1. LATERAL THINKING
Management summary door eva van Wijngaarden
Management summary
‘Lateral Thinking‘ van
Edward de Bono.
mens kan niet anders dan orde scheppen in chaos. Laat iemand
Inleiding lang genoeg alleen met een grote verzameling boeken en op een
gegeven moment wordt er een structuur in aangebracht, hetzij op
Lateraal denken is een instrument dat men kan gebruiken om kleur, hetzij op alfabet, op thema, etc. Welke patronen ontstaan,
nieuwe inzichten te verkrijgen. Een nieuw inzicht verkrijgen, is is niet geheel een vrije keuze. Het geheugen kun je vergelijken
niet eenvoudig gezien het gegeven dat de geest van de mens met een landschap. De bodemsoort bepaalt het effect van de
gericht is op efficiëntie. Om efficiënt om te kunnen gaan met alle neervallende regen op het landschap. De bodemsoort bepaalt
indrukken om zich heen, creëert de mens patronen. Zodra wat voor soort rivier er op den duur zal ontstaan. Zo is het ook
patronen gevormd zijn, wordt het mogelijk ze te herkennen, er met de patronen die ontstaan naar aanleiding van de informatie
op te reageren en ze te gebruiken. Zo is het een patroon te die iemand ontvangt. Het patroon dat wordt gevormd op basis
stoppen bij rood en door te gaan bij groen. Dit patroon maakt van de informatie is niet voor iedereen hetzelfde. De historie van
de mens een efficiënte weggebruiker en zo zijn er vele patronen het geheugen, het zogenaamde landschap, bepaalt welk patroon
die dagelijks worden herkend en gebruikt. Aan patronen zijn de kans krijgt om te ontstaan en welk patroon niet zal ontstaan.
uiteraard ook nadelen verbonden. Het is bijvoorbeeld extreem Het patroon wordt dus bepaald door de eigenschappen van de
moeilijk om een patroon te herstructureren als het eenmaal diep binnenkomende informatie en de volgorde waarin deze wordt
is ingesleten. Lateraal denken, is de methode die kan helpen aangereikt. Het plaatje op de volgende pagina is daar een heldere
het patroon te ontrafelen en opnieuw op te bouwen. Lateraal illustratie van. Links wordt een patroon gevormd op basis van de
denken, is een aan te leren denkproces en biedt daarom meer eerste twee aangereikte bouwstenen. Het is een patroon van
kansen op succes dan het wachten op een creatieve inval. rechthoeken. Dit werkt prima totdat de zesde bouwsteen wordt
aangereikt en het bestaande patroon niet langer toereikend is.
Hoe de geest werkt Het patroon moet geheel worden ontmanteld om een nieuw
patroon aan te brengen dat wel ruimte biedt aan de zesde bouw-
Communicatie is de overdracht van informatie. Dit kan men doen steen. Zo ontstaat het patroon rechts, een ruitachtig patroon. De
door zeer gedetailleerd instructies of beschrijvingen te geven. Dat figuur illustreert dat patronen alles te maken hebben met keuzes
is accuraat, maar ook tijdrovend. Een eenvoudiger manier is die je maakt, al vanaf de eerste bouwsteen. Het patroon werkt
gebruik te maken van codes. Zoals computers door het aan- totdat het niet meer werkt en is in essentie geen optimaal patroon
roepen van codes hele berekeningen kunnen maken, zo leren omdat het meer vastlegt dan noodzakelijk is. Door middel van
mensen wat het betekent als ze de eerste klanken horen van de inzicht kan men het oorspronkelijke patroon alsnog ontrafelen en
begintune van ‘Goede Tijden, Slechte Tijden’. Bij de eerste tot een nieuw patroon komen. Ook dit nieuwe patroon is in
klanken wordt een code opgeroepen die voor de één betekent essentie net zo beperkt als het patroon waarmee men startte. Het
om gauw te gaan zitten en voor de ander betekent om snel te zal werken totdat blijkt dat het niet meer werkt. De uitdaging is
zappen omdat op Nederland 1 het journaal begint. Een klein dan om nogmaals het patroon te ontrafelen en een nieuwe weg in
stukje code herbergt op deze manier heel veel gedetailleerde te slaan, startend bij het begin. Denken in patronen noemt De
informatie. Het creëren van patronen is niet te vermijden. De Bono verticaal denken. Het doorbeken van patronen noemt hij
lateraal denken.
1

2. Lateraal denken is een aanvulling op het traditionele verticale
denken. Wanneer bestaande patronen niet langer (voldoende)
functioneel zijn, biedt lateraal denken de mogelijkheid om het
bestaande patroon te doorbreken en een nieuw, beter patroon
te ontwikkelen.
