندت را بدهد و با برادر مسلمانت حرف بزن.
این، یک قاعده درباره ي همه ي سوگندهاست. البته شایسته است که انسان در قسم
خوردن، عجله نکند. زیرا بسیاري از مردم در قسم خوردن یا طلاق و امثال آن، عجولانه
رفتار می کنند و سپس پشیمان می شوند. می گوییم: عجله نکن؛ اگر قصد انجام کاري یا
قصد ترك آن را دارید، نیازي به سوگند یا نیازي به طلاق نیست؛ بلکه بدون سوگند یا
بدون طلاق یا قسمِ زن طلاق، دست به کار شوید. البته اگر به قسمِ زیاد مبتلا شده اید، به
بگویید، سوگند شما منعقد « انشاءالله » بگویید. زیرا اگر « انشاءالله » همراه سوگند
نمی شود و اگر بر خلاف سوگند خود عمل کنید، اشکالی نخواهد داشت و نیازي به
و « به خدا قسم که ان شاءالله چنین کاري نخواهم کرد » : کفاره نیست. یعنی اگر بگویید
سپس آن کار را انجام دهید، کفاره اي بر شما نیست؛ زیرا کسی که در سوگندش
بگوید، حانث نمی شود. « انشاءالله »
***
ُ
أ Śِّɉ رَاك ضعِيفًا، و
َ
- وعن أﺑﻲ ذر
» : ٍ قال: قال ﻟِﻲ رسولُ الله يا أبا ذَرٍّ أ
حِبُّ ٦٨٠ لَكَ َ
مالَ ǐ ولا تَوَلَََّّǐ مَّرَنَّ ﻋَﻠﻰَ اثْنِْ
حِبُّ ﻟِﻨَفﺴﻲ، لا تَأ
ُ
( روایت مسلم]( 1 ] .« ما أ يتيِمٍ
اي ابوذر! تو را ضعیف و » : به من فرمود  می گوید: رسول الله  ترجمه: ابوذر
ناتوان می بینم و براي تو همان چیزي را دوست دارم که براي خود می پسندم. پس
.« ریاست دو نفر را نیز نپذیر و مسؤولیت مالِ یتیم را قبول نکن
مَّ قال: Ȫ يِدِه ﻋﻠﻰ منْكﺒِﻲ ُȨ ؟ فﻀَﺮب ũ سَتعمِلُِȸ نْهُ قَالَ: قلُتُْ: يا رسول الله ألا ȭ ٦٨١ - وََ
َ
هَا أ القيامَة خِزْيٌ وندََامةٌ، إلاَّ من أخَذها ﺑﺤِقِّها، ȫَّɉ ياَ أبا ذَرٍّ إنكََّ ضَعِيفٌ، و
هَا يومَ ȫَّɉ مانةٌَ، و »
( روایت مسلم]( 2 ] .« يِها ȯ وأد ىَّ اﻟَّﺬِ ي عَ ل يْ هِ
. 1) صحیح مسلم، ش: 1826 )
. 2) صحیح مسلم، ش: 1825 )

14. 12 شرح ریاض الصالحین
می گوید: گفتم: اي رسول خدا! آی ا مر ا ب ه کا ر (وظیفه اي)  ترجمه: ابوذر
اي ابوذر! تو ضعیف و » : با دستش به شانه ام زد و فرمود  نمی گمارید؟ رسول الله
ناتوانی و این مسؤولیت ها، امانت است و روز قیامت مایه ي رسوایی و پشیمانی
خواهد بود؛ مگر براي کسی که آن را با رعایت حقّ آن بپذیرد و به وظیفه ي خود در
.« این مسؤولیت عمل نماید
م سَتَحْرِصُونَ ﻋَﻠﻰَ الإمارةِ، Ȳ إنَّ » : قال  أنَّ رسولَ الله  رة ɋ ٦٨٢ - وعن أﺑﻲ هُر
( روایت بخاري]( 1 ] .« وَسَتَكُونُ ندََامَةً يوَْم القِيامَةِ
شما براي رسیدن به ریاست و » : فرمود  می گوید: رسول الله  ترجمه: ابوهریره
فرمانروایی حرص می ورزید، در حالی که ریاست و فرمان دهی در رستاخیز، مایه ي
.« ندامت و پشیمانی خواهد بود
شرح
حافظ نووي/ در باب نهی از درخواست ریاست، حدیثی بدین مضمون نقل
اي ابوذر! تو را ضعیف و ناتوان می بینم » : فرمود  به ابوذر  کرده است که رسول الله
و براي تو همان چیزي را دوست دارم که براي خود می پسندم. پس سرپرستی دو نفر
در این حدیث چهار عبارت آمده .« را نیز نپذیر و مسؤولیت مالِ یتیم را قبول نکن
است:
.« من تو را ضعیف و ناتوان می بینم » : فرمود  به ابوذر  نخست: این که پیامبر
روشن است که این همه رك گویی و صراحت لهجه در برابر انسان، بر او دشوار تمام
در ما اثر می گذارد. ولی ،« تو آدم ضعیفی هستی » : می شود؛ یعنی اگر کسی به ما بگوید
امانت و خیرخواهی، چنین ایجاب می کند که صفت انسان را به روشنی و بدون
ملاحظه به خودش بگویند تا با توجه به استعدادها و توانایی هاي خود تصمیم بگیرد.
لذا ایرادي ندارد که از بابِ خیرخواهی به کسی بگویید که تو چنین و چنان هستی؛
به  البته در صورتی که هدف، طعنه زدن یا عیب جویی نباشد. چنان که پیامبر
.« تو، آدمِ ضعیف و ناتوانی هستی » : فرمود  ابوذر
. 1) صحیح بخاري، ش: 7148 )

15. باب: نهی از درخواست امارت و... 13
براي تو همان چیزي را دوست دارم که براي خود » : فرمود  دوم: پیامبر
بود که پس از بیانِ یک واقعیت تلخ براي  و این از خوش خُلقی پیامبر .« می پسندم
براي تو » برایش توضیح داد که این سخنم، از سرِ خیرخواهی ست؛ زیر ا ، ابوذر
.« همان چیزي را دوست دارم که براي خود می پسندم
پس از باب اولی نباید ریاست افراد .« پس ریاست دو نفر را نیز نپذیر » : سوم: فرمود
بیش تري را قبول کنی.
 ابوذر را از پذیرش ریاست منع نمود؛ زیرا ابوذر  معنایش این ست که پیامبر
ضعیف و ناتوان بود و ریاست به انسانی توانمند و امانت دار نیاز دارد؛ یعنی کسی که در
برابر مردم، نیرو و قدرت اجرایی داشته باشد و همین که دستوري بدهد، اجرا کنند؛ زیرا
کسی که از نظر مردم، ضعیف و بی عرضه است، نزدشان حرمت و هیبتی ندارد و هرکس
و ناکسی نسبت به او جسارت می کند. اما اگر کسی نسبت به آیین و شریعت الاهی،
جدي و قوي باشد و از حدود الاهی تجاوز نکند و وظایفش را به خوبی انجام دهد،
مدیر یا رییس موفقی خواهد بود.
یتیم به کسی گفته می شود که .« و سرپرستی مال یتیم را قبول نکن » : چهارم: فرمود
ابوذر را از پذیرش سرپرستی مالِ  پدرش را قبل از سنّ بلوغ از دست بدهد. رسول الله
می فرماید:  یتیم منع نمود؛ زیرا مالِ یتیم به رسیدگی و عنایت ویژه اي نیاز دارد. الله
ينَ ȑ ﴿إِنَّ ٱَِّ
ۡ
َ
يَأ
لُوُن مَۡ ȱ مَا ي ȫ ظُلۡ مًا إَِّǖ َٰɮ َȎ لَ ٱۡʆ أَ
ۡ
ۖ ˊ طُونهِِمۡ ناَرٗ Ȩ ُǍ لُوُن َِȱ أ
[ ١٠﴾ [النساء : ١٠ ˊ Ǟ وَسَيَصۡ لوَ ن سَعِٗ
به راستی کسانی که اموال یتیمان را به ستم میخورند، در حقیقت آتشِ (جهنم) را در شکم-
هایشان فرو میبرند و به زودي در آتش فروزان خواهند افتاد.
به  ضعیف بود و توانایی سرپرستیِ مالِ یتیم را نداشت. از این رو پیامبر  و ابوذر
.« مسؤولیت مالِ یتیم را قبول نکن » : او فرمود
از این حدیث چنین برداشت می شود که یکی از شرایط ریاست یا مسؤولیت،
از ریاست، به عنوان یک  این ست که انسان، توانمند و امانت دار باشد؛ زیرا رسول الله
لذا اگر کسی، متخصص و .« و این مسؤولیت ها، امانت است » : امانت یاد کرد و فرمود

