SlideShare a Scribd company logo
ECUADOR LLAKTAPAK MAMAKAMACHIY
                                                                           ECUADOR LLAKTAPAK MAMAKAMACHIY




Washaman yallishkataka sakishun



Karu-uyarik: (593 2) 399 1000
Llikapanka: www.asambleanacional.gov.ec
ECUADOR

                                                                            MamallaktaTantanakuy Kamuta Kamachishpa Willashka
Ecuador Llaktapak
 Mamakamachiy




   KICHWA SHIMIPI
      2010 WATA
Ecuador Llaktapak
 Mamakamachiy




   KICHWA SHIMIPI
      2010 WATA




     20 puncha, wayru killa,
   2008 wata, 449 Yupaywan,
  Kamachiy kipukpi Killkashka.
MAMALLAKTA TANTANAKUY




         FERNANDO CORDERO CUEVA
                 Hatun Pushak




            FRANCISCO VERGARA
Mamakamachiy Killkak Tantanakuypak Killkakamayuk




               KICHWA SHIMIPI
                  2010 WATA
ASAMBLEA NACIONAL DEL ECUADOR
PRESIDENTE
Fernando Cordero Cueva

COORDINACIÓN EDITORIAL
César Guanolema Curicama
Orlando Pérez Sánchez

COORDINACIÓN DE PRODUCCIÓN
Julia Ortega Almeida
Lorena Mancheno

INTERPRETACIÓN AL KICHWA
José Caiza Caiza
Dirección Nacional de Educación Intercultural Bilingüe - DINEIB

REVISIÓN Y VALIDACIÓN LINGÜÍSTICA
ACADEMIA DE LA LENGUA KICHWA - ALKI
Bernardo Chango        -       Tungurahua
Bolívar Andi           -       Napo
José Lema              -       Cañar
Segundo A. Ajitimbay   -       Chimborazo
Rafael De La Cruz      -       Imbabura

REVISIÓN DE ORTOGRAFÍA Y ESTILO
Arturo Muyulema         -     Bolívar
Bernardo Chango         -     Tungurahua
Jaime Chimbo Aguinda    -     Sucumbíos
Segundo Aguilar Quishpe -     Imbabura

CUIDADO DE EDICIÓN
María Gloria Vallejo/g.ká
César Guanolema Curicama

DISEÑO DE PORTADA
Esteban Benalcázar

IMPRESIÓN
Editorial Don Bosco Librerías LNS
Segunda edición en Kichwa


© Mamallakta Tantanakuy, 2010 wata.
KALLARI YUYAY


La Academia de la Lengua Kichwa del Ecuador (Kichwa
Amawta Kamachik - KAMAK) agradece a la Asamblea Nacional
por la apertura para la interpretación de la Constitución de la
República del Ecuador al idioma Kichwa, lengua oficial de
interculturalidad.

KAMAK, instancia académica de la lengua originaria, realizó la
revisión y validación del 9 al 13 de julio de 2009, según las
normas establecidas en la gramática Kichwa, lo que fortalecerá
la comunicación ancestral de los pueblos. Alrededor del 35 por
ciento de la población ecuatoriana habla kichwa. Con esta Carta
Magna se difundirá nuetro idioma y su texto será fuente de
información en los establecimientos educativos y otras
entidades públicas y privadas del país.




          BERNARDO CHANGO - TUNGURAHUA
    Presidente de la Academia de la Lengua Kichwa-Alki
ECUADOR LLAKTAPAK
     MAMAKAMACHIYTA RIKUCHI

Ñawpa pachakunapi runakunataka wiwatashina llankachishpa-
lla charishka, ama chay llaki kawsaykuna ashtawan katichunmi
ñawpa yayakunaka. Paykuna kishpirinamantami makanakurka,
ñukanchik chayta yuyarishpami mushuk Mamakamachiyta
ñawpa yayakunapak shutipi rurashkachik; chaymantami churi-
kunaka kay sumak kawsaymanta, pachamamamanta yuyayku-
nata katishkanchik. Shinami ñukanchikpak ñawpa yayakuna
yachachishkata mana kunkarishkanchik, kay sumak yuyayku-
nawan tukuy Ecuador Mamallaktapi kawsak karikunapak, war-
mikunapak, wawakunapak makipi kay Mamakamachiyta
paktachichun churanchik.
Tukuy runa tantanakuykuna, kallari tantanakuymanta hatun tan-
tanakuykama shinchiyana kanchik, kay pankapi killkashka niki-
kunata paktachichun, shina Ecuador Mamallaktapi kawsak
tukuy runakunapak kachun, ama charikkunalla ashtawan ashta-
wan chariyashpa kachun, kunanka: ayllullaktakunapi, markaku-
napi,   suyukunapi    kishpirishka     kawsayta   tukuykuna
tantanakushpa sinchiyachishunchik.
Kay Mamakamachiywan sinchiyashpa ñukanchik sumak kaw-
sayta mashkashun, shuk shunkulla, shuk yuyaylla, shuk ma-
killa, shuk shimilla runa kashpaka kawsashunchik; mishu
kashpa, yana kashpa, yurak kashpapash tantanakunami kan-
chik; Ecuador Mamallaktata hatunyachishpa Apya- Yala llakta-
kunawan tantarishun. Ñuka yuyani, wawkikuna, mashikuna
wakcha kawsayta mishankakama shuklla shunkuwan rishun-
chik. Shina nishpa kay Ecuador kichwa llaktakunaman tukuy-
kuna 30 puncha, kuski killa, 2008 watapi arinishka
Mamakamachiyta yachachishunchik.


                   PEDRO DE LA CRUZ
                   Asambleísta Nacional
RIKUCHIK PANKA

KALLARI YUYAY…….......………………………………... 25

I KAPAKNIKI
MAMALLAKTA WALLPARIK NIPAKUNA .……..…......... 27
Shukniki wankuriy
Kallarik Tiksiyuyaykuna ......................……….………..... 27
Ishkayniki wankuriy
Kariwarmi llaktayukkuna ......................….……..……..... 29