Genereren van alternatieven
Het basisprincipe van lateraal denken is het genereren van zo veel
mogelijk alternatieven. Door verder te zoeken naar alternatieven-
ook al denk je de best mogelijke oplossing al te hebben gevonden
- stimuleer je de verbeeldingskracht en kom je of tot een nog
betere uitkomst, of tot een nog sterkere overtuiging dat je op het
juiste spoor zit. Het idee dat het beste leek, blijkt dat ook werke-
lijk te zijn. Om mensen aan te sporen door te zoeken naar alter-
natieven, kan door gebruik te maken van quota. De opdracht is
dan om door te gaan met het genereren van alternatieven tot er
minimaal x alternatieven zijn gevonden.
De nadelen van patronen op rij: Als je wilt oefenen
Patronen raken steeds meer gefixeerd doordat ze iedere keer in lateraal denken,
dat ze worden toegepast, worden bekrachtigd. dan kun je gebruik
Het is extreem moeilijk patronen te veranderen als ze eenmaal maken van oefe-
in gebruik zijn. ningen met geo-
Informatie van het ene patroon kan niet eenvoudig worden metrische figuren.
verwerkt in een ander patroon. Een simpele oefe-
Alles wat lijkt op het patroon wordt zo aangepast dat het past ning is bijvoor-
in het patroon. beeld te vragen op
Patronen brengen arbitrair onderscheid aan. hoeveel mogelijke
De volgorde waarin informatie wordt verwerkt, is te bepalend manieren je een
voor de manier waarop de informatie wordt gearrangeerd. vierkant kan opde-
Patronen polariseren in plaats van te nuanceren. len in vier gelijke
Patronen worden steeds uitgebreider en lijken daarmee een stukken. Door een
eigen leven te gaan leiden. quotum te stellen,
kom je tot meer
Lateraal denken is een methode om de nadelen van het intensieve oplossingen dan je aanvankelijk zou hebben bedacht. Met geo-
gebruik van patronen tegen te gaan. Het vertrekpunt van lateraal metrische figuren zijn nog meer van dergelijke oefeningen te
denken, is het ontrafelen van bestaande patronen. Het eindpunt is bedenken om de geest op te warmen voor het laterale denken.
input voor een nieuw te ontwikkelen, beter geschikt patroon. Een andere manier om te oefenen is met behulp van foto’s.
Hoezeer patronen hun beperkingen hebben, ze bieden ook over- Vraag de mensen om op te schrijven wat ze denken dat de foto
zicht en structuur aan het dagelijks leven en dat is een kwaliteit uitbeeldt en ga vervolgens de groep langs om te horen wat
waar de mens nu eenmaal niet zonder kan. iedereen denkt. Dit demonstreert direct dat niet iedereen
hetzelfde ziet in één en hetzelfde beeld. Een andere optie is
iedereen te vragen drie verschillende opties te verzinnen van wat
Verschillen tussen lateraal en de foto uitbeeldt. Als een foto te expliciet is waardoor een dominant
beeld zich aandient, dan kun je een deel van de foto afschermen.
verticaal denken Verhalen kunnen ook worden gebruikt om het denken open te
breken. Gebruik bijvoorbeeld een kort verhaal uit een krant of
Verticaal denken Lateraal denken tijdschrift en vraag de mensen om het verhaal te herschrijven
vanuit drie andere gezichtspunten. Of vraag ze het verhaal te
Gaat om juistheid van denken. Gaat om rijkheid van denken.
herdefiniëren door de inhoud ongewijzigd te laten, maar het
Selecteert een pad door andere Selecteert geen pad, maar accent te verleggen. Gebruik voor deze oefening een simpel
paden af te sluiten. opent paden. verhaal, bijvoorbeeld het verhaal van de wolf die enkele jaren
geleden in Zeeland was gesignaleerd. Problemen kunnen ook
Zoeken naar de best mogelijke Zoeken naar zo veel mogellijk
worden gebruikt om het denken los te maken. Pak de krant op
oplossing. oplossingen. en de problemen worden je zo aangereikt. Daag de mensen uit
Stopt met zoeken zodra een Gaat door met zoeken, ook alternatieve manieren te verzinnen om het probleem te beschrijven.
veelbelovende uitkomst is ge- nadat een veelbelovende uit- Zit de kern van het probleem niet ergens anders? Of daag ze uit
vonden. komst is gevonden. alternatieve oplossingen te bedenken voor het probleem. Alles
mag. Het doel van dergelijke oefeningen is om los te komen uit
Zoeken naar de beste aanpak. Zoeken is een doel op zich. de traditionele denkpatronen en gevoel te ontwikkelen voor het
Verticaal denken beweegt al- Lateraal denken beweegt met feit dat alles ook anders kan worden bekeken.
leen als er een patroon is om als doel om een patroon te
te volgen. ontwikkelen of te herzien.
Veronderstellingen uitdagen
Verticaal denken is analytisch. Lateraal denken is provocatief.