16. 14 شرح ریاض الصالحین
متعهد، یعنی توانا و امانت دار باشد، شایسته ي ریاست است؛ ولی که یکی هیچ یک از
این ویژگی ها یا یکی از آن ها را ندارد، شایسته ي ریاست نیست.
البته باید بدانیم که هر چیزي به موقعیت و میزانِ نیاز بستگی دارد؛ یعنی اگر کسی
در میدان نبود که هم امین باشد و هم توانا، کسی را انتخاب می نماییم که حداقل از
دیگران، بهتر باشد و کارها و وظایف را بدون سرپرست، رها نمی کنیم؛ زیرا در هر
صورت مردم به سرپرست یا رییس، نیاز دارند و محتاجِ قاضی و نیازمند کسی هستند که
به مشکلات و کارهایشان رسیدگی کند. لذا واجب است که در صورت امکان کسی
قبول مسؤولیت کند که هم امانت دار است و هم توانمند؛ و گرنه،. یعنی بهترین گزینه ي
ممکن انتخاب می شود. زیرا الله متعال می فرماید:
[ مَا ٱسۡ تَطَعۡ تُمۡ ﴾ [التغابن : ١٦ Ĭ قَُو ا ٱََّȩ ﴿ ٱف َّ
تا می توانید، تقواي الله پیشه کنید.
حال اگر دو گزینه داشته باشیم که یکی امانت دار و ضعیف است و دیگري، توانمند
و غیرمتعهد؛ یعنی در هر یک از دو نفر، عیبی وجود دارد. در چنین شرایطی کدام گزینه
را انتخاب کنیم؟ در باب ریاست، گزینه ي توانمند بر شخصِ ضعیف، ترجیح داده
می شود. زیرا آدمِ توانا، گاه تعهد و امانت دارد؛ اما آدمِ ضعیف، در ذات خود ضعیف
است و طبیعت انسان تغییر نمی کند. لذا اگرچه امانت دار است، اما قدرت و توانایی کارِ
اجرایی ندارد. از این رو شخص توانمند را که مفیدتر است، ترجیح می دهیم. چون مردم
در عرصه ي مدیریت به تخصص و توانایی، نیازِ بیش تري دارند؛ به ویژه در شرایط
کنونی که کم تر کسی، از تعهد کافی برخوردار است؛ در نتیجه چشم پوشی از تخصص و
توانایی، شرایط را بدتر می کند.
***

17. -82 باب: تشویق حاکم و سایر مدیران به انتخاب وزیران و
مشاوران شایسته، و هشدار به آن ها درباره ي هم نشینان و
مشاوران ناباب
الله متعال می فرماید:
﴿ٱ
َۡ[ ٦٧﴾ [الزخرف: ٦٧ ǻ ٱ لۡمُتَّقَِƅ عۡ ضٍ عَدُوٌّ إَِّȊ عۡ ضُهُمۡ َِȨِذ َɌ ءُ يَوۡ مَ Ɔ خَِّƁ
دوستان، در آن روز دشمن یکدیگرند، جز پرهیزگاران.
عَثَ الله Ȩ مَا َ» : قال  رة رﺿﻲ الله عنهما أنَّ رسولَ الله ɋ ٦٨٣ - عن أﺑﻲ سعيدٍ وأﺑﻲ هر
ْ
مُرُهُ بِالمَعْرُوفِ وَﺗﺤُضُّهُ
مِن نَﺒِﻲٍّ، ولا استَخْلَفَ مِنْ خَليفَةٍ إلاَّ ﻛَﺎنَتْ ﻟَﻪُ بِطَانتَانِ: بِطَانَةٌ تَأ
ْ
عليه، ( و
طَِانةٌَ تأَ مُرُهُ 1 ] .« باِلﺸَّﺮِّ وﺗﺤضُُّهُ عليهِ والمَْعصُومُ من عَصَمَ
الله روایت بخاري]( Ɋ الله، هیچ » : فرمود  ترجمه: از ابوسعید و ابوهریره$ روایت است: رسول الله
پیامبري مبعوث نکرد و هیچ خلیفه اي را به خلافت نرساند، مگر این که دو هم نشین
(مشاور) براي هر یک قرار داد که یکی، او را به کار نیک فرمان می داد و به عمل شایسته
تشویقش می کرد و دیگري، او را به کار بد فرا می خواند و به کار ناشایست تشویقش
.« می نمود. و معصوم، کسی ست که الله، او را - از گناه و معصیت- حفظ کند
Ʒ إذَِا أرَادَ الله بالأمِ» : شة رﺿﻲ الله عنها قالت: قال رسولُ الله ȶ ٦٨٤ - وعن ﻋﺎ
َ
ذا أ
ذلكَ جعَلَ ﻟَﻪُ Ʒ رَادَ بهِ غََɉ ن ذَكَرَ أﻋَﺎنَهُ، وَ ɉ ﺴَِﻰَ ذكَّرَهُ، وَ Ⱥ رَ صِدقٍ، إن ɋ ا، جَعَلَ ﻟﻪ وز Ʒ خً
ابوداود این حدیث را با اسناد جید ] .« ن ذَكَرَ لم يُعِنْهُ ɉ ﺴَِﻰَ لم يُذَكِّرْهُ، وَ Ⱥ رَ سُوءٍ، إن ɋ وَزِ
( (نیکو) بنا بر شرط مسلم روایت کرده است.]( 2
هرگاه الله خیر و سعادت امیري را » : فرمود  ترجمه: عایشه می گوید: رسول الله
بخواهد، وزیري درست کار براي او قرار می دهد که وقتی امیر - حقیقت را- فراموش
می کند، به او تذکر می دهد و اگر حاکم، خود حقیقت را به یاد داشته باشد، وزیرش به او
. 1) صحیح بخاري، ش: 7198 )
. 2) صحیح الجامع، ش: 302 ؛ و صحیح أبی داود از آلبانی/، ش: 2544 )

18. 16 شرح ریاض الصالحین
در مسیر درست، کمک می نماید. و آن گاه که الله جز این را براي امیر (حاکم) بخواهد،
براي او وزیري ناشایست قرار می دهد که در هنگامِ فراموشیِ حاکم به او تذکر نمی دهد
.« و اگر حاکم، خود حقیقت را به یاد داشته و در مسیر درست باشد، به او کمک نمی کند
شرح
تشویق حاکم و سایر مدیران به انتخاب » : نووي/ بابی بدین عنوان گشوده است
.« وزیران و مشاوران شایسته، و هشدار به آن ها درباره ي هم نشینان و مشاوران ناشایست
می فرماید:  سپس این آیه ذکر کرده است که الله
﴿ٱ
َۡ[ ٦٧﴾ [الزخرف: ٦٧ ǻ ٱ لۡمُتَّقَِƅ عۡ ضٍ عَدُوٌّ إَِّȊ عۡ ضُهُمۡ َِȨِذ َɌ ءُ يَوۡ مَ Ɔ خَِّƁ
دوستان، در آن روز دشمن یکدیگرند، جز پرهیزگاران.
﴿ٱ
َۡاست و به معناي دوست بسیار نزدیک و صمیمی که « خلیل » ءُ ﴾، جمعِ Ɔ خَِّƁ
محبتش تمام وجود انسان را گرفته است. چنان که شاعرِ عرب می گوید:
و بذا سُمّـى اﻟﺨليـل خلـيلاً ũ قد ﺗﺨللتَ مسلک الروح مـّ
در روح و روان من جاي گرفته و نفوذ کرده اي؛ از همین روست که دوست »
.« خاص و صمیمی را خلیل نامیده اند
این مرحله از دوستی، والاترین درجه ي محبت و دوستی ست. از این رو الله متعال
را نیز به عنوان خلیل  را به عنوان خلیل خود برگزید؛ همان گونه که محمد  ابراهیم
کسی جز این دو را به  و دوست خاص خود انتخاب کرد. و سراغ نداریم که الله
عنوان خلیل خود برگزیده باشد.
برخی از مردم می گویند: ابراهیم خلیل الله، محمد حبیب الله و موسی، کلیم الله. در
می نامد، این اشکال وجود دارد که خلیل « حبیب الله » را  سخنِ کسی که رسول الله
بودن از حبیب بودن، والاتر است؛ یعنی مقام خلیل از مقام حبیب، بالاتر می باشد. لذا
در آن نوعی نقص یا کاستی نسبت ،« خلیل الله » را حبیب الله، بدانیم، نه  اگر رسول الله
وجود دارد. زیرا خیلی ها از چنین مقامی برخوردارند؛ مؤمنان،  به حق رسول الله
نیکوکاران و افراد عادل، همه دوستان خدا هستند و الله، آن ها را دوست دارد. اما
دوست خاص و ویژه ي الله، فقط ابراهیم و محمد عليهما الصلاة والسلام هستند. لذا
درست، این ست که بگوییم: ابراهیم خلیل الله، محمد خلیل الله و موسی، کلیم الله. ولی