II KAPAKNIKI
HAYÑIKUNA ................…….....………………………….... 30
Shukniki wankuriy
Hayñikunata paktachina tiksikuna .......…...……………..... 30
Ishkayniki wankuriy
Sumak kawaypak hayñikuna .................………..……........ 33
   Shukniki pakma
   Yaku, mikuypash .........................………….…............. 33
   Ishkayniki pakma
   Uksi kawsaypacha .........................…………………..... 34
   Kimsaniki pakma
   Willanakuy, willaypash .....................……….……….... 34
   Chuskuniki pakma
   Kawsaytarpuy, amawtaypash .....................…………... 37
   Pichkaniki pakma
   Yachay ......................…........................................….. 38
   Suktaniki pakma
   Wasimuyuntin, wasipash .......................………........... 39
   Kanchisniki pakma
   Allikawsay .............................................................….. 40
   Pusakniki pakma
   Llankay, kawsaykamaypash ....................……...…....... 40
Kimsaniki wankuriy
Runakunapak hayñikuna, kallaripi chaskina tantarikunapash ……........       41
    Shukniki pakma
    Kariwarmi yuyak runakuna ...................…....…...….. 41
    Ishkayniki pakma
    Malta runakuna ..............…....…….....................….... 43
    Kimsaniki pakma
    Runakuna kuyuriy .........................…................…..... 44
    Chuskuniki pakma
    Chichu warmikuna ..................……....….................... 45
    Pichkaniki pakma
    Kariwarmi wawakuna, imillakunapash ...........…....... 46
    Suktaniki pakma
    Tisikuwan runakuna ..........................……................. 48
    Kanchisniki pakma
    Ancha unkuywan runakuna ......................………..... 50
    Pusakniki pakma
    Kishpiyta kichushka runakuna ....................……....... 51
    Iskunniki pakma
    Mawkayachik runakuna, mikuk runakunapash ......... 51
Chuskuniki wankuriy
Ayllullaktapak, llaktakunapak, kawsay markakunapak hayñikuna ........     53
Pichkaniki wankuriy
Chaypikana hayñikuna .................................................... 57
Suktaniki wankuriy
Kishpiykaypak hayñikuna ............................................... 59
Kanchisniki wankuriy
Pachamamapak hayñikuna .............................................. 65
Pusakniki wankuriy
Ukllaypak hayñikuna........................................................ 66
Iskunniki wankuriy
Kamayta Paktachikuna .................................................... 72
III KAPAKNIKI
MAMAKAMACHIY KAMAYKUNA................................                        74
Shukniki wankuriy
Uchilla kamachiy kamaykuna ........................................... 74
Ishkayniki wankuriy
Tukuylla llaktaykuna, tukuylla mitachikuna, llaktayukkuna
chaypikaypash ................................................................. 74
Kimsaniki wankuriy
Kamachiy kuskay kamaykuna .......................................... 75
    Shukniki pakma
    Sapsi kachaykuna ............................…….................... 75
    Ishkayniki pakma
    Ukllaypak ruray ......................................................... 77
    Kimsaniki pakma
    Utkakishpiyri ruray .................................................... 77
    Chuskuniki pakma
    Tukuylla willayman yaykuna ruray ............................. 78
    Pichkaniki pakma
    Killkashkata riksina ruray .......................................... 79
    Suktaniki pakma
    Mana paktachishkamanta ruray ................................              79
    Kanchisniki pakma
    Ukllaypak shuktak nikishka ruray .............................             80

IV KAPAKNIKI
CHAYPIKANA, USHAY TANTAKUYPASH ....................... 80
Shukniki wankuriy
Llakta ushaypi chaypikana ...............................................      80
    Shukniki pakma
    Chaypikaypak kallarikuna ..........................................        80
    Ishkayniki pakma
    Sapsiyak tantanakuy ...................................................    81
    Kimsaniki pakma
    Pushakkunapak chikanchikan patakunapi chaypikana        .................. 82
Chuskuniki pakma
    Llaktakuna ushay ...................................................... 83
    Pichkaniki pakma
    Llaktay tantanakuykuna ...........................................        85
    Suktaniki pakma
    Llaktay shutipi pushay ..............................................     87
Ishkayniki wankuriy
Kamachiypak Awlli .........................................................   89
    Shukniki pakma
    Mamallakta Tantanakuy ...........................................         89
    Ishkayniki pakma
    Mamallakta pushakkunapak llankayta rikurayay .....                        94
    Kimsaniki pakma
    Kamachiy Killkay katikuy ........................................         96
Kimsaniki wankuriy
Mamallakta Utkachikpak Awlli ......................................           101
   Shukniki pakma
   Tantanakuy, Awllikunapash ......................................           101
    Ishkayniki pakma
    Paktapaktapak Mamallakta kunakkuna ...................                    107
    Kimsaniki pakma
    Ayñi Ushak, Mamallakta Chapakpash ......................                  108
    Chuskuniki pakma
    Mamallakta shayari pacha ........................................         110
Chuskuniki wankuriy
Kishpiychi Awlli, Runa Paktakaypash ............................ 112
   Shukniki pakma
   Kishpiychi kamay tiksikuna ...................................... 112
    Ishkayniki pakma
    Runa paktakay .......................................................... 114
    Kimsaniki pakma
    Paktakay Awllipak Kallari ........................................        114
    Chuskuniki pakma
    Tantanakuy, awllikuypash .........................................        115
    Pichkaniki pakma
Kamachik Tantanakuy ............................................. 116
    Suktaniki pakma
    Nikichik paktakay ..................................................... 118
    Kanchisniki pakma
    Kasilla Kishpichikkuna ............................................. 121
    Pusakniki pakma
    Llakikunata allichinapa shuktak ñankuna ................                   121
    Iskunniki pakma
    Tukuylla Ukllak ........................................................   122
    Chunkaniki pakma
    Mamallaktapak Llaktayukta Rikurayay ................... 123
    Chunka shukniki pakma
    Llakirishkakunata, rikukkunata ukllakllika .............. 124
    Chunka ishkayniki pakma
    Killkakamay mitachi ................................................. 125
    Chunka kimsaniki pakma
    Runakunata kutin allichina ....................................... 125
Pichkaniki wankuriy
Achikllay Awlli, Runakunata Rikurayakpash ................. 127
   Shukniki pakma
   Kashkakay, awllikunapash ........................................ 127
    Ishkayniki pakma
    Llaktayuk Chaypikachun Rikurayak Tantanakuy .... 128
    Kimsaniki pakma
    Mamallaktapak Llankayta Rikuk .............................                131
    Chuskuniki pakma
    Hatun Hamutachikkuna ...........................................           132
    Pichkaniki pakma
    Runapak Kamak ......................................................       133
Suktaniki wankuriy
Akllak Awlli ................................................................. 134
   Shukniki pakma
   Mamallakta Akllay Tantanakuy ................................ 134
    Ishkayniki pakma
    Kimsa Akllak Allichik ...............................................      136
Kimsaniki pakma
    Llaktayta, runakunata rikurayay, sapsi uchilla kamachiykuna .......        137
Kanchisniki wankuriy
Tukuylla kamay .............................................................. 138
   Shukniki pakma
   Tukuylla hatunkuska ................................................ 138
    Ishkayniki pakma
    Tukuylla kamay ........................................................    138
    Kimsaniki pakma
    Tukuylla kariwarmi mitachikuna ..............................              139
    Chuskuniki pakma
    Mamallaktapak Kamachiyta Yanapak ....................... 141


V KAPAKNIKI
MAMALLAKTAPAK ALLPA SAYWA TANTANAKUY ...                                       142
Shukniki wankuriy
Hatun kallarikuna ..........................................................   142
Ishkayniki wankuriy
Saywashka allpapak tantanakuy .....................................            143
Kimsaniki wankuriy
Karupi kikinllatak kamachikkuna, akllashka
kamachichishkapash ....................................................... 145
Chuskuniki wankuriy
Mishanakuykunapak kamachiychishkakuna ............. 148
Pichkaniki wankuriy
Kullkiyay tiyakkuna .......................................................    153