Onderdelen van patronen zijn de overtuigingen die verscholen
Verticaal denken is sequentieel Lateraal denken gebeurt met
liggen in het patroon. Het herkennen van de overtuigingen en
denken. sprongen.
deze ter discussie stellen, kan een opening bieden voor het
2

3. herschikken van het patroon. Men gaat op zoek naar de grenzen
om deze te doorbreken. Het uitstellen van oordelen
Zoals verscholen overtuigingen ons belemmeren in het bedenken
Een simpel voorbeeld: van nieuwe zienswijzen, zo vormt ook het constante oordelen
Stel je zou de figuren over juist en onjuist een belemmering. Bij lateraal denken gaat
hiernaast zo moeten het er niet om dat je gedurende het hele proces altijd gelijk hebt,
arrangeren dat ze samen het gaat er om dat de einduitkomst juist is. Effectief denken, is
een vorm weergeven die waar het om draait. Als je tijdelijk de mogelijkheid moet accepteren
eenvoudig te beschrijven dat mensen vier ogen hebben in plaats van twee ogen, gewoon
is? om te zien waar dat idee toe leidt, dan doe je dat. Niets is onre-
delijk op de weg naar nieuwe mogelijkheden. In plaats van
ideeën te beoordelen, is het de kunst ideeën te verkennen. Door
het oordeel uit te stellen tot aan het eindresultaat, bereik je het
Een verscholen overtuiging is waarschijnlijk dat je de vormen niet volgende:
mag opbreken in kleinere delen. Dat is echter niet gezegd! • Ideeën overleven langer en krijgen daarmee de kans tot weer
Een eenvoudige oplos- andere, nieuwe ideeën te leiden.
• Mensen brengen ideeën in die ze zelf zouden hebben afge-
sing is dan ook om het
schoten, maar waar een ander wel door geïnspireerd raakt.
blauwe vierkant door
• Een idee dat in de huidige zienswijze onjuist is, overleeft lang
midden te breken. Met
genoeg om duidelijk te maken dat het idee in een nieuwe
de vier delen kan men nu
zienswijze wel zinvol is. Niet het idee was fout, maar de ver-
een eenvoudige recht-
borgen overtuigingen bleken fout te zijn.
hoek vormen. Dit voelt
wellicht als vals spelen, maar is dat ook zo? Het enige wat hier is
gebeurd, is het openbreken van grenzen die je aan jezelf hebt
opgelegd. Het onderzoeken van de onderliggende overtuigingen
Ontwerp
is het onderzoeken van grenzen. Zijn het grenzen die terecht zijn Het ontwerpproces is een goed format om de principes van
of zijn het zelfopgelegde grenzen ontstaan door routine? Een lateraal denken toe te passen en te oefenen. Geef een groep
ander voorbeeld. Een landschapsarchitect is gevraagd vier mensen in subgroepen een ontwerpopdracht met voldoende
bomen zo te planten dat ze allen even ver van elkaar af staan. speelruimte. Een ontwerpopdracht kan het ontwerp betreffen
Hoe zou je dit realiseren? De normale eerste stap is een vel papier van een nieuw product, het herontwerp van een bestaand product,
te pakken en daar vier stippen op te plaatsen waarbij elke stip een of het (her)ontwerp van een werkwijze. Wanneer er aanvullende
boom representeert. Je komt al snel tot de conclusie dat de kaders worden gezocht, is de enige repliek ‘doe wat jij denkt dat
opdracht niet mogelijk is. Dat klopt als het papier een vlak terrein het beste is’. Een voorbeeld van een ontwerpopdracht kan zijn
weergeeft. Als het echter een heuvel betreft, wordt de opgave het ontwerpen van een appelpluksysteem. Enkele functies van
ineens heel eenvoudig. Eén boom staat op de top en de andere een appelpluksysteem kunnen zijn het reiken naar de appels, het
drie staan elk op even grote afstand van elkaar en van de boom vinden van de appels, het plukken van de appels, het sorteren
op de top. Ze zijn gearrangeerd in de vorm van een pyramide. De van de appels, etc. Het doel van de ontwerpopdracht is om te
onbewuste overtuiging die het denkproces blokkeerde, is de laten zien dat er meerdere zienswijzen mogelijk zijn. Hoe vaker je
aanname dat het een vlak terrein betrof. Hoe leg je verscholen een zelfde opdracht in verschillende groepen geeft, hoe duidelijker
overtuigingen bloot? Door onbegrensd de vraag ‘Waarom?’ te dat zal blijken. Een groep kinderen denkt bij een dergelijke
stellen. Ook wanneer je het antwoord denkt te kennen of wanneer opdracht bijvoorbeeld na over hoe ze bij de appels kunnen komen.
je denkt dat het antwoord niet relevant is. De functie van de Het gegeven dat ze klein zijn, beïnvloedt de wijze waarop ze
waarom-vraag is om helder te maken dat niets heilig is. Alles is kijken naar de wereld. Een groep ingenieurs zal zich eerder richten
onderwerp van onderzoek. Het gebruikelijke doel van de vraag op hoe je er voor zorgt dat het systeem goedkoper is dan men-
‘Waarom?’ is het inwinnen van informatie. In deze context gaat selijke arbeid. De leefwereld van de deelnemers sijpelt altijd door
het niet om het inwinnen van informatie, maar om een ongenoegen in het ontwerp. Hoe diverser de samenstelling van de subgroepen
aan te wakkeren ten opzichte van de traditionele antwoorden. is, hoe diverser de output van de subgroepen zal zijn.