19. باب: تشویق حاکم و سایر مدیران به انتخاب وزیران و مشاوران شایسته 17
فرموده است:  برخی از مردم بدین نکته توجه نمی کنند؛ در صورتی که رسول الله
ا لله مر ا ب ه عنوا ن خلی ل و » : یعنی .« خَلِيلاً كَمَا اﺗَّﺨَذَ إِبْرَاهِيم خَلِ يلاً Ś إِنَّ الله اﺗَّﺨَذَِ»
دوست ویژه ي خود برگزید؛ همان طور که ابراهیم را به عنوان خلیل خویش انتخاب
َ
ُ
Ȳ » : .کرد
« هم چنین فرموده است وَلوَْ كُنتُْ مُتَّخِذًا خَلِيلاً مِنْ أ
مَّﺘِﻲ لاَﺗﺨََّذْتُ أ
باَ بَْرٍ ُ
» : 1وَلَِ
).« نْ أ خُوَّةُ الإِسْلاَمِ
) یعنی و اگر می خواستم کسی از امتم را به عنوان  دوستȲ را  ویژ ه و خاص خود - یعنی به عنوان خلیل خویش- برگزینم، ابوبکر
سؤال شد: محبوب ترین شخص، نزد شما  با این حال، از رسول الله .« برمی گزیدم
2) لذا مقامِ خلیل از مقام حبیب، والاتر است. ).« ابوبکر » : کیست؟ فرمود
خیلی ها در دنیا با هم دوست صمیمی هستند، اما در آخرت با یکدیگر دشمن
خواهند بود. الله متعال می فرماید:
﴿ٱ
َۡ[ ٦٧﴾ [الزخرف: ٦٧ ǻ ٱ لۡمُتَّقَِƅ عۡ ضٍ عَدُوٌّ إَِّȊ عۡ ضُهُمۡ َِȨِذ َɌ ءُ يَوۡ مَ Ɔ خَِّƁ
دوستان خیلی صمیمی، در آن روز دشمن یکدیگرند، جز پرهیزگاران.
زیرا دوستیِ پرهیزگاران با یکدیگر، به خاطر الله متعال است. الله متعال، در قیامت
سایه اي می آفریند و آن گاه که جز این، سایه ي دیگري وجود ندارد، هفت گروه را در
زیر سایه ي خود، جاي می دهد؛ از جمله: دو مسلمانی که فقط به خاطر خشنودي الله با
یکدیگر دوست باشند و بر همین اساس، گرد هم می آیند یا از یکدیگر جدا می شوند.
نشان گر این ست که روز قیامت « اعراف » فرموده ي الله متعال در آیه ي 38 سوره ي
همه ي دوستان صمیمی، دشمنِ یکدیگر خواهند بود، جز پرهیزگاران؛ الله متعال در این
آیه می فرماید:
ˈ مَٖǍ ﴿ قاَل ٱدۡ خ لُوُ اِ ُ
م مِّنَ ٱ Ȳ بۡ لُِȰ أ قدَ خۡ لَ تَۡ مِن َ
Ơۡنِّ وَ ٱ ٱ Ǎ سِ ِȸƃَّۡمَا ǿ ُˌ اَّرِȍ
ُ
أ لَّعَنَتۡ خۡ
دخَ لَتَ مَّة ٞ
ُ
[ أ تَهَا ﴾ۖ [الأعراف: ٣٨
(الله) میفرماید: با امتهایی از جنها و انسانهایی که پیش از شما بودهاند، وارد دوزخ
شوید. هرگاه گروهی وارد دوزخ شوند، گروه همانند خویش را نفرین میکنند.
الله متعال هم چنین می فرماید:
1) مسلم، ش: 532 . [ر.ك: بخاري، کتاب فضائل الصحابۀ، شماره ي 3654 . (مترجم)] )
. 4358 )؛ و مسلم، ش: 2384 ، 2) بخاري، ش: ( 3662 )

20. شرح ریاض الصالحین
18 َ
َ
﴿إِذۡ
بعَُو ا وُ اْ ȩ ينَ ٱَّȑ ينَ ٱتبُّعُِو ا مِنَ ٱَِّȑ أ ٱَِّǚََّȩَ
َۡسۡ بَابُ ﴾ Ɓ
[ [البقرة: ١٦٦
قَطَّعَتۡ بِهِمُ ٱ ȩ وَرَأ ٱلۡ عَذَابَ وََ
آن گاه که پیشوایان از پیروانشان، اظهار بیزاري کنند و (پیروان باطل) عذاب الله را ببینند و
تمام وسایل نجات بریده شود (و دستشان، از همهجا کوتاه گردد).
ابن عباس$ می گوید: منظور از وسایل نجات، محبتی ست که در دنیا به یکدیگر
داشته اند؛ این محبت در آخرت، متلاشی می شود و از میان می رود.
باید دانست که الله متعال بنده اش را می آزماید؛ بدین سان که گاه دوستان نیک و
شایسته اي برایش مقدر می کند که او را به سوي خیر و نیکی فرا می خوانند و از
کارهاي زشت باز می دارند و در انجام کارهاي نیکی که توانش را ندارد، به او کمک
می نمایند. هم چنین برخی از بندگانش را به صورتی دیگر، یعنی بر عکس این حالت،
يَنْظُرْ » : آزمایش می نماید. از این رو در حدیث آمده استخَلِيلِه، فَلْدِينِالرَّجُلُ ﻋَﻠﻰَ
َ
اللُِ Ľ مْ مَنْ َُȱ حَدُ
هرکسی، بر دین و آیین دوست خویش است؛ پس هر » : 1) یعنی ).« أ
.« یک از شما بنگرد که با چه کسی دوستی و هم نشینی دارد
حَامِلِ » : هم چنین فرموده است  پیامبرالسُّوء كَإِنَّما مثَلُ اﻟﺠلِيس الصَّالِحِ وَجَلِيسِ
َ
مَِّا أ ɉ نْ تبَتَْاعَ مِنهُْ وَ
دَِ مِنهُْ
نْ ﺗﺠَ
َ
ُ
َ
نْ ذِْيكَ، وَ ɉ مَِّا أ ĵ ، فَحامِلُ المِسْك، إِمَّا أ Ʒ المِسْك وَناَفخِِ الكِْ
َ
ر
ًا طيبِّةً. وناَفخُ الكِإِمَّا أ ن
رِْقَ ثيابكََ و مَّا أ نْ ﺗﺠِدَ مِنهُْ ر ا مُنتِْنَةً ) یعنی مثال » : 2).« ĵ ɉ ĵ Ʒĵ هم نشینِ نیک و هم نشینِ بد، مانند دارنده ي مشک (عطار) و دمنده ي کوره ي آهن گر
است؛ دارنده ي مشک (عطار)، یا از آن به تو می بخشد و یا از او مشک می خري یا از
او بوي خوشی به تو می رسد؛ ولی دمنده ي کوره ي آهن گر، یا لباست را می سوزاند یا
.« بوي بدي از او به تو می رسد
فرمود:  در حدیث عایشه که مؤلف/ آن را ذکر کرده، آمده است: پیامبر
هرگاه الله خیر و سعادت امیري را بخواهد، وزیري درست کار براي او قرار می دهد که »
وقتی امیر - حقیقت را- فراموش می کند، به او تذکر می دهد و اگر حاکم، خود حقیقت
1) صحیح الجامع، ش: 3545 ؛ السلسلۀ الصحیحۀ، ش: 927 ؛ آلبانی در مشکاة المصابیح، ش: 5019 )
این حدیث را حسن دانسته است. ر.ك: حدیث شماره ي 371 ، همین کتاب.
[ 5534 )؛ و صحیح مسلم، ش: 2628 . [ر.ك: حدیث شماره ي 367 ، 2) صحیح بخاري، ش: ( 2104 )

