1. Fjalët treguese ose mënyra e përpilimit të ligjeve prej teksteve
Hyrje
Kjo temë përmban mënyrën e përpilimit të ligjeve të sheriatit nga tekstet Kur’anore
dhe sunetet Pejgamberike dhe çka interpretohet prej tyre; me fjalë tjera: shtjellimi i kësaj
teme përmban treguesin e tekstit se çfarë kuptimi ka dhe çfarë dispozite është .
Sipas mendimit të Gazaliut1
: kjo është baza e shkencës së usulit, sepse detyra e
muxhtehidinëve është nxjerrja e ligjeve prej rrënjëve të tyre. Për këtë arsye kërkohet prej
muxhtehidit që të kuptojë tekstin dhe të depërtojë në thellësi të tij, sepse ai nuk mund ta
nxjerrë apo përpilojë dispozitën prej tekstit, përderisa nuk e percepton kuptimin e tij,
përderisa nuk e kupton shkëndijën e fjalës dhe udhëzimin e saj dhe përderisa nuk sqaron
mënyrën e tregueshmërisë së tekstit ndaj dispozitës, llojin e tregueshmërisë dhe kategorinë e
saj.
Të kuptuarit e tekstit përqendrohet në njohjen e metodave të sqarimit të gjuhës arabe,
rrugët treguese të të kuptuarit, çka tregojnë fjalët e thjeshta dhe të përbëra.
Fukahatë kanë vërejtur se ndonjëherë fjala përdoret për kuptim rrënjësor, të cilin
kuptim ia kanë dhënë linguistët, e ndonjëherë përdoret për kuptimin të cilin nuk ia kanë
dhënë atë domethënie. Ndonjëherë dallojmë shkallët e sqarueshmërisë. Fjalët nuk janë të së
njëjtës kategori në të sqaruarit e saj dhe të fshehjes së saj.
Dispozita ndonjëherë kuptohet prej shprehjes së qartë të tekstit ose nëpërmjet
sinjalizimit të tekstit, i cili sinjal jep të kuptojë domethënien, ose nëpërmjet rrugës së
domosdoshmërisë së të kuptuarit të tregueshmërisë së tekstit, pra duke përkufizuar fjalën në
atë kuptim çka është e domosdoshme të ketë vetëm atë kuptim; ndonjëherë teksti mund të
ketë kuptim të heshtur, apo ajo që quhet të kuptuarit e përputhshmërisë, i cili ka përparësi
ndaj dispozitës së qartë, të cilën e ka teksti.
Përpos kësaj, ndonjëherë fjala, nga ana tjetër, mund të jetë fjalë specifike, e
specifikuar vetëm me një çështje ose në një çështje të caktuar, e ndonjëherë mund të jetë fjalë
gjithëpërfshirëse, e cila në vete përmbledh të gjithë personat të cilët janë nën të.
Për këtë arsye, dijetarët kanë vendosur bazat dhe rregullat, të cilat në të vërtetë janë
bazuar në natyrshmërinë e gjuhës arabe, dhe përdorshmërinë në dhënien e kuptimit, varësisht
prej arsyes që kanë vendosur dijetarët e linguistikës dhe të cilat janë në përputhshmëri të
metodologjisë së gjuhës arabe. Ato nuk janë rregulla të sheriatit dhe rregulla fetare të
veçanta, por janë rregulla arabe të formulimit të tematikologjisë së tekstit gjuhësor me
përbërje substanciale. Për këtë arsye, ato rregulla përdoren për të kuptuar çdo tekst të
sheriatit ose ligjit, sepse prej tyre shpallja prej Allahut dhe ligji njerëzor formulohen me
gjuhë të caktuar, e cila duhet të kuptohet prej rregullave të asaj gjuhe.
Nuk janë të nënshtruar të ngarkuarit vetëm me shpallje ose me ligj përderisa nuk u
plotësohet atyre mundësia e të kuptuarit të tekstit (legjislativ). Kjo është ajo që e udhëzon
mendja dhe që e kërkon natyrshmëria e të ngarkuarit për të realizuar çështjen e kërkuar. Kjo
është ajo që usulijinët e kanë ndarë këtë tematikë në dy pjesë2
:

2. E para: Tregueshmëria e tekstit për kuptim. Në këtë mbështetet njohuria e
dispozitës së sheriatit nga aspekti i kuptimit të nocionit. Kjo në vete përfshin studimin e
fjalës specifike, fjalës së përgjithshme, fjalës me kuptim të dyfishtë, fjalën alegorike, fjalën
në kuptim të drejtë (joalegorik) etj, nga mënyra se çfarë kuptimi sjell ajo fjalë.