Wanneer het denken zijn zelfopgelegde grenzen doorbreekt, Let bij het beoordelen van de ontwerpen op het volgende:
ontstaat de ruimte om tot nieuwe inzichten te komen. • Weersta de verleiding om te oordelen.
• Weersta de verleiding om de ene werkwijze te prefereren
boven de andere. Hoe vrijer de werkwijze, hoe diverser het
resultaat.
• Benadruk de diversiteit in het invulling geven aan bepaalde
functionele eisen.
• Probeer de intentie van het ontwerp te achterhalen.
• Maak onderscheid tussen de functionele features en de niet-
functionele features.
• Vraag naar datgene wat onduidelijk is aan het ontwerp. Niet
om te bekritiseren, maar om te verhelderen.
• Schrijf op welke aspecten zijn toegepast vanuit dingen die we
kennen uit het dagelijks leven.
Blijf voor ogen houden dat het niet gaat om goede en slechte
ideeën. Het gaat om waar ideeën toe kunnen leiden. Het is het
eindresultaat dat effectief moet blijken, de weg er naartoe kan
niet vrij genoeg zijn. De vraag die men de deelnemers stelt, is
Wat gebeurt er bij een goede grap? De verscholen overtuigingen worden op de steeds opnieuw ‘waarom’. Waarom heb je voor een bepaalde
schop genomen. Zoals in dit geval de overtuiging dat een gestrande walvis altijd invulling gekozen van deze functie? En waar kan dat idee
weer terug naar zee wil. Je wordt verrast door de andere kijk op de zaak en kan niet
allemaal toe leiden? Wees nieuwsgierig, wees open.
Het uitstellen van oordelen
anders dan lachen.
3

4. over water uit de kan te halen, maar begon na te denken over iets
Opbreken in de kan te doen. Hij zocht allemaal kiezeltjes en gooide deze één
voor één in de kan. Uiteindelijk stond het water hoog genoeg en
Het denken van de mens heeft de neiging om patronen aan te kon de vogel alsnog water drinken.
brengen die steeds groter en groter groeien. Dit doet men onder Een ander voorbeeldje. Een hertogin was te dik. De een na de
andere door steeds meer patronen aan elkaar te koppelen. Hoe andere diëtist kwam langs en allemaal zeiden ze hetzelfde. ‘U eet
groter, alomvattender een patroon is geworden, hoe moeilijker het te veel!’. Ze zetten haar op dieet, maar telkens lukte het de hertogin
is om het patroon te herstructureren. Om het herstructureren te niet om het vol te houden. Uiteindelijk kwam de laatste diëtist
vereenvoudigen, kan men proberen terug te keren naar de oor- langs. Hij zei iets anders. ‘U eet en drinkt niet genoeg!’. Hij stelde
spronkelijke bestanddelen van het patroon. voor om voortaan een half uur voor het eten een groot glas melk
Zoals een kind een compleet poppenhuis alleen maar kan te drinken. Dit bleek wel te werken. Door de verminderde eetlust
bewonderen om zijn schoonheid, zo kan een kind dat meerdere na het drinken van de melk in combinatie met de positieve bood-
losse kamers krijgt, die verschillend te combineren zijn, veel meer schap, sloeg de hertogin eindelijk een andere weg in. Ook de
mogelijkheden aanboren. Een voorbeeld van een techniek voor methode van het omdraaien, gaat uiteindelijk om het frisse per-
lateraal denken is een bestaand patroon op te breken in kleinere spectief dat het oplevert. Hoe idioot de omgekeerde situatie ook
bestanddelen om zo tot een nieuw patroon te komen. lijkt, onderzoek eens wat het je brengt. Dat kan nooit kwaad.
Hier volgt een visueel voorbeeld.