21. باب: تشویق حاکم و سایر مدیران به انتخاب وزیران و مشاوران شایسته 19
را به یاد داشته باشد، وزیرش به او در مسیر درست، کمک می نماید. و آن گاه که الله جز
این را براي امیر (حاکم) بخواهد، براي او وزیري ناشایست قرار می دهد که در هنگامِ
فراموشیِ حاکم به او تذکر نمی دهد و اگر حاکم، خود حقیقت را به یاد داشته و در مسیر
.« درست باشد، به او کمک نمی کند
الله، هیچ پیامبري مبعوث نکرد و هیچ خلیفه اي را » : هم چنین فرموده است  پیامبر
به خلافت نرساند، مگر این که دو هم نشین (مشاور) براي هر یک قرار داد که یکی، او را
به کار نیک فرمان می داد و به عمل شایسته تشویقش می کرد و دیگري، او را به کار بد
فرا می خواند و به کار ناشایست تشویقش می نمود. و معصوم، کسی ست که الله، او را -
.« از گناه و معصیت- حفظ کند
این، چیزي ست که به تجربه ثابت شده و چه بسا خود، آن را دیده ایم. برخی از
حکام و فرمانراویان در ذات خود آدم هاي خوبی هستند، اما مشاوران نابابی دارند که
ایشان را از انجام کارهاي نیک باز می دارند و کارهاي زشت را در نظرشان نیک و
شایسته نشان می دهند. و بر عکس، برخی از حکام و فرمانروایان در ذات خود، خوب
نیستند؛ اما مشاوران نیک و شایسته اي دارند که آن ها را به سوي خیر و نیکی رهنمون
می شوند و بدین سان محبت و دوستی دو جانبه اي در میان حاکم و مردم ایجاد می کنند.
حال که تأثیر دوستان و مشاوران بر حکام و فرمانروایان، این گونه است، پس
وضعیت خود را بررسی کنیم و بنگریم با چه کسانی دوستی و معاشرت داریم؛ اگر
دوستانمان ما را به سوي خیر و نیکی رهنمون می شوند، در انجام کارهاي نیک
تشویقمان می کنند، به هنگام فراموشی، به ما تذکر می دهند و نکته اي به ما می آموزند،
پس باید دوستی خود با آن ها را حفظ کنیم. اما اگر می بینیم که دوستانمان به موفقیت و
رستگاريِ ما یا نابودي و شکستمان اهمیت نمی دهند و چنین مسایلی برایشان مهم
نیست یا حتی اسباب شکست و بدبختی ما را فراهم می کنند، چه دلیلی وجود دارد که
هم چنان با آنان رابطه داشته باشیم؛ بلکه باید از آن ها دوري نماییم که به راستی چنین
دوستانی، سم کُشنده هستند. هرگز به چنین افرادي نزدیک نشویم؛ بلکه همان طور که از
شیرِ درنده فرار می کنیم، از این ها نیز فرار نماییم. آدمِ موفق، مانند سنگ، بی حرکت و
بی احساس نیست؛ بلکه مانند شیشه صاف و بی آلایش است که می توان آن سویش را
دید؛ یعنی آدمِ موفق، زیرك است و نفع و ضررش را از وراي محیط زندگی اش می بیند

22. 20 شرح ریاض الصالحین
و درك می کند. از این رو به چیزي روي می آورد که برایش مفید و سودمند است و از
چیزي که برایش زیان دارد، دوري می کند.
***

23. -83 باب: نهی از واگذاري ریاست، قضاوت و دیگر پست هاي
اداري و قضایی به کسانی که خود، خواهان چنین
مسؤولیت هایی هستند
َ
، ƫِّȭ َũ أنَا وَرَجُلانِ مِنْ بَِ  قال: دخَلتُ ﻋَﻠﻰَ اﻟﻨَّﺒِﻲِّ  عن أﺑﻲ موﺳﻰ الأ
٦٨٥ - شعريِّ
، فقال أحَدُهُمَا: يا رسولَ الله أمِّرنَا َ
ﻋَﻠﻰ بعضِ مَا ولاَّكَ الله
وقال الآخَرُ مِثْلَ ذلكَ، فقال: إناَّ والله ﻟَﻪ أو »
أحَدًا حَرَص عليه ( متفق علیه]( 1 ] .« هذَا العَمَلَ أحدًا سَأ ȟ لا نُوَِّ
رفتم؛  می گوید: با دو تا از پسرعموهایم نزد پیامبر  ترجمه: ابوموسی اشعري
 یکی از پسرعموهایم عرض کرد: اي رسول خدا! مسؤولیت بخشی از آن چه را که الله
 شما را سرپرست آن قرار داده است، به ما بسپار. و دیگري نیز همین را گفت. پیامبر
به الله سوگند، ما ریاست و سرپرستی را به کسی که خودش آن را درخواست » : فرمود
.« کند یا به کسی که مشتاقِ آن باشد، واگذار نمی کنیم
شرح
نهی از واگذاري ریاست، قضاوت و » : مؤلف/ بابی بدین عنوان گشوده است
دیگر پست هاي اداري و قضایی به کسانی که خود، خواهان چنین مسؤولیت هایی
«. هستند
 به عبدالرحمن بن سمره  پیش تر حدیثی بدین مضمون گذشت که پیامبر
اي عبدالرحمن بن سمره! هیچ گاه خواستارِ امارت (ریاست) نباش؛ زیرا اگر » : فرمود
بدون درخواست به امارت برسی، در مسیر امارت از سوي الله یاري می شوي و اگر به
محروم  درخواست خود به امارت برسی، با آن تنها می مانی (و از کمک و یاريِ الله
.«( می گردي
هم چنین حاکم یا ولی امر باید بدین نکته توجه کند که اگر کسی از او درخواست
کرد که وي را به عنوان امیر یک منطقه تعیین کند یا ریاست یک نهاد حکومتی را به او
واگذار نماید، درخواستش را نپذیرد؛ اگرچه متقاضی، شایستگی چنین مسؤولیتی را
به دو نفري  آمده است: پیامبر  داشته باشد. زیرا همان گونه که در حدیث ابوموسی
. 1) صحیح بخاري، ش: 7149 ؛ و صحیح مسلم، ش: 1733 )