E dyta: Tregueshmëria e tekstit për dispozitën direkte të sheriatit. Kjo përfshin
fjalën urdhërore në mënyrën se ajo fjalë tregon obligueshmëri, fjalën urdhërore në mënyrën
se si ajo fjalë kërkon ndalesën. Vaxhibi (urdhërori) dhe Ndalesa janë dispozita të sheriatit.
Usulijinët në hulumtimin e kësaj teme i kanë zgjedhur dy drejtime.
1. Drejtimi Hanefit dhe
2. Drejtimi i mutekilminëve dhe të këtij drejtimi janë shumica absolute e Usulijinëve, e prej
tyre: Medhhebi Malikij, Shafij dhe Hanbelit.
Në lidhje me këtë çështje do të flasim në dy tema:
Tema e parë: Drejtimi Hanefit
Tema e dytë: Drejtimi i shumicës absolute, ose, me fjalë të tjera, drejtimi i
mutekeliminëve.
Tema e parë: Drejtimi Hanefit
Dijetarët e Usulit Hanefit mendojnë se3
: sqarimi i tekstit, që do të thotë zbulimi i
kuptimit të tekstit, dispozitave dhe ligjeve, është pesë llojesh:
1.Sqarueshmëria fuqiplote. Është vërtetësia e fjalës në atë masë sa që ndërpren
mundësinë të ketë kuptim alegorik, apo mundësinë e specifikimit të asaj fjale. Shembull:
Fjala e Zotit të Lartmadhëruar : “ Dhe ranë në sexhde melekët që të gjithë, në përgjithësi
së bashku”. Fjala e shumësit, e ajo është “melekët”, në vetvete është fjalë e përgjithshme,
që do të thotë: “përfshin që të gjithë melekët”, duke përmendur “që të gjithë”, që është
ngritur në formën sa që nuk ka mundësi të specifikohet.
Shembull tjetër: Thënia e Zotit të Lartmadhëruar: “Dhe asnjë shpend që fluturon
me krahët e tij” e ka fuqizuar fjalën në atë masë sa që nuk lejon mundësinë të ketë kuptim
alegorik, pasi që e ka përmendur me “krahët e tij”, sepse fjala “fluturon” mund të përdoret
edhe në formë alegorike, si f.v. për letrën postare thuhet; “Fluturoi letra” pasi që shkoi me
shpejtësi ekspresi. Po ashtu, thuhet: “Filani fluturon në qëllimet e tij”, kështu që fjala
“fluturon me krahët e tij” aq shumë fuqizon kuptimin e fjalës që të jetë faktike, e jo
alegorike në mënyrë të prerë, sa që nuk lejon kurrfarë mundësie t’i jepet kuptim alegorik.
2. Sqarimi interpretativ : Është fjala sqaruese, që megjithatë në vete përmban një
formë të lehtë fshehtësie, ose për shkak të kuptimit të dyfishtë të fjalës, ose për shkak se ka
kuptim të globalitetit e të ngjashme. Shembull; Fjala e Zotit të Lartmadhëruar: “ Dhe faleni
namazin e jepeni zekatin”. Kjo formë e fjalës është “globale”. Nga vet ky kuptim nuk mund

3. të veprohet asgjë. Kuptimi i qëllimit varet nga të vepruarit e sigurt të Pejgamberi s.a.v.s., i
cili ka sqaruar mënyrën e faljes së namazit dhe mënyrën e dhënies së zekatit.
Shembull tjetër: Thënia e Zotit të Lartmadhëruar: “Vjedhësit dhe vjedhëses prejani
duart e tyre”. Ky ajet është në mënyrë globale, sa i përket pjesës së prerjes së dorës së atij që
vjedh, sepse fjala dorë në vetvete nënkupton tërë dorën: duke filluar me gjithë krahërorin, po
ashtu, deri në bërryla dhe, gjithashtu, edhe shuplakat e dorës. Pastaj vjen në rend suneti, i cili
sqaron qëllimin, e suneti ka sqaruar se prerja e dorës nënkupton vetëm prerjen e “shuplakës
së dorës.