Hoe deel je deze L-vormige Brainstormen
figuur op in vier delen die
exact even groot zijn? Brainstormen is geen techniek die je kunt toepassen om lateraal
denken te stimuleren, het is een formele structuur waarbinnen je
Een manier om hier in te het lateraal denken aanmoedigt. De voornaamste kenmerken van
slagen is door de figuur op te een brainstormsessie zijn:
breken in kleinere delen en • Cross-stimulatie. Door elkaars ideeën te horen, komt men zelf
ze dan te herschikken. Zie ook weer tot nieuwe ideeën.
onderstaande afbeeldingen. • Uitstellen van oordeel. Om elkaar tot ideeën te brengen, is een
open sfeer nodig waarbij ideeën worden toegelaten. Oordelen
blijven achterwege om het proces te laten stromen. Een
afwijzing van een idee is te vergelijken met het trekken aan de
noodrem. Alles stopt onmiddellijk. Oordelen kunnen gaan over
de haalbaarheid van een idee of over de vernieuwendheid van
een idee. Beide soorten oordelen dient men achterwege te
laten. Elk idee, onrealistisch of oud en afgedankt, kan de
aanzet blijken te zijn voor het gouden idee.
• De geformaliseerde setting. De formele setting fungeert als een
vrijplaats om uit te spreken wat je in een normale vergadering
niet zou uitspreken. Door uit te spreken dat het een brainstorm
betreft en deze te agenderen, ontstaat ruimte voor het oncon-
ventionele.
De groepsgrootte voor een brainstorm ligt idealiter rond de twaalf
personen met een minimum van zes en een maximum van vijftien.
De brainstorm wordt geleid door een voorzitter. Het is de taak van
De L-vormige figuur is eerst denkbeeldig opgebroken in de drie de voorzitter oordelen en kritiek tegen te gaan. Tevens zorgt hij er
hoofdbestanddelen. Alle drie de hoofdbestanddelen worden ver- voor dat niet iedereen door elkaar heen praat. Rondjes afgaan is
volgens opgebroken in vier kleinere delen. Zo bestaat de L-vorm dodelijk voor de spontaniteit. Iedereen praat wanneer hij wil. De
nu uit twaalf kleine delen. Deze twaalf kleine delen zijn nu een heel voorzitter introduceert technieken om het lateraal denken aan te
stuk eenvoudiger te herschikken tot vier gelijke delen.Bij het moedigen. Hij zet het centrale probleem uiteen en zorgt er voor
opbreken van een patroon in kleinere delen, is het niet belangrijk dat dat het onderwerp is waar de aandacht naartoe blijft gaan. De
of de kleinere bestanddelen daadwerkelijk de juiste bestanddelen probleemstelling moet voldoende scherp zijn om tot een effectief
van het patroon zijn. Stel je breekt een lichaam op in delen, dan resultaat te komen. Een te ruime probleemstelling mist focus, een
hoef je je niet te beperken tot armen, benen, romp, etc. Je mag te smalle probleemstelling gaat ten koste van de oplossingsruimte.
ook een arm in drie willekeurige stukken opbreken. Het gaat enkel Na een half uur beëindigt de voorzitter de sessie. Twintig minuten
om het effect dat wordt beoogd. Namelijk het eenvoudiger kunnen soms al volstaan. Drie kwartier is de limiet. De voorzitter is
herschikken van de delen tot een nieuw patroon. niet bang de sessie te beëindigen terwijl de brainstorm nog bruist.
Niet alle ideeën hoeven direct op tafel. Goede ideeën die later
Omdraaien opborrelen worden heus wel gedeeld, zolang daar een heldere
afspraak over wordt gemaakt. Het belangrijkste is dat de ideeën
zijn gaan stromen. En zijn vastgelegd. Het evalueren van de
Een andere techniek om lateraal te denken, is het denken om te
ideeën gebeurt op een ander moment dan de brainstorm. Doel
draaien in de tegenovergestelde richting. Daar waar de geijkte
van de evaluatie is om de direct bruikbare ideeën te selecteren.
denkrichting helder is, is de tegenovergestelde denkrichting net zo
Van de onbruikbare ideeën worden de bruikbare, functionele
helder. Stel je wil de filedruk verminderen. In plaats van oplossingen
aspecten geëxtraheerd. Daarnaast worden de makkelijke,
te bedenken waardoor het rustiger wordt op de weg, ga je je nu
uitvoerbare ideeën geselecteerd, zelfs als deze onjuist lijken te zijn,
afvragen wat je zou moeten doen om de files te laten toenemen.
gewoon om te zien waar deze ideeën toe kunnen leiden. Het
Het voornaamste doel van het omdraaien is de geijkte patronen
eindresultaat van de evaluatie zijn drie lijsten. Een lijst waarop de
los te weken om zo tot nieuwe inzichten te komen. De volgende
direct bruikbare ideeën staan. Een lijst waarop gebieden voor
fabel illustreert het nut van omdraaien goed. Er was eens een
verdere verkenning staan. En een lijst met nieuwe benaderingen
vogel die water wilde drinken. Het water in de kan stond echter te
van het probleem.
laag, dus de vogel kon er niet bij. De vogel dacht er niet langer
4

5. Analogieën
De moeilijkheid van lateraal denken is om in beweging te komen
en om ideeën te genereren buiten de gebaande paden om.