VI KAPAKNIKI
WIÑARIYPAK KAMACHIYCHISHKA ...........................                         155
Shukniki wankuriy
Hatun kallarikuna ..........................................................   155
Ishkayniki wankuriy
Wiñariypak ayninakuy llankayñan .................................              157
Kimsaniki wankuriy
Mikuykamay awkikay ....................................................           158
Chuskuniki wankuriy
Kullki awkikay ..............................................................     160
     Shukniki pakma
     Kullkillika, kullki llaktaypash .................................... 160
     Ishkayniki pakma
     Kullkitupuy llaktay .................................................        161
     Kimsaniki pakma
     Tukuylla manuyay ....................................................        162
     Chuskuniki pakma
     Mamallaktapak Hatun Kullki ...................................               163
     Pichkaniki pakma
     Kamachichishka manukullki ....................................               166
     Suktaniki pakma
     Kullkikamay, rantinchiy, mañachiy llaktay, kullkiyachipash      .........    166
     Kanchisniki pakma
     Mintalayay llaktay ...................................................       167
     Pusakniki pakma
     Kullkiyachiy llika .....................................................     168
Pichkaniki wankuriy
Maymutsurik hatun kuskakuna, mitachikuna, tukuylla
llankak wasikunapash ....................................................         170
Suktaniki wankuriy
Llankay, kapukyaypash .................................................           173
     Shukniki pakma
     Imashina kapukyachik tantanakuy, mañaymashkaypash             ............   173
     Ishkayniki pakma
     Charishkapak samikuna ...........................................            173
     Kimsaniki pakma
     Llankaypak wallpa, llankayta rakinapash ................                     174
     Chuskuniki pakma
     Kapukyachikkunata llakta ushachi ........................                    179
     Pichkaniki pakma
Kullkiyay rantichinakuy, paktakay mintalaypash ....                           180
     Suktaniki pakma
     Kullkita wakaychi, churaypash .................................               180

VII KAPAKNIKI
SUMAK KAWSAYPAK KAMACHIYCHISHKA .............                                      182
Shukniki wankuriy
Yaykuchiy, paktapaktapash ...........................................              182
   Shukniki pakma
   Yachay ....................................................................     183
     Ishkayniki pakma
     Allikawsay ................................................................   189
     Kimsaniki pakma
     Runakunapak kawsaykamay ....................................                  192
     Chuskuniki pakma
     Wasimuyuntin, wasipash ..........................................             194
     Pichkaniki pakma
     Kawsaytarpuy ..........................................................       195
     Suktaniki pakma
     Ukku kuyuykamay, kishpiy pachapash .....................                      197
     Kanchisniki pakma
     Wankuriy kawsaypak willanakuy .............................                   198
     Pusakniki pakma
     Amawta, sumakllankay, mushukyachay, ñawpa
     yachaykunapash .....................................................          199
     Iskunniki pakma
     Llakipak mañaymashkay .........................................               200
     Chunkaniki pakma
     Llaktakuna, runakuna kuyuripash ..........................                    202
     Chunka shukniki pakma
     Runa kawsaykamay ..................................................           202
   Chunka ishkayniki pakma
     Aparik ...................................................................    202
Ishkayniki wankuriy
Tawkasami kawsay, pachamamapi tiyakkunapash .........                              203
Shukniki pakma
     Pachamama, kawsaypachapash ...............................                       203
     Ishkayniki pakma
     Tawkasami kawsay ...................................................             206
     Kimsaniki pakma
     Pachamama charishka, pachamama llikakunapash ..                                  206
     Chuskuniki pakma
     Pachamamapi tiyakkuna ..........................................                 208
     Pichkaniki pakma
     Allpapampa ..............................................................        208
     Suktaniki pakma
     Yaku .........................................................................   209
     Kanchisniki pakma
     Wayra kawsay, kitillakta kawsayta, shuktak mushuk ushaytapash .                  209

VIII KAPAKNIKI
ISTALLAKTAKUNAWAN KIMIRINAKUY ....................                                    210
Shukniki wankuriy
Istallaktakunawan kimirinakuy kallari ..........................                      210
Ishkayniki wankuriy
Istallaktapura yuyarishkakuna, istahillaykunapash .......                             212
Kimsaniki wankuriy
Apya-yala llaktakuna yaykurinakuy ..............................                      214


IX KAPAKNIKI
MAMAKAMACHIYPAK MAYHATUN ..........................                                   216
Shukniki wankuriy
Tiksiyaykuna .................................................................        216
Ishkayniki wankuriy
Mamakamachiy Wasi .....................................................               217
Kimsaniki wankuriy
Mamakamachiyta Mushukyachiy ..................................                        222


YALLICHINALLA CHURASHKAKUNA ......................                                    224
TUKURICHUNLLA CHURASHKA ............................... 232

YALLICHINA RAYKU KAMACHICHISHKA ................                                233

Shukniki wankuriy
Yallichiy kashkamanta ..................................................        233
Ishkayniki wankuriy
Akllaymanta .................................................................   233
Kimsaniki wankuriy
Kamaywasita Yallichimanta ..........................................            239


TUKURIPI NISHKA.....................................................            245

ILLUK YUYAYKUNA ...................................................             246
KIMSA HATUN AKLLAK

MUSHUK, TARISHKA SHIMIKUNA ............................ 249

ECUADOR MAMALLAKTAPAK HAYLLI..................... 275
ECUADOR LLAKTAPAK
  MAMAKAMACHIY
KALLARI YUYAY
     Ñukanchik Kariwarmi Runakuna, Awkiyay Ecuador
                     Hatun Llakta


KUTIN RIKSISHPA, ñukanchikpak waranka sapi watakuna-
manta, karikuna warmikunapash chikan llaktakunamanta wiña-
chishka kashpapash,
HATUNYACHISHPA, Pachamamata, ñukanchik paypak chu-
rikuna kashkamanta, pay ñukanchik kay pachapi tiyachun
kawsayta kushkamanta,
MAÑASHPA, Pachakamakpak shutipi rimashpa, ñukanchik-
pak tawkasami iñina samita, nunata tikra riksichishkamanta,
KUTIN RIKUSHPA, tukuysami kawsaytarpuypak amawta ya-
chaykunata, tukuy runakunapak kawsayta allichichishkamanta,
MAMALLAKTAPAK CHURIKUNA SHINA, tukuysami kawsayta
llapishkamanta, mitaymanta, puchu runakuna atishpa makana-
kushpa kishpiyrimanta, shinallatak shunku ukumanta kunan-
pak, minchapak arininakushpa yuyarirkanchik,


                   Wallpanata arininchik

Llaktayukkuna mushuk kawsanakuyta charina, pachamamawan
tukuysamipi aylluyarishpa, ayninakushpa kawsana, shina
sumak kawsayta paktana;
Paypak tukuy imapachakunapi, runakunapak munaykaykunapi,
sapsiyaykunapi runakuna kasilla kawsachun sumaychak;
Llakta-ushayyuk shuk Mamallakta, apya-yala llaktakunawan ay-
lluyarinata, arininakushka, Bolivar, Alfaro shina muskushkata
paktachina, allpamamapi tiyak tukuy llaktakunawan kasilla, ya-
napashpa kawsayta charichunpash;
Shinallatak, ñukanchikpak awkinchita paktachishpa, Alfaro kaw-
sashka llakta, Montecristi kiti, Manabí markapi: kay ECUADOR
LLAKTAPAK MAMAKAMACHIYTA kunchik.