24. 22 شرح ریاض الصالحین
به الله سوگند، ما ریاست و سرپرستی را به » : که خواهان چنین مسؤولیتی بودند، فرمود
.« کسی که خودش آن را درخواست کند یا به کسی که مشتاقِ آن باشد، واگذار نمی کنیم
دلیلش، این ست که شاید هدف درخواست کننده از چنین تقاضایی، منافع شخصی یا
کسب قدرت باشد، نه منافع عمومی و رسیدگی به مشکلات و نیازهاي مردم. هم چنین
اگر کسی، از وزیر دادگستري بخواهد که او را به عنوان قاضی یا دادستانِ فلان منطقه
منصوب کند، تقاضایش رد می شود و چنین مسؤولیتی به او نمی دهند. البته درخواست
انتقال از یک منطقه به منطقه ي دیگر و موارد مشابهش، در این حدیث نمی گنجد و
مشمول این حکم نمی شود. زیرا متقاضیِ انتقال، پیش تر این مسؤولیت را دریافت کرده
و اینک فقط خواهان انتقال به منطقه اي دیگر است. اما اگر بنا بر دلایل و شواهد موجود،
روشن شود که هدفش از درخواست انتقال، سیطره جویی بر مردم آن منطقه می باشد،
درخواستش پذیرفته نمی گردد. چراکه اعمال به نیت ها بستگی دارند. شاید این پرسش
از پادشاه مصر خواست که او را سرپرست  مطرح شود که پس چرا یوسف
می فرماید:  خزانه هاي آن سرزمین بگرداند؟ همان گونه که الله
ِنِ ٱ ɋ خَزَ آ ȇ ƴ ﴿ قاَل ٱجۡ عَلۡ ِ
َۡ[ حَفِيظٌ عَليِٞم ٥٥﴾ [يوسف: ٥٤ ƭ إِِّˌ ضِ ˱Ɓ
(یوسف) گفت: مرا سرپرست خزانه هاي این سرزمین قرار بده؛ به راستی که من نگهبان و
(خزانه دار) آگاهی هستم.
براي این پرسش دو پاسخ داریم:
نخست: در صورتی که شریعت یا حکمی از احکام شرعی امت هاي گذشته،
مخالف شریعت ما باشد، بی اعتبار است و حکم شریعت خودمان اعتبار دارد؛ بنا بر
احکام شرعی امت هاي گذشته براي ما نیز معتبر است؛ البته در » : قاعده ي اصولی ها که
اما در این مورد حکم شریعت .« صورتی که در شریعت ما به خلاف آن حکم نشده باشد
ما ریاست و » : فرموده است  است؛ زیرا رسول الله  ما بر خلاف شریعت یوسف
سرپرستی را به کسی که خودش آن را درخواست کند یا به کسی که مشتاقِ آن باشد،
.« واگذار نمی کنیم
شاهد تباه شدن اموال عمومی بود و می دید که نسبت به اموال  دوم: یوسف
عمومی کوتاهی و حتی خیانت می شود؛ لذا براي نجات مردم، این درخواست را مطرح
کرد. بنابراین، اگر هدف از چنین درخواست هایی، برطرف کردن مشکلات ناشی از

25. باب: نهی از واگذاري ریاست به کسانی که خود، خواهان آنند 23
سوءمدیریت یا عمل کرد نامناسب مسؤلان فعلی باشد، تقاضاي چنین مسؤولیت هایی
ایرادي ندارد؛ البته در صورتی که کسی دیگر شایسته ي چنین مسؤولیتی نباشد. زیرا
گفت: مرا پیش نماز قوم و طایفه ام قرار دهید. و  عثمان بن ابی العاص به رسول الله
لذا ولی .« تو، امام (پیش نماز) ایشان هستی » : 1) یعنی ).« أنتَ إمامُهم » : فرمود  رسول الله
امر، دقت کند و بنگرد که چه عاملی این شخص را بر آن داشته است که درخواست
پست اداري یا قضایی مطرح نماید؛ و آن گاه هر چه مصلحت دید، حکم کند.
***
1) سنن النسائی، ش: 672 ؛ و أبو داود، ش: 531 ؛ آلبانی/ در إرواء الغلیل، ش: 1492 این حدیث را )
صحیح دانسته است.

26. -1 کتاب: ادب
-84 باب: حیا و فضیلت آن، و تشویق به آراسته شدن به شرم و
آزرم
َ
مَرَ رﺿﻲ الله نَّ رسولَ ȭ ٦٨٦ - عن ابنِْ ُ
َ
نصَْار وَهُوَ  عنهما أ الله
مَرَّ ﻋَﻠﻰَ رَجُلٍ مِنَ الأ
قَالَ رسُولُ ȯ خَاهُ ﻓﻲ اﻟﺤَيَاءِ، َ
َ
يَاءَ مِنَ الإِيمانِ » : يَعِظُ أ اللهْ
( متفقٌ علیه]( 1 ] .« دَعْهُ فإنَِّ اﻟﺤ
از کنارِ یکی از انصار گذشت که برادرش  ترجمه: ابن عمر$ می گوید: رسول الله
را درباره ي شرم و حیا پند می داد - و می گفت: از شرم و حیاي خود، کم کن.-
.« او را به حالِ خود بگذار؛ زیرا حیا، بخشی از ایمان است » : فرمود  رسول الله
ǐ حُصَْبنِياءَُ لا » : وعن عِمْرانَ الله عنهما قال: قال رسول الله
٦٨٧ - رﺿﻲ
ْ
اﻟﺤ
Ʒ ﺗِﻲ إلاَّ ﺑِﺨَْ
ْ
( متفق علیه]( 2 ] .« يَأ
.« Ʒ اﻟﺤَيَاءُ ﻛﻠُهُُّ خٌَْ» : أوْ قَال « ﻛﻠُهُُّ Ʒ اﻟﺤَياءُ خٌَْ» : رواية ﻟﻤسلم ș و
حیا نتیجه اي جز خیر و » : فرمود  ترجمه: عمران بن حصین$ می گوید: رسول الله
.« خوبی به ارمغان نمی آورد
.« شرم و حیا، سراسر خیر و نیکی ست » : و در روایت مسلم آمده است
شرح
گشوده و ذیل آن، این موضوع را باب کرده است: « ادب » مؤلف/ بخشی به نام
.« حیا و فضیلت آن، و تشویق به شرم و آزرم »
ادب: به منش یا اخلاقی می گویند که انسان بر اساس آن عمل می کند؛ و انواع
فراوانی دارد:
. 1) صحیح بخاري، ش: 24 ؛ و صحیح مسلم، ش: 36 )
. 2) صحیح بخاري، ش: 6117 ؛ و صحیح مسلم، ش: 37 )

27. باب: حیا و فضیلت آن، و تشویق به آراسته شدن به شرم و آزرم 25
بخشندگی، شجاعت، پاکیِ دل، شرح صدر، گشاده رویی و امثال آن. لذا ادب،
عبارت است از اخلاق نیکی که انسان، به آن آراسته می شود؛ مانند حیا که ویژگی
پسندیده اي ست.
شرم و حیا، یک ویژگی درونی ست که انسان را به انجام کارهاي نیک و پسندیده و
دوري از کارهاي زشت و ناپسند وادار می سازد؛ لذا آدمِ باحیا از انجام کارهایی که بر
خلاف کمال و مردانگی ست، از مردم شرم می کند و اگر مرتکب عمل حرامی شود، نزد
شرمنده می گردد؛ هم چنین به خاطر ترك عمل واجب، از الله متعال حیا می نماید و  الله
چون کارِ پسندیده اي را ترك کند، از مردم، خجالت می کشد.
از کنارِ یکی از  حیا، بخشی از ایمان است؛ چنان که ابن عمر$ می گوید: رسول الله
حیا، » : فرمود  انصار گذشت که برادرش را درباره ي شرم و حیا پند می داد. رسول الله
.« بخشی از ایمان است
ایمان، هفتاد و اندي بخش دارد که » : در حدیثی دیگر فرموده است  رسول الله
إلاالله می باشد و پایین ترین بخشِ ایمان، برداشتن خار و ę برترینش، گفتن لا
خاشاك (و هر چیز آزاردهنده اي) از سرِ راه است و شرم و حیا، بخشی از ایمان
(1).« به شمار می رود
می بینیم که انسان باحیا، سر به راه است و راه درست و مستقیم را می رود؛ نه
سبک راه می رو د ک ه سرزنش شو د و ن ه خود ر ا موش مردگی می زند که سزاوار
نکوهش گردد؛ بلکه وقار و متانت دارد و وقتی سخن می گوید، مؤدبانه حرف می زند
و در حد توانش سخنان سنجیده و پسندیده اي می گوید.
اما آدمِ بی حیا، هر کاري که بخواهد، انجام می دهد؛ چنان که در حدیث صحیح
ُ
سَْتﺤَْﻲ ȸ : إذَِا لمَْ Ȟ وَ
َ
(2)؛« إنَِّ مِمَّا أ
یکی از سخنانی که مردم از پیامبران گذشته گرفته اند، این ست که: اگر حیا » : یعنی
آمده است
دْرَكَ اﻟﻨَّاسُ مِنْ ﻛَﻠﺎمِ اﻟﻨُّبوَُّةِ الأ
فاَصْنعَْ مَا شِئتَْ » : .« نداري، هر چه خواهی کن
. 1) ر.ك: حدیث شماره ي 127 )
.6120 ، 2) بخاري، ش: 3484 )