Enkele technieken zijn inmiddels aangereikt om deze moeilijkheden
het hoofd te bieden. Het gebruik maken van analogieën is nog
een techniek die men kan gebruiken om het lateraal denken aan
te moedigen. Een analogie is op zichzelf een eenvoudig verhaal.
Het wordt pas een analogie op het moment dat je het verhaal
gebruikt om het te vergelijken met iets anders. Zo kan men het
koken van een ei gebruiken als analogie. De handeling op zich is
eenvoudig, maar als je naar het proces kijkt, gebeurt er
voldoende dat tot denken aanzet. Het ei wordt in een speciale
omgeving geplaatst, namelijk water. Vervolgens verandert men
de temperatuur van het water. Het water zorgt er voor dat de
warmte goed naar het ei wordt geleid. Tevens zorgt het water er
voor dat de temperatuur niet boven een bepaald punt kan komen.
Het is dus een gecontroleerde verandering van de omgeving.
Het ei ondergaat uiteindelijk een niet terug te draaien transfor-
matie. De duur van dit proces kan men afstemmen op de
behoefte van degene die het ei zal nuttigen. Al deze aspecten
kan men vertalen naar een ander vraagstuk. Welke omgeving Nog een voorbeeldje in de vorm van een vraag. Hoeveel wed-
heb ik nodig om de verandering te realiseren? Hoe beheers ik strijden moeten er gespeeld worden in een knock-out toernooi
die omgeving? Hoe stem ik het proces af op de eindgebruiker? met honderdelf deelnemers voordat de winnaar bekend is?
Etc. De gekozen analogie hoeft niet perfect overeen te komen Afhankelijk van waar je de aandacht op richt, benader je de
met het vraagstuk. Het is voldoende zolang de analogie uitnodigt vraag. Denkend vanuit de winnaar ga je wellicht driftig aan het
tot denken. Kies een heldere, korte analogie en gebruik de rekenen hoeveel wedstrijden hij gespeeld moet hebben voordat
groep om de analogie van meerdere kanten te bekijken en te hij in de finale staat. Uiteindelijk los je die som wel op. Het kan
zien hoe dit relevant kan zijn voor het op te lossen vraagstuk. echter veel simpeler. Denkend aan de verliezers begrijp je dat er
van de honderdelf spelers er honderdtien verliezers moeten zijn.
Aangezien het een knock out systeem betreft kan iedereen maar
Keuze van vertrekpunt en één keer verliezen. Er moeten dus honderdtien wedstrijden
gebied van aandacht gespeeld zijn voordat duidelijk is wie de winnaar is.
Hoe ga je nu om met deze fenomenen? Heel simpel. De methode
van denken in de tegenovergestelde richting dan gebruikelijk is
De geest heeft slechts beperkt aandacht voor alles wat er valt een prima optie. Een andere optie is om alle aspecten van het
waar te nemen. Een beroemd filmpje, ‘Gorillas in our midst’ laat probleem te benoemen, ook als ze onbelangrijk lijken, en elk
zien hoe je een gorilla op een basketbalveld compleet over het aspect te onderzoeken. Zo dwing je jezelf aandacht te schenken
hoofd kunt zien, enkel omdat iemand je heeft gevraagd te tellen aan al die zaken die anders niet aan bod komen.
hoe vaak de bal wordt overgespeeld tussen de spelers in de
witte shirts. Een bepaald aspect trekt de aandacht, met als
consequentie dat heel veel andere zaken geen aandacht krijgen. Willekeurige stimulatie
Met vertrekpunt wordt bedoeld datgene dat het eerst de
aandacht trekt. Het vertrekpunt is bepalend voor het gebied dat De tot nog toe besproken technieken voor het aanmoedigen van
onze aandacht bestrijkt. In het geval van het filmpje ‘Gorillas in lateraal denken, hebben de volgende kenmerken:
our midst’ is het vertrekpunt de vraag hoe vaak de bal wordt I. Bewustzijn van de waarde van lateraal denken en bewustzijn
overgespeeld tussen de spelers in de witte shirts met als resultaat van de belemmeringen van verticaal denken.
dat het gebied van aandacht het gebied betreft waarin de spelers II. Het gebruik van technieken om het bestaande patroon te
in de witte shirts actief zijn. Alles daarbuiten wordt aan het zicht herstructureren.