                                                          25
I KAPAKNIKI

              Mamallakta Wallparik Nipakuna

                  SHUKNIKI WANKURIY

                   Kallarik Tiksiyuyaykuna

1 niki.- Ecuador Mamallaktaka Mamakamachiy hayñi, kishpi-
riyshka, runakunapak, llakta-ushay, hawaman awkiyak, kikinlla,
tantachik, kawsaypura kawsak, tawkakawsayyuk, mana iñipash,
kikinyashka Mamallaktami kan. Kay hatun llaktaka, Mamallakta
shinami tantarin, shinapash markakunapi, llaktakunapi karu-
manta kamachishpami pushan.
Mamallakta awkikayka llaktapimi minkarin, kamachikka payku-
napak munaypimi sapiyarin, runakunapak tantanakuy ushaywan
paktachin, paykunapak yachaywan chaypi kashpa Mamakama-
chiypi imashina nikta hawaman churashpa pushan.
Mamallaktapak allpapachapi tiyakkuna mana kutin wiñarik
kakta, Mamallaktapak charishkataka, mana shitanalla, mana pi-
pash yaykunalla, mana katunalla, wiñaypak charinallami kan.
2 niki.- Wipala, kirara, hayllipash kamachiy churashka kashka-
mantaka, Mamallaktapak unanchakunami kan.
Castellano shimika Ecuador llaktapak kamachiy shimimi kan;
castellano, kichwa, shuar shimikunaka kawsaypurapak kimiri-
chik kamachiy shimikunami kan. Shuktak ñawpa shimikunaka,
shimi kamachiypi nishkashina: runakuna kawsana llakta ukupak
kamachiy shimikunami kan. Shuktak ñawpa shimikunaka, runa-
kuna kawsana llakta ukupi kamachiy shimikunami kan. Kama-
chiymi Kaytaka rikuchinka. Mamallaktaka kay shimikunata
muchashpa, kamashpami sinchiyachinka.
3 niki.- Mamallaktapak kallari ruraykunaka kaykunami kan:
1. Mamakamachiypi killkashka hayñikunataka, shuktak Mama-
   llaktakunawan yuyarishka hayñikunatapash kamanami kan,
   ashtawankarin: yachaymanta, hampimanta, alli mikuymanta,


                                                            27
Kamachiy milka


      kawsaykamaymanta, yakumantapash rikunami kan; ima-
      sami chikanyachishpalla tukuysami kawsayta charik runaku-
      naman paktachinatami charin.
2. Mamallaktapak awkikayta kamana, ukllanapash kan.
3. Shuklla Mamallakta wankurishkata, chikan chikan kawsay-
   pura kawsayta sinchiyachinami kan.
4. Tukuyllapak llankaypi, Mamakamachiypak nikikunapipash
   iñikuna karuman kachun kamana.
5. Mamallakta hatunyachun llankayñanta rurana, wakchayayta
   anchuchina, llaktakuna allichirichun kaya rurarichun yuyana;
   allikawsayman chayankapaka tiyakkunata, charishkakunata
   llaktakunaman paktapakta rakinapashmi kan.
6. Paktapakta, yanapashpa Mamallaktapak allpakunapi kaw-
   sakkunata ñawpachina; llaktakunallatak llankana yuyay-
   wan, kikinllatak karupi pushachun sinchiyachina.
7. Mamallaktapak Pachamama, kawsaytarpuyta charimu-
   shkata kamana.
8. Mamallaktapi kawsakkunataka kasilla kawsaytarpuy hayñita
   charichun kamana, tukuykuna kawsaykamayta, llakta
   ushak runakunantin, shuwaymanta kishpiyrishka kawsa-
   chun kamana.

4 niki.- Ecuador llaktapak allpakunaka shuklla allpashuyupi, pa-
chamamamanta, runakunamanta, kawsaykunamanta shamuk
wiñaykawsaypi wallparishkami kan. Kayka ñukanchikpak ñawpa
yayakuna, ñawpa llaktakuna sakishkami kan. Kay allpaka: all-
papacha, mamakucha kimirishka waytakuna, kucha ukupi tiyak
allpa, yawati waytakuna, allpakuna, mamakucha ukupampa,
pampa uku-allpa, hawa wayrapacha, kucha hawapi tiyak way-
rapacha, tukuy kaykunami Ecuador llakta tukun. Paypak saywa-
kunaka, kunan kamachiy yuyay paktachipimi tiyanka.
Ecuador llaktapak saywashka allpaman, mana yaykunalla,
mana uchillayachinalla, mana pakinalla kanchu. Allpata shuklla
rakina, chawpina, chinkachina yuyaytaka pipash mana wiña-
chinkachu.
Ecuador llaktapak kapakka, Quito llaktami kan.


 28
Ecuador Llaktapak Mamakamachiy


Ecuador llaktaka allpakunata charina, chay pachallapitak ima
tukusha muyukmanta, mamakucha ukupi tiyak kuskakunata,
Antártida allpatapash pushana hayñikunatami charin.
5 niki.- Ecuador llaktaka kasilla kawsay allpami kan. Ista llakta-
kunamanta awkakunapak tiksiwasita shayachichun, ista llakta-
pak awkakuna shayarina kuskata charichun mana sakinachu.
Mamallaktamanta awkakunapak tiyarina tiksiwasitapash ista aw-
kakunaman, kawsaykamayman manatak mañachinachu.

                  ISHKAYNIKI WANKURIY

                    Kariwarmi llaktayukkuna

6 niki.- Ecuador llaktapi kawsak tukuy kariwarmi runakunami
llaktayukkuna kan, paykunaka Mamakamachiypi tiyak hayñiku-
nawanmi kushiyarinka.
Ecuador llaktayuk kawsaypuraka runakunapak kamachiy llak-
taywan, Mamallaktawan tinkirik ñanmi kan, tukuysami kawsay
Ecuador Mamallakta ukupi kashpapash, runa kawsaymarka
ukupi runa kanata anchuchirinata mana ushankachu.
Ecuador llaktapaman llaktaytaka wacharishkamanta, kaw-
sashkamantami charinka. Sawarishpapash, rakirishpa paylla sa-
kirishpapash, shuktak llaktayayta chaskishpapash kikin
llaktamanta kanataka mana chinkankachu.
7 niki.- Kay llaktapi wacharishka kashpami, kariwarmi runakuna
Ecuador llaktamanta kan:
1. Ecuador llaktapi wacharishka runakuna.
2. Istallaktapi wacharishka runakuna yayamama Ecuador llak-
   tapi wacharishkapash, kimsaniki yawarpura ayllukama wa-
   charishka wawakunapash kay llaktamantami kan.
3. Ayllullaktapi, llaktakunapi kawsak runakuna riksishka ka-
   shpaka; saywa manyakunapi kawsak runallaktakunaman ki-
   mirishka runakunapash Ecuador Mamallaktayukmi kankuna.