Vërehet qartë se rregullat, të cilat i kanë vendosur Usulijinët për të përpiluar
dispozitën prej tekstit, janë të ndërlidhura me këtë lloj, e ky lloj është sqarimi i interpretimit
3. Sqarimi i ndryshues është sqarimi në të cilën fjala ndryshohet prej kuptimit të
parë bazë në kuptim tjetër të qartë, nëpërmjet kushtit apo nëpërmjet anës përjashtuese, e cila
është e ndërlidhur me fjalën bazë. Shembull i kushtit: Kur Ligjëruesi thotë: “Akti është i
plotfuqishëm atëherë kur kryhet prej njerëzve që e kanë atë të drejtë”.
Shembulli i përjashtimit: Thënia e Zotit të Lartmadhëruar:”Dhe nëse i shkurorëzoni
para se të kontaktoni me ta, u është bërë për ju obligim gjysma e asaj që u ishte bërë
obligim, përpos nëse falin ose fal ai në dorën e të cilit është në dorën e tij akti i
kurorëzimit”.Zoti i Lartmadhëruar ua ka bërë obligim bashkëshortëve të japin gjysmën e
mehrit të kërkuar, nëse shkurorëzojnë gratë e tyre para se të kryejnë aktin seksual. Kjo është
për të gjitha të shkurorëzuarat, e pastaj ka bërë përjashtim, kur i falet e atëherë bien nga
rregulli që të gjitha, nëse u falen.
4. Sqarimi zëvendësues është shfuqizimi. Është anulimi i dispozitës së sheriatit me
argument të sheriatit të mëvonshëm, ose me argument pas të parës.
Dallimi në mes të zëvendësimit dhe ndryshimit është se zëvendësimi apo shfuqizimi
është anulimi i diçkajes, pasi që veç ajo ka ekzistuar për një kohë, pra ku ka qenë një distancë
kohore në mes të të shfuqizuarës dhe shfuqizuesit. Ndërsa te rasti i ndryshimit, në të nuk ka
shfuqizim të dispozitës së mëherëshme, por është sqarim që nga fillimi i ligjit. Fukahatë janë
pajtuar se kushti dhe përjashtimi janë që nga fillimi i fjalës, e jo që ai kusht apo ai përjashtim
të ndodhë më vonë.
5. Sqarimi i domosdoshmërisë. Është sqarimi i cili ndodh për shkak të
domosdoshmërisë. Është treguesi joshprehimor, ndryshe edhe quhet sqarimi heshtës, i cili
pason tregueshmërinë e fjalës për të nxjerrë dispozitën, si f.v.: Të argumentuarit me heshtjen
e Ligjvënësit për një çështje, e cila ka ndodhur para tij për t’u vendosur ai ligj. E, atëherë vet
heshtja e Ligjvënësit tregon se ajo për çka ka heshtur është e ligjshme, sepse Ligjvënësi nuk
hesht për atë që është e jashtëligjshme.
Ky lloj ndahet në katër forma:
E para: Ajo çka është në dispozitën shqiptuese. Pra që shqiptimi e tregon dispozitën
për të cilën ka heshtur. Është e domosdoshme që e shqiptuara të dijë për dispozitën për të
cilën është heshtur, e atëherë fjala është si zëvendësuese e të heshturës. Shembull: Thënia e

4. Zotit të Lartmadhëruar: “Dhe nëse ai (i vdekuri) nuk ka fëmijë, por e trashëgojnë prindërit
e tij, atëherë për nënën është një e treta ( e trashëgimisë)”.
Kontesti i ajetit tregon se trashëgimia është e përkufizuar vetëm te prindërit, ndërsa
ajeti shqiptues tregon se një e treta është posaçërisht për nënën, kurse pjesa shtesë është për
babain, e kjo do të thotë se babait i takojnë dy të tretat. E heshtur është pjesa e babait, e cila
është domosdoshmëri e së shqiptuarës. Kështu që pjesa e babait bëhet sikur të ketë qenë
tekstualisht e përmendur, pasi që janë përmendur “prindërit”. Kjo është sikur të kishte
thënë: “Dhe nënës i takon një e treta, ndërsa pjesa tjetër babait”.