onttrokken. In het dagelijks leven is dit een zeer functionele Deze gaat uit van werken vanuit het bestaande patroon, vanuit
eigenschap van de mens. Het maakt dat je efficiënt aandacht de bestaande informatie. Lateraal denken kun je ook aanmoedigen
kunt schenken aan datgene dat op dat moment belangrijk is. van buiten het bestaande patroon door de techniek van wille-
Voor het lateraal denken, is het belangrijk het geijkte vertrekpunt keurige stimulatie toe te passen. Elk stukje informatie kan worden
te verlaten en te zien wat er gebeurt als je dezelfde feiten vanuit gebruikt. Hoe minder dit in relatie staat tot het probleem, hoe
een ander vertrekpunt benadert. beter. Het selecteren van een willekeurig woord kan men als
Een voorbeeld. Als je een bad vult met warm water en daarna volgt doen. Gooi drie dobbelstenen. De cijfers van de dobbel-
koud water toevoegt om de juiste temperatuur te bereiken, dan stenen verwijzen naar een pagina in het woordenboek. Stel je
is een dampende badkamer het onvermijdelijke resultaat. Als je gooit eerst een twee, daarna een vier en dan nog een vier, dan
eerst een laagje koud water in het bad doet, daarna pas het ga je naar pagina 244 in het woordenboek. Vervolgens zoek je
hete water toevoegt en indien nodig daarna nog wat koud water het vierentwintigste woord op op de desbetreffende pagina. Dit
tot de juiste temperatuur is bereikt, dan ontstaat er geen stoom. woord gebruik je om gedachten te stimuleren omtrent het
De hoeveelheden koud en warm water zijn hetzelfde, het resultaat probleem. De methode werkt, omdat het denken van de mens
is anders, afhankelijk van hoe je je vertrekpunt kiest. Waar de nu eenmaal zo in elkaar steekt dat we niet anders kunnen dan
aandacht naartoe gaat, kan ook een groot verschil maken. Een denken in patronen. We zijn dus gedoemd patronen te zien ook
simpel voorbeeldje uit een verhaal van Sherlock Holmes. Bij een daar waar ze niet voor de hand liggen. Een paar spelregels dient
inbraak die Sherlock Holmes en Watson onderzochten, wilde men te hanteren bij deze techniek. Als eerste gebruik je werkelijk
Watson de hond van de eigenaren van het huis negeren. Hij had het woord dat je aantreft. Je gaat niet verder zoeken naar een
immers niets gedaan. Dit was voor Sherlock juist reden de hond woord dat beter bevalt. Per woord besteed je ongeveer drie
en zijn gedrag wel te onderzoeken. Hoe kon het dat de hond minuten aan vrij associëren. Dit is voldoende om het levendig en
niets deed? Juist dat gegeven bleek boekdelen te spreken. bewegelijk te houden.
5

6. niet om juist of onjuist gedurende het denkproces, het gaat om
Labels en polarisaties de bruikbaarheid van de uitkomst aan het einde. Waar het
woord ‘nee’ blokkades oplegt als men gaandeweg een denkfout
Om om te kunnen gaan met de chaos in een almaar verande- maakt of iets onmogelijks voorstelt, is het met lateraal denken
rende wereld, brengt men orde en structuur aan, ook daar waar juist de uitdaging deze blokkades te voorkomen. Hiervoor intro-
het niet is. Die orde en structuur verschaffen de mens een duceert De Bono een nieuw woord ‘po’. In het Nederlands kun
gevoel van zekerheid, van voorspelbaarheid. Dit wordt gerealiseerd je er voor kiezen om dit woord te vertalen met het woord ‘mee’.
door het bedenken en gebruiken van labels en categorieën. Heel Zoals po rijmt op no, zo rijmt mee op nee. Het voordeel van het
het taalsysteem is een systeem van labels en categorieën die de woord ‘mee’ is dat het direct appelleert aan de functie van het
mens in staat stelt om structuur aan te brengen en met elkaar te woord, namelijk niet te blokkeren maar mee te bewegen. Het
communiceren. Met het gebruik van labels en categorieën, woord ‘mee’ is tijdens een sessie lateraal denken enkel een
ontstaat tegelijkertijd de gewoonte te polariseren. Als een gegeven signaalwoord dat de dialoog versoepelt en vereenvoudigt. Hoe
gerubriceerd moet worden en er zijn maar twee categorieën in werk je met het woord ‘mee’? Door bij het toepassen van een
gebruik, dan moet men de ene of de andere categorie gebruiken. techniek het woord ‘mee’ te zeggen. Dus bijvoorbeeld in het
Stel men denkt alleen in termen van zwart of wit, dan zal men geval van de techniek willekeurige stimulatie ‘mee: pandabeer’
een grijstint toch moeten onderbrengen in een van beide om vervolgens te gaan associëren met het woord pandabeer en
categorieën. Afhankelijk van de gekozen insteek wordt dan het probleem wat in de sessie centraal staat. Je kan het woord
besloten tot wit of zwart. Het gegeven wordt dusdanig hervormd ‘mee’ ook gebruiken als signaalwoord wanneer iemand het
dat het past in de voorhanden zijnde categorieën. Natuurlijk kan denkproces blokkeert op basis van logisch denken. Als iemand
men ook een nieuwe categorie aanmaken voor grijs. Maar doet zegt ‘dat kan toch niet?’ hoef je alleen maar ‘mee’ te zeggen om
men dat ook? Is het werkelijk nodig? In het dagelijks leven worden iemand er op te wijzen dat het niet gaat om een logische
er maar weinig categorieën toegepast. Hoe minder categorieën, marsroute op weg naar een oplossing, maar enkel om de
hoe efficiënter men kan handelen en hoe overzichtelijker het eindoplossing zelf, ongeacht hoeveel onwaarschijnlijke wegen
leven wordt. Denk bijvoorbeeld aan de termen ‘wij’ en ‘zij’. daarvoor bewandeld moeten worden. Het woord ‘mee’ is dus
Bijzonder overzichtelijk. Je hoort ergens bij of niet. Helder toch? geen extra techniek, maar wel een signaalwoord dat heel veel
Wie echter op zoek is naar een nieuwe benadering voor een discussie kan voorkomen en mensen attent maakt op het
bestaand probleem, die doet er goed aan de gebruikte labels en verschil tussen lateraal denken en verticaal, logisch denken.