8 niki.- Ecuador Mamallaktapi achka watata kawsak kariwarmi
runakunaka kaykunamantami llaktayuk kankuna:


                                                               29
Kamachiy milka


1. Mamallakta kushka pankata charikkuna.
2. Ecuador llaktamanta kari kashpa, warmi kashpa ista wawata
   wiñachishka kashpa, payka kay llaktapak kawsayta charira-
   yanka, shinapash ista munayta hapinkakamami Ecuador
   llaktamanta kak shutita charinka.
3. Kawsaypankata charik kari kashpa, warmi kashpapash ista
   llaktapi wachashka wawakunapash kay Mamamallaktayukmi
   tukun. Paykuna uchilla kashpa, shuktak yuyayta charinka-
   kama, ista munayta hapinkakamami Ecuador llaktapak shu-
   tita charinkakuna.
4. Ecuador llaktamanta kari, warmi kashpapash ista runawan
   sawarishpa, tantarishpalla kawsashpapash, chay kamachiy
   ukupi kashpaka Ecuador llaktayukmi tukunka.
5. Ecuador llaktapak shutipi paypak sumak yachaywan sapa-
   lla sinchita llankashpa, paylla hawayak mitachita mañachi-
   shkamantaka Ecuador llaktamanta runami tukun.
      Maykanpash Ecuador llaktaman llaktayay tukushkamanta,
      pay wacharishka llaktamantapash rakirichun mana maña-
      shka kankachu.
      Ecuador llaktaman llaktayay tukushka kawsay pankataka
      payllatak mana nishpa anchurishkamantami chinkanka.

9 niki.- Ista llaktamanta runakuna Ecuador llaktapi taririkkunaka,
Mamakamachiy yuyaywan nishka shinaka, Ecuador llakta-
manta runakuna shinallatakmi chay hayñitallatak, paktachik-
kunatapash charinkakuna.


                      II KAPAKNIKI

                           Hayñikuna

                    SHUKNIKI WANKURIY

                 Hayñikunata paktachina tiksikuna

10 niki.- Sapan runakuna, ayllullaktakuna, llaktakuna, kawsay-
markakuna, sapsikunapash Mamakamachiypi killkashka yu-

 30
yayta, ista llakta kamachiy hillaykunawanpash, kushiyayta cha-
rinkakunami.
Pachamamapash Mamakamachiypi riksishka kawsay hayñiku-
nawanmi watarishka kanka.
11 niki.- Hayñikunata paktachina ruraykunaka katikpi tiyak
tiksikunatami katinka:
1. Hayñikunataka sapalla tukushpa, wankurishka kashpapash
   ushak kamachikkunapak ñawpakpi ñawpachinata, paktachi-
   nata, atinatami ushankuna; chaymi kay kamachikkuna hay-
   ñikunata paktachichun kamanka.
2. Tukuy runakunami paktapakta kankakuna, chaymantami
   hayñikunata, paktachikunata, hikuykunatapash paktapakta
   kushiyankakuna.
     Maykan runapash, ima tullputa charishpa, wacharishka kus-
     kamanta, mitamanta, kariwarmi kaymanta, ima kawsaytar-
     puymanta,      rimaymanta,      iñiymanta,    yuyaymanta,
     llaktaymanta, yallishka wanaymanta, charik mana charik ka-
     shkamanta, purik kashkamanta, warmipura karipura kuya-
     shkamanta, unkushkamanta, VIH unkukyuk kashkamanta,
     tisiku kaymanta, pishi kashkamanta, shuktakkunamantapash
     mana chikanyachishka, tsiknishka kankachu. Sapallata, tan-
     tarishkatapash, uniman, chayllaman llakikunata charikpipash
     mana anchuchinachu kan, mana riksinamanta mana chikan-
     yachinachu, kushiyarinamanta hayñikunata mana pichana-
     chu.     Kamachiyka       tukuy     sami    chikanyachiyta
     wanachinkami.
     Mamallaktaka hayñiyukkuna chariyukman mana paktapakta
     kakpi, alli tupuy llankaywan paktapakta kayta charichunmi
     pushanka.
3.    Mamakamachiypi killkashka, ista kamachiykunapi killka-
     shka hayñikunata, runapak hayñikunata, kamaykunatapash
     tukuylla mitachikunapak ñawpakpi utkashpami paktachina
     kan. Llankakkamayukkunaka huchachishkakuna mañakpi,
     mana mañakpipash, tukuylla mitachikunaka paktachinata
     charin.
     Kamachiykunata, hayñikunata paktachinkapaka Mama-


                                                            31
Kamachiy milka


      llakta Kamachiypi, kamachiypi mañashkallatami huchachik-
      kunaka paktachinka.
      Llaki tukushka runata shitankapa, mana riksinkapapash ka-
      machiymanta mana karuyanachu.
4. Ima paktay uchilla kamachikunapash Mamakamachiypi tiyak
   hayñipak yuyaykunata mana kichkiyachinkachu.
5. Hayñikunamanta, Mamakamachiypi tiyak kamaykunata, ka-
   riwarmi tukuylla mitachikuna, kamakkuna, kamachikpash ka-
   machiyta paktachinami kan, hayñipak kunan yuyayta alliman
   tikrachishpa may yapa yanapaywan runapak kawsaypi may
   allita paktachinka.
6. Tukuy tiksiyuyaykuna, hayñikunapash mana pi yaykuypak,
   mana pi mananipak, mana rakipak, tinkirishka, paktapakta
   umatami charinka.
7. Mamakamachiypi riksishka hayñikunata, kamaykunatapash,
   ista hillaykunapi killkashkata paktachina; shinallatak ayllu-
   llaktakunapak, llaktakunapak, llaktakawsaypak munay-
   manta llukshichishka hayñitapash, paykunapak kawsayta
   alliyachik, wiñachik, mutsurikkunapi huntachik kakpika mana
   manyayachinkachu.
8. Hayñikunapak yuyaykunataka kamachiy ñanwan, kamachik-
   kunawan, tukuykunapak llaktaywan yanaparishpami pakta-
   chinka. Mamallakta hayñikunaka may llaktakunapi riksirishpa
   paktachun mutsurik kuskakunata wiñachishpami llankanka.
      Hayñikuna llaktakunapi paktakukpi, maykan mana yanapa-
      shpa washayachik, uchillayachik, ashayachik, yankamanta
      pichakka Mamakamachiy mananishkami kanka.
9. Mamallaktapak may hatun llankayka Mamakamachiypi tiyak
   kamashka hayñikunata muchanapashmi kan.
      Mamallakta kachashkakuna, tukuy runakunapash, llankay
      hayñikunata llakichishkamanta kachashkakunata sumaychi-
      natami charinkuna. Shinallatak runakunaman llankayta mana
      alli mañachishkamantapash allichinatami charin. Kariwarmi
      mitachikunata millashkamanta, imata mana allita rurashka-
      mantapash allichinatami charin. Shinallatak kariwarmi aw-
      llikkunaka    paykunapak      llankaykunapi   hayñikunata
      millashkamanta atirinatami charinkuna.