28. 26 شرح ریاض الصالحین
از دوشیزگان زیرِ چادر، شرم و حیاي بیش تري داشت؛ اما از بیان حق و  پیامبر
حقیقت، شرم نمی کرد و بی آن که از کسی پروا کند، حق را آشکارا بیان می نمود. البته
آن جا که حق ضایع نمی شد، از همه باحیاتر بود. لذا سعی کنیم خود را به شرم و حیا
و دیگر ارزش هاي اخلاقی بیاراییم.
***
الإيمَانُ بِضْعٌ وسبْعُونَ، أوْ بِضْعٌ » : قال  أنَّ رسولَ الله  رةَ ɋ ٦٨٨ - عن أﺑﻲ هُر
َ
قِ، واﻟﺤياءُ ɋ وَسِتُّونَ شُعْبةً، فَأ الله ذَى عنَ الطَّرِ
إلاَّ ę فْضَلُها قوْلُ لا
َ
، وَأدْناَها إمَاطةُ الأ
( متفق علیه]( 1 ] .« شُعْبَةٌ مِ نَ الإيمَانِ
ایمان، هفتاد و اندي یا شصت » : فرمود  می گوید: رسول الله  ترجمه: ابوهریره
می باشد و پایین ترین بخشِ ایمان، « إلاالله ę لا» و اندي بخش دارد که برترینش، گفتن
برداشتن خار و خاشاك (و هر چیز آزاردهنده اي) از سرِ راه است و شرم و حیا،
.« بخشی از ایمان به شمار می رود
شرح
می گوید:  مؤلف/ حدیثی بدین مضمون نقل کرده است که ابوهریره
راوي شک کرده .« ایمان، هفتاد و اندي یا شصت و اندي بخش دارد » : فرمود  پیامبر
برترین بخش » : هفتاد و اندي فرمود یا شصت و اندي؟ فرمود  است که آیا پیامبر
می باشد و پایین ترین بخشِ آن، برداشتن خار و خاشاك (و « إلاالله ę لا» ایمان، گفتن
.« هر چیز آزاردهنده اي) از سرِ راه است و شرم و حیا، بخشی از ایمان به شمار می رود
آخرین بخش حدیث، شاهد موضوع است.
در این حدیث بیان فرموده که ایمان، بخش هاي فراوانی دارد؛ هفتاد و  پیامبر
همه ي این بخش ها را بیان  چند بخش یا شصت و چند بخش. البته رسول الله
نفرمود تا انسان، خود براي شناخت آن ها تلاش کند و نصوص و متون کتاب و سنت
را براي شناسایی بخش هاي گوناگون ایمان، مورد مطالعه و بررسی قرار دهد و به
1) صحیح مسلم، ش: 35 ؛ و صحیح بخاري، ش: 9. [این حدیث پیش تر به شماره ي 127 ذکر شد. )
(مترجم)]

29. باب: حیا و فضیلت آن، و تشویق به آراسته شدن به شرم و آزرم 27
آموخته هایش از کتاب و سنت عمل نماید. موارد زیادي در قرآن و سنت وجود دارد
که الله و پیامبرش به صورت مبهم ذکر کرده اند؛ حکمتش این ست که انسان هاي
مشتاق و علاقه مند از افراد بی علاقه، جدا شوند.
به عنوان مثال: شب قدر در دهه ي اخیر رمضان یا در هفت شبِ پایانی این ماه
مبارك است؛ اما به طور دقیق مشخص نیست که کدام شب می باشد تا مردم با اشتیاق
بیش تري به امید این شب، همه ي شب ها را در عمل و عبادت سپري کنند. زیرا اگر
شب قدر مشخص بود، مردم همان شب را عبادت می کردند و از سایر شب ها غافل
يهَا سَاعَةٌ لا ȯِ» : می شدند. ساعت پذیرش دعا در روز جمعه نیز همین گونه است
در روز » : 1) یعنی ).« طَاهُ إيّاهُ ȭ سَْألُ اللهَ ش يَئ،ْاً إِلا أْȻ Ƨ بْدٌ مُسْلِمٌ وَهُوَ قَائِمٌ يُصَِّȭ يوُافقُِ هَا َ
جمعه ساعتی وجود دارد که اگر بنده ي مسلمان در آن لحظه نماز بخواند و دعا کند،
البته این ساعت یا .« الله متعال دعایش را می پذیرد و خواسته اش را برآورده می سازد
این لحظه نیز مبهم و نامشخص است تا مردم براي یافتن آن، تلاش نمایند و لحظات
و بخش زیادي از این روز را در نماز و دعا سپري نمایند. چنان که در هر شب نیز
چنین لحظه اي براي اجابت دعا وجود دارد و هرکس در آن لحظه دعا کند، دعایش
پذیرفته می شود.
ǐ ȸ ȸ ȥ » :  سِْعََِ
پیامبرهم چنین فرموده است إِ
نَّ َِِّسِْعَةً وَاسْمًا مِائةًَ إِ لاَّوَاحِدًا، مَنْ حْصَاهَا دَخَلَ اﻟﺠْنَةََّ
الله نود و نه اسم دارد؛ یعنی یکی کم تر از صد. هر کس » : 2) یعنی ).« أ
و این نود و نه اسم را ذکر نکرد تا براي .« آن ها را برشمارد، وارد بهشت می شود
شناخت آن ها در متون کتاب و سنت تلاش کنیم و از این فضیلت بزرگ برخوردار
شویم. البته روایتی که در آن، نود و نه اسم، ذکر شده، ضعیف است؛ لذا حجت نیست.
و ،« ایمان، هفتاد و اندي یا شصت و اندي بخش دارد » : فرمود  این که رسول الله
بخش هاي مختلف آن را ذکر نکرد، براي این ست که ما براي شناخت این بخش ها در
کتاب و سنت به بررسی بپردازیم و سپس به آن ها عمل کنیم. این، از فرزانگی و
به پیامبرش عنایت فرمود.  حکمتی ست که الله
.(852 ، 5295 )؛ و مسلم، ش: ( 757 ، 1) بخاري، ش: ( 935 )
. 7392 )؛ و مسلم، ش: 2677 ، 2) بخاري، ش: ( 2736 )

30. 28 شرح ریاض الصالحین
برترینش، گفتن لاإلهإلاالله » : درباره ي بخش هاي ایمان فرموده است  پیامبر
اگر هفت آسمان و هفت زمین و همه ي مخلوقات را بسنجند، باز هم این .« می باشد
کلمه ي بزرگ بر همه ي آن ها برتري می یابد؛ زیرا بزرگ ترین کلمه، یعنی کلمه ي
توحید است که انسان با گفتن آن، مسلمان می شود و اگر از گفتن آن امتناع ورزد،
کافر می گردد. پس لاإلهإلاالله حد فاصل میان کفر و ایمان است. از این رو والاترین
و برترین بخش ایمان به شمار می آید. لاإلهإلاالله یعنی معبود برحق و راستینی جز
الله وجود ندارد و همه ي معبودانی که جز الله یکتا و بی همتا پرستش می شوند، باطلند
حق است؛ همان گونه که می فرماید:  و الله، یگانه معبود بر حق است. لذا الله
َ
لِكَ نَّ ə ﴿َ
َ
طِلُ نَّ ɭ وَأ مَا يَدۡ عُونَ مِن دُونهِ هُوَ ٱلۡ َ
قُّ نَّ ơ هُوَ ٱ Ĭ بِأ ٱََّ
َ
هُوَ Ĭ وَأ ٱََّ
[ ٦٢﴾ [الحج : ٦٢ Ǟ ٱلۡ كَبُِǔ ٱلۡ عَُِّ
زیرا الله، (پروردگار) برحق و راستین است و بی گمان آنچه جز او می خوانند، باطل می باشد و
به راستی الله، والاي بزرگ است.
ایمان به این توحید بزرگ، یعنی ایمان به این که معبود راستینی جز الله وجود
ندارد، شاملِ این اعتقاد نیز می شود که: خالقی جز الله، رازقی جز الله، و مدبري جز
الله وجود ندارد و هیچ کس جز الله، مالک نفع و ضرر نیست.
ایمان به توحید بزرگ، ایمان به اسماء و صفات الاهی را نیز در برمی گیرد؛ لذا
 تنها کسی پرستش می شود که شایسته ي عبادت و پرستش است و کسی جز خالق
إلاالله برترین بخش ایمان است و ę شایسته ي عبادت و پرستش نیست. ازاین رو لا
کسی که فرجامش، با گفتن این کلمه ي بزرگ باشد، در جرگه ي بهشتیان قرار
إلا الله دَخَلَ ę مَن ﻛﺎن آخِرُ ﻛَﻠﺎ مِهِ مِن اﻟﺪُّنيا لا » : می گیرد. زیرا در حدیث آمده است
إلاالله باشد، وارد بهشت ę هرکس، آخرین سخنش در دنیا لا » : 1) یعنی ).« اﻟﺠنََّةَ
از الله متعال می خواهیم که خاتمه ي ما را با گفتن این کلمه ي بزرگ قرار .« می شود
دهد؛ به یقین او، بر هر کاري توانست.
. 247 ) به نقل از معاذ ،233/ 1) صحیح است؛ روایت: ابوداود ( 3116 )؛ احمد در مسندش ( 5 )