E dyta: Tregueshmëria në momentin kur i heshturi e ka për detyrë ta sqarojë. Si
f.v.: Heshtja e Pejgamberit s.a.v.s. ndaj një çështje që e ka parë, duke u thënë apo duke
vepruar, e ai me heshtje e lejon atë thënie apo atë veprim, pasi që nuk ka reaguar dhe nuk ka
kundërshtuar. Nga këtu aprovimi i Pejgamberit s.a.v.s. me heshtje është pjesë e sunetit të tij,
sikurse fjala dhe veprimi i tij.
Ngjashëm me këtë: heshtja e vajzës së pamartuar kur kujdestari apo
zëvendëskujdestari kërkon leje prej saj për t’u martuar me ndonjë person të caktuar, e ajo
hesht, ndërsa heshtja tregon se ajo është e pajtimit, sepse rasti dhe momenti e tregon këtë.
E treta: Tregueshmëria kur heshtësi mënjanon mashtrimin, si f.v.: Babai hesht kur
fëmija i vogël ka blerë diçka, e i cili nuk ka imunitetin e shitblerjes. Kjo tregon se ai është i
pëlqimit dhe e lejon një shitblerje që ka ndodhur prej tij. Kjo është për të penguar mashtrimin
në mes të njerëzve dhe mënjanimin e dënimit prej tyre. Mënjanimi i dënimit është vaxhib,
ngase Pejgamberi s.a.v.s. ka thënë: “Mos dëmtoni dhe mos u dëmtoni”4
Shembull tjetër: Heshtja e aksionarit për të kërkuar aksionin kur i mundësohet atij për
të kërkuar. Kjo tregon se ai ka hequr dorë nga aksioni për të mënjanuar dënimin nga blerësi.
E katërta: Tregueshmëria e heshtjes për përcaktimin e numrit për të cilën njerëzit
kanë njohuri për atë për çka flasin, e kjo për të penguar fjalimin e gjatë. Shembull: kur
ndonjëri thotë: “Filani m’i ka mua njëqind dinarë apo njëqind e një dërhem”. E heshtura
tregon se numërimi fillon prej dinarit apo derhemit të parë. Dijetarët tanë gjithashtu kanë
thënë se: “Lidhori është sqarimi i të parës. Dhe është prej llojit të lidhorit”.
Ndarja e fjalëve varësisht prej tregueshmërisë së kuptimit.
Hanefijtë gjithashtu e kanë klasifikuar fjalën, sa i përket asaj se çka tregon, në katër
lloje. Kjo ka lidhje me atë se çka tregon më parë, atë që e kanë quajtur : “Sqarimi i
interpretimit” , e ato janë:
Klasifikimi i parë: Në bazë të vendosjes së fjalës për kuptim. Kjo është katër llojesh:
specifike, gjenerale, dykuptimëshe dhe interpretative.
Klasifikimi i dytë: Në bazë të përdorimit të fjalës për kuptim. Edhe kjo është katër
llojesh: alegorik, joalegorik, deklarativ dhe metaforik.

5. Klasifikimi i tretë: Në bazë të treguesit kuptimor të fjalës, varësisht prej qartësisë
kuptimore të fjalës apo fshehtësisë së saj. Nivelet e qartësisë dhe fshehtësisë janë tetë llojesh.
Katër janë kategoritë e qartësisë, e ato janë: e qartë, tekstual, e komentuar dhe definitiv.
Kategoritë e fshehtësisë janë katër: E fshehtë, e turbullt, globale dhe e paqartë.
Klasifikimi i katërt: Në bazë të mënyrës së treguesit të fjalës për kuptimin e saj dhe
rruga e të kuptuarit të kuptimit dhe qëllimit prej fjalës. Kjo është, gjithashtu, katër llojesh:
treguesi shprehimor, treguesi sinjalizues, treguesi tregimor dhe treguesi mbështetës
(bashkangjitës).
Autor: Dr. Vehbetu Zuhejli
Përktheu: Dr. Musli Vërbani
Shkëputur nga: “Usuli fikhu islam”.