 32
Ecuador Llaktapak Mamakamachiy


   Mamallaktaka hayñita tikrachichun nishpa chay pachalla-
   takmi millak runakunapak hawapi wanachinawan urmanka,
   shinapash kay wanachika: huchaymanta, wanachi huchay-
   manta, kamay huchaymanta, mana kishpiyritukunkachu.
   Yanka hapichishkamantaka, kamachiyta pantachishka-
   manta, kamachiyta killachishkamanta, mana alli kamachiyta
   paktachishkamanta, kamachiyta kamak hayñita wakllichi-
   shkamanta, kamachiywan llankashpa tiksita kamachiy tatkita
   wakllichishkamanta Mamallaktami huchata aparinka.
   Shuk churashka supaychak allichirishka kakpi, mana picha-
   shka kakpi, chay churashka llakita aparishka runataka Ma-
   mallaktami rikunka; chayka, maykan kariwarmi mitachikuna,
   kamakkuna, kamachikkuna pantarikpipash huchachinkami,
   kipaka paykukunapak washamanmi huchaka tikranka.

                 ISHKAYNIKI WANKURIY

                 Sumak kawsaypak hayñikuna

                    SHUKNIKI PAKMA

                      Yaku, mikuypash

12 niki.- Yakuka runapak tiksi, mana sakipak hayñimi kan. Ya-
kuka Mamallaktapakllami tukun, allpakunapi charimushkami ti-
yarin, tukuy runakunapakmi kan; pipash mana hapinalla, mana
katunalla, mana ranti mañachinalla, kawsaypak may mutsurikmi
kan.

13 niki.- Sapalla runakuna, tantarishka runakunapash kawsay-
kamayman yaykuna, tukuypacha achka alli mikunata charina
hayñitami charin; kay mikunakunaka ayllullaktapi pukushka,
kawsaypura charishka, kawsaytarpuy pukuchishkami kanka.
Ecuador Mamallaktaka allimikuy awkikaytami mirachinka.




                                                            33
Kamachiy milka


                      ISHKAYNIKI PAKMA

                       Uksi kawsaypacha

14 niki.- Runakuna uksi pachapi kawsana hayñitami riksin, shi-
nallatak mana pakishka kawsaypacha charinatami riksin. Pacha-
mamata achka watapak charirayanata, sumak kawsayta
charinatami charin.
Pachamama tukuykunapak munay kachun nishpa wakaychina
kachun willan, shinallatak kawsaypacha llika, tawka sami kaw-
say, Mamallakta charishka tukuy rikchayta wakaychina nishpami
willan, pachamama ama wakllirinatami willan; shinallatak urma-
chishka pachamama pakllakunata alliyachinatapashmi nin.
15 niki.- Mamallaktaka, tukuylla runapak kuskapi, shuklla runa-
pak kuskapi, mana mapayachik ashatalla waktak, chuya
sumak yachaykunatami ñawpachinka, mushuk mana ma-
payachik ushaykunatapash yachachinka. Awkik ushayka, alli
mikuna awkikta wakllichinaman mana paktankachu, yakuta cha-
rina hayñitapash mana sakichinkachu.
Chakllichik, kawsay wañuchik, llipyak ayñita, unkuyta katichik,
may miyuchik, shuktak llaktakunapi shitashka tarpuy chakllichikta
mana mirachina, mana charinachu kan; kay llaktapi katunata,
kanchaman katunata, apanata, kullkanata mana mirachinachu.
Shinallatak unkuchik, wañuchik sumak yachaykunata, kawsay
wañuyta yachana yankikta, runapak kawsay pantachikta, unku-
chik mushuk uku-aychata mana charinachu. Awkikay mikuyta lla-
kichik kallarikta, pachamamallikata llakichikta, paya llipya-ayñita,
ima shitashkakunatapash Mamallakta allpamanka mana yayku-
chinachu.

                      KIMSANIKI PAKMA

                     Willanakuy, willaypash

16 niki. Tukuy runakunami paylla, tantarishkapash kay hay-
ñita charinkuna:
1. Imamantapash willana, kawsaypura willana, tantarichik chi-


 34
Ecuador Llaktapak Mamakamachiy


   kan willaytapash charinmi, shinallatak tukuykuna ima rurana-
   kuypi, tantarina hayñitapash charinmi. Maykan willana ñan-
   tapash, imawan imashinapash kikin shimipi, kikin
   unanchawan willanatami charinkuna.
2. Tukuysami mushuk willanakuyta chaskinkapa, willayta
   kachankapapash punku paskashkatami charinkuna.
3. Runakunapak willayta wiñachinata ushankunami; tukuypak,
   shukpalla, ayllullaktapak wiñachinatami ushan. Shinallatak
   ankizirmata, karurikuchikta, uyana, rikuna ñankunata charina
   paktapakta yaykuna ñankunata charinkunami. Shinallatak ka-
   charishka hatunpachata willachik, mana llikashka ankukuna-
   man yaykuna ñankunata charinkuna.
4. Tukuysami rikunaman, uyanaman, yarinaman yaykuna-
   tami charin, shuktaksami willanakunaman willankapa yayku-
   nata charinkuna. Shinallatak       ñawsakuna, tisikukuna,
   muspakuna tantarichun willana hillaykunata wiñachinatapash
   charinmi.
5. Mamakamachiypi imashina rikuchishkata katishpa chaypika-
   shpa willanakuna kuskakunata tantachinatapash charinkuna.

17 niki.- Mamallaktaka tawka yuyayyuk runakuna tiyakta riku-
shpa, chikan yuyaykuna tiyakta rikushpa, willanakunachun mi-
rachishpa sinchiyachinka:
1. Achikllay ñankunata katishpa, unanchayta paktapakta raki-
   shpa paktachinka, runakunapak willanakuna ankizirma an-
   kuta tukuypak, shukpaklla, ayllullaktapak wiñachinka. Ankita,
   karurikuchik, rikuna ñankunata charinkapa paktapakta cha-
   rina ñankunatami paktachinka. Kacharishka willana hatun-
   ñan, mana llikashka ankunakunaman yaykuna ñankunata
   paktachinka. Shinami chay hillaykunapi runakuna rima-
   shpa, rikushpa, tukuykunaman may mutsurik kakpimi atin-
   kakuna.
2. Runakunapak willana ñankunata wiñachina, sinchiyachina;
   tukuyllapak, shukllapak, ayllullaktapak kachun yanapanka.
   Mushuk maysumak willana, willanakuna ñankunaman tukuy-
   llatami yaykuchinka. Ashtawankarin kay ñankunaman mana
   chayanata ushak, saywashkata charik runaman, shuklla ru-


                                                              35
Kamachiy milka


      naman, tantarishkamanpash willanata wiñachichun yana-
      pan.
3. Ashalla tantarishka charikkuna charichun, shuklla yallita cha-
   richunpash mana sakinachu; paykunallatak, shuktak maki-
   wanpash willanakuna ñanta charichun mana sakinachu.
   Paykunallatak willana ankukunata charichunpash mana sa-
   kinachu.