31. باب: حیا و فضیلت آن، و تشویق به آراسته شدن به شرم و آزرم 29
و پایین ترین بخشِ ایمان، برداشتن خار و خاشاك (و هر چیز آزاردهنده اي) از »
لذا به گستردگی دامنه ي ایمان پی می بریم و درمی یابیم که دامنه ي .« سرِ راه است
ایمان، همه ي کارهاي نیک و شایسته را در برمی گیرد.
شرم و حیا، نوعی سر به زیر .« و شرم و حیا، بخشی از ایمان به شمار می رود »
بودن درونی ست که انسان را از انجامِ کارهایی که مردم نمی پسندند، شرمنده می کند و
بر دو گونه است: شرم از خدا، و شرم از خلق خدا؛ شرم از خدا، بنده را بر آن
اطاعت کند و از معصیت و نافرمانیِ او دوري نماید. نتیجه ي  می دارد که از الله
شرم از خلق خدا، بزرگ منشی و مردانگی ست؛ یعنی کسی که از خلق خدا شرم کند،
کارهایی انجام می دهد که از نظرِ مردم، نیک و پسندیده است و از انجامِ کارهایی که
مردم، بد می دانند، دوري می نماید. هر دو نوع شرم و حیا، جزو ایمان است. از
َ
تُبِهِ Ƞ تِه وُȲ أ الله وملائَِ
نْ تؤُْمِن ب » : درباره ي ایمان سؤال شد که چیست؟ فرمود  پیامبر
» : 1).« Ʒ ورُسُلِه واﻟْﻴومِ الآخِر، وتُؤمِنَ بالْقَ
دَرِخَْهِِ وﺷَﺮِّه
) فرمود ایمان، این ست که به الله، و فرشتگانش، و کتاب هایش، و پیامبرانش و روز قیامت (آخرت) و نیز به تقدیر خیر و
از جمع بندي این دو حدیث، بدین نتیجه .« شر از سوي الله، ایمان و باور داشته باشی
می رسیم که همان گونه که اهلسنت و جماعت، معتقدند، ایمان شامل عقیده، گفتار و
کردار می شود؛ به عبارت دیگر، ایمان یعنی عمل قلبی - عقیده و کردار قلبی- و نیز
اقرار به زبان و عمل با اندام و جوارح. گفتنِ لاإلهإلاالله، اقرار به زبان است؛ و
برداشتن خار و خاشاك (و هر چیز آزاردهنده اي) از سرِ راه، عمل با اندام و جوارح
می باشد و شرم و حیا، عملی قلبی ست و ایمان به فرشتگان و کتاب هاي الاهی، اعتقاد
پس همان گونه که اهل سنت و جماعت معتقدند ایمان شاملِ چهار بخش .« قلبی ست
می شود: اعتقاد قلب، عمل قلب، اقرار به زبان و عمل با اندام و جوارح. چنان که دلایل
فراوانی از کتاب و سنت در این باره وجود دارد.
در این حدیث به فضیلت برداشتن خار و خاشاك و هر چیزِ آزاردهنده اي از سرِ
راه تصریح شده است؛ زیرا چنین عملی، بخشی از ایمان است. پس به انجامِ چنین
عملی اهمیت دهید تا بر ایمانتان افزوده شود و به کمالِ ایمان دست یابید. هرگاه در
1) صحیح مسلم، ش: 8. [ر.ك: حدیث شماره ي 61 . (مترجم)] )

32. 30 شرح ریاض الصالحین
مسیر می روید و سنگ، شیشه، چوب، میخ و خاري می بینید، آن را بردارید؛ زیرا چنین
عملی جزو ایمان است. اما اگر ماشین را وسط خیابان متوقف کنید یا به هر طریقی
سد معبر نمایید، در حقیقت چیزِ آزاردهنده اي سرِ مردم گذاشته اید و این، در ایمان انسان، خلل ایجاد می کند. زیرا همان طور که برداشتن اشیاي آزاردهنده از سرِ راه،
عبادت و بخشی از ایمان است، گذاشتنِ هر چیزِ آزاردهنده ي در مسیر مردم، معصیت
و مخالف ارزش هاي ایمانی ست که مایه ي نقص ایمان می باشد. پس بر همه ي ما
واجب است که زنده دل باشیم و چنین مسایلی را درك کنیم و به آن اهمیت دهیم.
برخی از مردم بدون توجه ماشینِ خود را هر جا که شد، پارك می کنند؛ اما هیچ
اهمیت نمی دهند که این کار، رفت و آمد مردم یا سایر خودروها را مختل می کند.
این، ویژگی مؤمن نیست؛ بلکه مؤمن، زنده دل است و چنین مسایلی را درك می کند
و به آن اهمیت می دهد ؛ لذ ا براي مرد م هما ن چیز ي ر ا می پسندد که براي خود
می پسندد. پس چرا و چگونه برخی از مردم، ماشین خود را هر طور یا هرجا که شد،
پارك می کنند و مسیرِ رفت و آمد دیگران را می بندند؟! حتی ماشین خود را در خیابانِ
کم عرض جلوي درب مسجد می گذارند؛ آن هم روز جمعه! لذا وقتی مردم از مسجد
بیرون می آیند، راه، بسته یا تنگ است.
لذا به برداشتنِ چیزهاي آزاردهنده از مسیر رفت و آمد مردم، اهمیت دهید و اگر
امکان برداشتن آ ن براي شم ا وجود داشت، مثلا سنگ بزرگی بو د ی ا امثا ل آن ، با
ارگان هاي ذي ربط مثلِ شهرداري تماس بگیرید و موضوع را پی گیري کنید. این، یعنی
همکاري با یکدیگر در مسیر تقوا و پرهیزگاري. شرم و حیا، بخشی از ایمان است و
کسی که حیا دارد، نزد مردم سخنان بی شرمانه نمی گوید یا کارهاي بی شرمانه انجام
نمی دهد؛ بلکه سنگین، متین و باوقار است.
***