categorieën kritisch te bekijken. Dit kan men op drie verschillende
wijzen doen::
I. Men stelt het label ter discussie. Wat wordt er nou precies Geblokkeerd door openheid
mee aangeduid en wat niet? Waarom gebruik ik het label? Is
het label essentieel voor het vraagstuk? Soms wordt het denken gehinderd door een obstakel. Vaker
II. Men heft het label op en probeert het zonder het label te nog wordt het denken gehinderd door gebrek aan een obstakel.
doen. Op die manier moet men andere woorden zien te vinden Mensen zoeken van nature verder naar opties totdat ze een
om zich uit te drukken. Uiteraard zijn andere woorden ook bevredigende oplossing hebben gevonden. Als er eenmaal een
andere labels, maar toch is het interessant om te zien wat er bevredigende optie is gevonden, eindigt het zoeken. Een betere
dan in het denken verandert. Hef bijvoorbeeld het label ‘ik’ mogelijkheid blijft zo onontdekt. Dit is wat De Bono bedoelt met
eens op in een verhaal en vertel het opnieuw. Mogelijk ontdek ‘geblokkeerd zijn door openheid’. De technieken die hij heeft
je dan dat de rol die je dacht te spelen niet zo groot was als aangedragen, zijn technieken om te helpen zoeken naar alterna-
je aanvankelijk vermoedde. tieven, zelfs wanneer dat niet nodig lijkt. Waarom is dat waardevol?
III. Men creëert een nieuw aanvullend label. Hoe meer labels er Omdat het hebben van opties de besluitvorming ten goede
worden gebruikt, hoe minder men de feiten geweld hoeft aan komt. Hoe meer er te kiezen valt hoe bewuster de keuze wordt
te doen om een passend label te gebruiken. gemaakt om een bepaalde weg in slaan. Niet omdat dit de eerste
mogelijkheid is, maar omdat het de beste mogelijkheid is. En dat
is het nut van lateraal denken. Lateraal denken kan men toepassen
Het woord ‘mee’ op zoek naar:
Het woord ‘nee’ (in het Engels no) is het woord bij uitstek dat nieuwe beschrijvingen van situaties of toestanden.
past bij logisch denken. Nee refereert aan termen als juist en nieuwe oplossingen voor bestaande problemen.
onjuist. Bij lateraal denken is nee juist een taboewoord. Het gaat nieuwe ontwerpen voor bestaande functies.
Eva van Wijngaarden
Allround Management Consultant. Gespecialiseerd in en gepassioneerd over cultuur.
Doen, doen, doen! Oefen, oefen, oefen! We sporten om het lichaam soepel te houden, we studeren om onze kennis actueel te
houden, maar wat doen we om ons denken elastisch te houden? Wat mij betreft niet genoeg. Hopelijk overtuigt deze summary jou
ook om meer buiten de gebaande paden te treden en breder te kijken dan voorheen. Mij heeft het in ieder geval enthousiast
gemaakt en ik beloof bij deze plechtig mijn laterale gymnastiekoefeningen met zorg en regelmaat in te plannen in mijn dagelijks
bestaan. Een laatste waarschuwing. Geef niet op als je na de eerste experimenten toch terugkeert bij je oude denkbeelden. Dat is
prima. Blijkbaar waren de oude denkbeelden de beste denkbeelden voor nu. De zoektocht op zichzelf is al waardevol wanneer je
dat naderhand met nog meer overtuiging kunt zeggen. Voor wie volhoudt, komt er ongetwijfeld een keer de beloning van een
nieuw, ander inzicht dat je anders had moeten missen. En dat is een belofte om te willen verzilveren, nietwaar?
0 0 3 1 6 4 1 2 7 1 0 9 3 | w w w . c l t r . n l | i n f o @ c l t r . n l
C L T R | C u l t u r e i n C o n t r o 6l