18 niki.- Tukuy runakunami, tantarishka kashpa, shuklla ka-
shpapash kay hayñikunata charin:
1. Mana llulla willaykunata mashkana, chaskina, willanakuna,
   mirachina, riksichina hayñita charinkuna; shinallatak illu
   willayta, rikushka willayta, utkashpa, allichishkata, tawkata,
   ima rurarishkata, llakitukushkata manarak atishpalla tukuy-
   kunaman chayachina.
2. Tukuyllaman llankak wasikunapak, Mamallaktapak kullkiwan
   shukllapak llankak wasikuna, paykunallatak tukuyllapak
   imatalla rurashka willayta hapinkapa, kishpiylla yaykunata
   charinka. Willaytaka mana pakanachu, kamachiypi nishka
   kakpillami willanata mana ushanka. Runapak hayñita wak-
   llichishka llaki kakpikarin maykan tukuypaklla kamayka wi-
   llayta mana pakanachu.

19 niki.- Kamachiyka willaypi, yuyaykuna chay willaypi kachun
patachinka, yachaykuna kak, kawsaytarpuy kak chayta riku-
shpami patachinka; chaytami willana ñankunaman manarak ka-
chashpa imatalla nikta paktachun nikinka. Shinami
willaykuna tukuy llaktakunaman kachana chikan kuskakuna
wiñarinka.
Piñanakuna, tsiknichina, kawsayllapina, unkuchina, yumay mu-
nachina, apunchikta iñiyman, llaktana yuyayman pushak willay-
kunata mana rikuchinkachu, yuyay miyuyman yaykuchikta
mana uyachinkachu; shuktak hayñikunawan takarishpa waklli-
chinata munak willaykunata kachachunpash mana sakinachu.
20 niki.- Mamallakta tukuy runakunapak sapan nishka shunkuyu-
yayta, pakalla yachaytami kamanka; maykanmanta willay rikuri-
shkatapash wakaychinkami. Shinallatak kay willaykunata


 36
Ecuador Llaktapak Mamakamachiy


maykan willakkuna, shuktaksami willanañankuna paypak yu-
yayta kachachun wakaychinka, shuktaksami willakllankak willa-
chunpash kamankami.

                   CHUSKUNIKI PAKMA

                Kawsaytarpuy, amawtaypash

21 niki.- Runakunaka, kikinpak kikinyayta, kawsaytarpuyta wall-
pana, charirayana hayñitami charin; shuklla ayllullakta kawsay-
man, mana kashpaka tawka ayllullaktaman kimirina
hayñitapashmi charin. Kay kishpiyrishka akllaytaka paymi ima-
shina ninata ushan, pay sumakkay akllaytapash ushanmi. Pay-
pak kawsaytarpuy yuyashka wiñaykawsayta riksina, kikinpak
ñawpamanta charimushka kawsaytarpuyman yaykuna, paypak
kawsaymanta tukuykunaman willana, tawkasami kawsaytarpuy
yachaykunaman kimirina hayñitapashmi charinmi.
Mamakamachiypi rikshishka hayñikunata wakllichinata munakpi,
chay kawsaytarpuytaka yanapachun mana mañanachu.
22 niki.- Runakunaka, paykunapak ushayyuyay wiñariykuy wall-
pay hayñita charinmi; shinallatak mirachina, sumakkay rurayta,
kawsaytarpuyta, sumakllankayta charirayana hayñitami charin.
Shinallatak allikawsaywan allichirishpa kawsanata ushanmi;
charishkakunawan, pay yachashka llankashka amawtamanta,
arawimanta, sumakllankaymanta kapukkunata paypash hapina
hayñitami charin.
23 niki.- Runakunaka, maypipash paykunapak kikin kishpiyri-
shka yuyaywan atinakuna; shillatak kawsaykuna, riksinakuna,
kawsaypura paktapakta kanata willana, tukuyllapak kuskaman
yaykuna, chaypikana hayñitami charinkuna. Tukuyllapak kus-
kapi kikinpak kawsaytarpuy yachayta rikuchina hayñitami
charin. Kaytaka kamachiyta charikshina mana saywashka-
wanmi ruranka, Mamakamachiypak tiksiyuyaykuna nishkata
paktachishpa pushanka.
24 niki.- Runakunaka pukllana, samarina, kushiyarina, pukllan-
kapa karuman rina, kishpiyrishka pachata charina hayñitapash
charinmi.

                                                             37
Kamachiy milka


25 niki.- Runakunaka kikinpak allikayman, amawta mirariwan
kushiyarina hayñitapash charinmi, ñawpapacha yachaykunawan
kushiyarina hayñitapash charinmi.

                   PICHKANIKI PAKMA

                          Yachay

26 niki.- Yachayka runakunapak wiñaykawsaykama hayñimi
kan, Mamallaktaka yachaymanta llankanata mana yanka saki-
nami kan. Kay kuskaka tukuypak llaktay shukniki llankaymi
tukun, kayta pushankapaka Mamallaktami kullkita churanata
charin. Tukuykuna pakta yaykurishkapash tukun, shinallami
sumak kawsayman chayarinka. Runakunapak, ayllukunapak,
wakipak hayñita paktachitapash yachayñanpi kanata charin-
takmi.
27 niki.- Yachayka runakunapirak yuyashpami rurarinka, shi-
nallatak tukuy mita wiñay runakunapak munashkata pakta-
chinka, pachamama charirayayta yuyashpa, llakta ushayta
yuyashpami yachayka rurarinka. Llakta ushay mañakushka,
kawsaypurashka, tukuyllapak, yaykuchik, chikanpak, may alli,
sumak kanka; shina kariwarimipak paktapakta kachun, kishpiy-
rita, yanapayta, kasillatapash tankanka; sinchi yuyarinata,
sumak rurayta, ukku kuyuyta, sapan munayta, tukuykuna mu-
naytapashmi yachayka sinchiyachinka. Shinallatak ushay
mirarita, ukku wiñayta, llankana wallpana ushaymanpash ya-
chayka apunatami charin.
Yachayka yachayyayta wiñachinkapa, riksiyachankapa kallari
mutsurikmi kan, hayñikunata paktachinkapa, awkiyak Mama-
llaktata hatunyachinkapami may mutsurik kan; shina tukuy
llaktakuna wiñarinkapa shunku mutsurikmi tukun.
28 niki.- Yachayka tukuypaklla munayman apanka, shukpaklla,
ashalla tantarishkapaklla munaypakka mana tiyankachu. Tukuy-
kunapak, imamanta, punchanta, mana chinkachishpa yachakuy
tukunkuna. Kallari, tiksi, chawpi patakunami ashtawan maña-
kuymi kanka, mana kashpaka kay patakunata chimpapuraktami
paktanka.