33. باب: حیا و فضیلت آن، و تشویق به آراسته شدن به شرم و آزرم 31
َ
أ
( نَاهُ ﻓﻲ وَجْهِهِ. [متفقٌ علیه]( 1 ȯ رَهُهُ عَرَْȲ خِدْرِهَا، فَإذَا رأى شَيْئًا يَْ
شَدَّ حَيَاءً مِنَ الْعَذْرَاءِ ﻓﻲ  قال: ﻛﺎنَ رسولُ الله  ٦٨٩ - وعن أﺑﻲ سعيد اﻟﺨُدْرِيِّ
از دوشیزگان پرده نشین شرم و  می گوید: رسول الله  ترجمه: ابوسعید خدري
حیاي بیش تري داشت و وقتی چیزي می دید که دوست نداشت، از تغییر چهره اش
متوجه می شدیم. (اما به سبب شرم، چیزي نمی گفت.)
ﻓﻲ حَقِّ Ʒ مْنعَُ مِنَ اﻟﺘَّقْصِِɋ بْعَثُ ﻋَﻠﻰَ تَرْكِ القَبِ يحِ ، وََȬ [قَالَ العلماءُ: حَقِيقَةُ اﻟﺤَيَاءِ خُلُقٌ َ
َ
ɋ ȭ ذِي ɋ اﻟﺤقَِّ. وَرَوَ
نْاَ َنْ أ ﺑﻲ القاسم اﻟﺠْنُيَدِْ رَﺣﻤَِهُ اللهُ، قاَلَ : اﻟﺤيَاَءُ: رُؤَ
ةُ الآلاءِ - أي اﻟﻨعمَِّ - حَيَاءً.] ƪ سََُّȸ يَتَوَﻟَّﺪُ بَيْنَهُمَا حَالَةٌ ȯ ، َƷ ةُ اﻟﺘَّقْصِِɋ ورُؤَْ
[ترجمه: علما گفته اند: حیا در حقیقت، خوي و سرشتی ست که انسان را به ترك
اعمال زشت برمی انگیزد و از کوتاهی در اداي حق صاحبان حقوق باز می دارد. از ابوالقاسم،
جنید/ روایت کرده ایم که گفته است: حیا، دیدن نعمت ها و مشاهده ي کوتاهی هاي
خویشتن است و در میان آن دو، حالتی پدید می آید که شرم و حیا نامیده می شود.]
شرح
نووي/ در باب شرم و حیا و فضیلت آن، سخنی بدین مضمون از ابوسعید
از دوشیزگان پرده نشین شرم و  رسول الله » : نقل کرد ه ک ه فرموده است  خدري
دخترِ زیرِ چادر یا زنِ پردهنشینی که ازدواج نکرده است، .« حیاي بیش تري داشت
بیش از سایر زنان، شرم و حیا دارد؛ زیرا با مردان ارتباط و معاشرت نداشته و شرم و
از دخترانِ زیرِ چادر نیز شرم و حیاي بیش تري  حیایش نریخته است؛ اما رسول الله
داشت. اما وقتی چیزي می دید که خوششَ نمی آمد، از روي شرم و حیا چیزي
نمی گفت؛ اما از چهره اش مشخصّ می شد که از آن، خوششَ نیامده است.
مؤمن نیز باید این گونه باشد؛ یعنی شرم و حیا داشته باشد، بی شرمی و سبک سري
نکند و عملی انجام ندهد که باعث خجالت و شرمندگی اش شود یا انگشت نقد و
انتقاد یا خرده گیري دیگران را به سوي خود دراز کند؛ البته این بدین معنا نیست که
مؤمن، احساس و عاطفه ندارد؛ بلکه اگر مسأله ي ناراحت کننده ي ببیند، متأثر می شود؛
. 6102 )؛ و صحیح مسلم، ش: 2320 ، 1) صحیح بخاري، ش: ( 3562 )

34. 32 شرح ریاض الصالحین
زیرا شعور و احساس دارد و کودن و بی احساس نیست. متأثر شدن، خوب است؛ اما
باید آن قدر شرم و حیا داشته باشیم که واکنش بی شرمانه اي از ما سر نزند.
ناگفته نماند که شرم و حیا، نباید مانع از پرسیدن سؤال هایی شود که دانستنِ آن
واجب است؛ خودداري از پرسیدنِ سؤال هاي دینی، حیا نیست؛ بلکه نشانه ي ناتوانی
و ضعف است. زیرا الله متعال از بیان حق و حقیقت، شرم نمی کند.
زنان انصار، چه زنان خوبی هستند؛ شرم و حیا » : ام المؤمنین عایشه می گوید
1) به همین خاطر، گاه یک زن نزد ).« آن ها را از تفقه و پژوهش در دین باز نمی دارد
می آمد و سؤالی می پرسید که مردان از ذکر آن، خجالت می کشند. لذا انسان  پیامبر
باید درباره ي دینش بپرسد و خجالت نکشد.
آمد و به ارتکاب زنا، اقرار کرد. او اعتراف  نزد پیامبر  چنان که ماعز بن مالک
از او روي گرداند. دوباره اعتراف کرد؛  نمود و گفت: مرتکب زنا شده ام. اما پیامبر
به امید  از او روي گرداند. باري دیگر آمد و اعتراف نمود. پیامبر  باز هم پیامبر
ببرد و الله متعال نیز توبه اش را بپذیرد، از او  این که توبه اش را به درگاه خداوند
 روي می گرداند و به اعترافش ترتیب اثر نمی داد. و چون مرتبه ي چهارم نزد پیامبر
گفت: «؟ آیا دیوانه شده اي » : آمد، ایشان به بررسی موضوع پرداخت و از او پرسید
پاسخ داد: بله؛ یعنی انسان «؟ آیا می دانی زنا چیست » : فرمود .«! خیر، اي رسول خدا »
همان عمل جایزي را که با همسرش انجام می دهد، با زنی بیگانه که حرام است،
یعنی «؟ أَنِكْتَـهَا » : بدون کنایه و با صراحت تمام از او پرسید  انجام دهد. رسول الله
بدون کنایه یا بی آن که از این عمل به جماع و هم بستري و امثال آن تعبیر کند، از او
 اقرار نمود و گفت: بله. رسول الله  پرسید که آیا دخول انجام شده است؟ ماعز
ةِ وَالرِّشَاءُ ﻓِﻲ » : پرسیدالمُْكْحُلَمِرْوَدُ ﻓِﻲيبُ الْحَﺘَّﻰ ﻏﺎَبَ ذَاكَ مِنكْ ﻓِﻲ ذَلكَِ مِنهَْا كَمَا يغَِ
ﺌْﺮِ
(2)«؟ اﻟْﺒ آیا به گونه اي که آلت تناسلیِ تو در آلت تناسلیِ او فرو رفت؛ مانند » : یعنی
پاسخ داد: «؟ میلِ سرمه که در سرمه دان فرو می رود و طنابِ دلو که وارد چاه می شود
بله.
. 1) مسلم، ش: 332 )
2) روایت ابوداود، ش: 4428 ؛ اصل این روایت در صحیحین نیز آمده است. )

35. باب: حیا و فضیلت آن، و تشویق به آراسته شدن به شرم و آزرم 33
چنین سخنانی گرچه در اصلِ خود شرم آور است، اما در چنین مواردي که
هدف، روشن شدن حقیقت است، نباید از گفتنِ آن شرم کرد. چنان که ام سلیم نزد
آمد و عرض کرد: اي رسول خدا! الله متعال از بیان حق شرم نمی کند؛ اگر  پیامبر
َ
عَم إِذَا مَاءَ ȫَ» : زنی احتلام شود، آیا غسل بر او واجب است؟ فرمودتِ الْ
1) یعنی: ).« رَأ
گاه مرد نیز از طرحِ چنین پرسشی خجالت می کشد؛ .« بله؛ هنگامی که آب ببیند »
به ویژه اگر در میانِ جمع باشد. اما ام سلیم که می خواست حکم شرعی اش را بداند،
این سؤال را پرسید و شرم و حیا او را از پژوهش و تفقه در دین باز نداشت.
لذا شرم و حیایی که انسان را از پرسیدن درباره ي مسایل شرعی باز دارد، شرم و
حیا نیست؛ بلکه ترس و ناتوانی، و از سوي شیطان است. پس بدون خجالت و
شرمندگی مسایل دینی خود را بپرسید. البته ناگفته پیداست که شرم و حیا در رابطه با
َ
مسایل غیرواجب، از بی شرمی و بی حیایی بهتر است
إِنَّ مِمَّا أ
دْرَكَ اﻟﻨَّاسُ مِنْ ﻛَﻠﺎمِ » : ُ
فَاصْنَعْ مَا شِئتَْ
سَْتَﺤْﻲ ȸ : إذَِا لمَْ Ȟ وَ
یکی از سخنانی که مردم از » : 2) یعنی ).« اﻟﻨُّبُوَّةِ الأ
.« پیامبران گذشته گرفته اند، این ست که: اگر حیا نداري، هر چه خواهی کن
بی شرمی برخ ی از مرد م ب ه جای ی رسید ه ک ه د ر کوچ ه و خیابا ن سخنان
بی شرمانه اي می گویند یا کارهاي بی شرمانه اي انجام می دهند. خلاصه این که انسان
باید، شرم و حیا داشته باشد؛ اما براي دانستن مسایل دینی اش یا براي درك حقیقت،
خجالت نکشد.
***
. 6121 )؛ و مسلم، ش: 313 ،6091 ،3328 ،282 ، 1) بخاري، ش: ( 130 )
.6120 ، 2) بخاري، ش: 3484 )