 38
Ecuador Llaktapak Mamakamachiy


Tukuy runakunapak, ayllullaktapak hayñimi kan, kawsaytarpuy-
pura ruranapak kawsay kan, yachakuk runakunapi chaypi kana-
pashmi kan. Mamallaktaka kawsaypura rimanakuyta tawka
pachakuman apana munaytami wiñachinka.
Yachayka yachanawasipi kashpa, mana yachana wasipi kashpa-
pash wiñariynkami.
Yachayka tukuykunapak, tukuy patakunapi mana ima iñiyta
katikchu kanka, sumak yachana kimsa patakama yachakuyka
mana kullkita kunachu kanka.
29 niki.- Mamallaktaka ima yachanata paktachinkallami, sumak
yachayta munashka yachayta akllanatami kun. Runakuna kikin
shimipi yachana, kikin kawsaypura ukupi yachana hayñitami kun.

Taytamamakuna, minkashkakunapash paykunapak churi,
ushushi kikin munashka, akllashka yachaypi yachachun chura-
nata ushanmi. Yachaykuna paykunapak tiksiyuyaywan, iñiwan
ima yachakuy munaytapash akllanata ushanmi.

                     SUKTANIKI PAKMA

                   Wasimuyuntin, wasipash

30 niki.- Runakunaka, allikawsaypi kana hayñitami charin;
sumak alli wasita charinatapash, mashikunamanta chikan, pay-
kunapak kikin kullkita charina hayñitapash charinmi.
31 niki.- Runakunaka kitillaktakunapi, tukuyllapak kanchakunapi
kishpiyrishka, hunta purina hayñita charinmi; kaytaka kawsayta
charirayayana tiksi ukupi, tukuykuna kishpiyripi, kitimanta kaw-
saypurata sumaychaypi charin, kiti kawsaywan, paklla kawsay-
wan pakta kachunpashmi charinkuna. Kitiman chayana hayñika,
kayta tukuyman alli kachun mashkaymi kan, shina runakunaman,
kikin kawsaymanpash, kitimanpash, tukuywanmi paktachinka.




                                                              39
Kamachiy milka


                   KANCHISNIKI PAKMA

                          Allikawsay

32 niki.- Allikawsayka Mamallakta paktachishka hayñimi kan,
kayman paktarinkapaka shuktak hayñikuna paktanamanmi ki-
mirin, kayshina yaku, mikuna, yachana, ukku kuyuy, llankay,
kawsaykamay, uksi kuskakuna chashnallatak shuktak sumak
kawsayta charirayakkunamanpash.
Mamallaktaka kay hayñitaka kullki, runakuna, kawsaypura-
kuna, yachana, pachamama llaktakunapak makiwan pakta-
chinka. Shinallatak punchanta, imapacha alli kakta
mashkashpa yaykunka; yachanakunata, ruraykunata mana
shitashpallapash kamanka; willashpa yanapaywan, tukuysami
allikawsaywan, kariwarmi allikawsaywan, chichuy allikawsay-
wan paktachinka. Allikawsayta yanapayka imapash pakta-
pakta tiksipi kachun pushanka; tukuymashna, yanapaywan,
kawsaypuraywan, may alliwan, kutsikkaywan, utkaywan, ka-
maywan, kawsayta kamaywan paktanka; shinallatak kariwarmipi
yuyashpa, wiñaypi yuyashpa pushanka.


                    PUSAKNIKI PAKMA

                 Llankay, kawsaykamaypash

33 niki.- Llankayka runapak hayñimi kan, runakunapak ruraymi
kan; kullkipak hayñipashmi kan, runa hatunyachunmi kan; chay-
mantami llankayka kullkipak tiksi kan. Mamallaktaka llankak mu-
naykayta huntay sumakchayta, sumak kawsayta, llankaykullkita,
paktapakta rakishpapash, mana unkuchik llankayta kushpa, pay
munashka, chaskishkata llankayta muchankami.
34 niki.- Runakunata kawsaykamay hayñika, tukuy runakunapak
mana anchuchina hayñimi kan, Mamallaktapak manuy huchami
kanka. Runapak kawsaykamayka yanapay tiksimanta, mañashka-
manta, tukuy mashnamanta, paktapaktamanta, utkaymanta, ka-
marimanta, ushaymanta, achikyaymanta, chaypikaymanta,
shuklla runamanta, tantarishkamanta mutsuy tiksi ruraymi kanka.


 40
Ecuador Llaktapak Mamakamachiy


Mamallaktaka kawsaykamay hayñi huntata rurarichun kamanka,
ayllupak wasikunapi mana kullkita chaskishpa llankak runakuna-
tami yaykuchin, kikin ayllupi mikunkapa pakllapi llankaktapash
yaykuchin, tukuysami kikinpak llankayta chariktapashmi pakta-
chin, maykan llankayta mana chariktapash yaykuchinmi.

                  KIMSANIKI WANKURIY

               Runakunapak hayñikuna, kallaripi
                  chaskina tantarikunapash

35 niki.- Hatunyaya, kariwarmi yuyak runakuna, warmi wawa,
kari wawa, kallaripi kanka, shinallatak imillakunapash, chichu
warmikuna, tisiku runa, wichkashka runa, mana pitirik unkuyku-
nata charik, ancha unkuyta charikpash kallaripimi yanapayta
chaskinkakuna. Llakipi kawsakkuna, wasipi millaynakushpa
kawsakkuna, millay yumashka warmikuna, millashka wawa-
kuna, payllatak llakirishkakuna, unkuywan wacharishkakuna;
paykunataka Mamallaktami akllashpa ukllanka, shinallatak may
allita yanapayta chaskinka, alli kallari yanapaytami maña-
chinka.
                       SHUKNIKI PAKMA

                 Kariwarmi yuyak runakuna

36 niki.- Kariwarmi yuyak runakunaka, tukuylla kuskakunapi,
paykunarakmi tukuypak karmakunapi, shukllapak karmakunapi
kallari alli yanapayta chaskinka. Ashtawankarin tukuykuna ya-
napaypi yaykurina, kullki yanapayta, millaynakuyta harkana ya-
napaytami chaskinkakuna. Suktachunka pichka watata
paktachishka runakunatami, yuyak runakuna kakta riksinka.
37 niki.- Mamallaktaka yuyak runakunaman kay hayñikunatami
paktachinka:
1. Kullkita mana kushpa akllashka alli hampiwanmi hampirinka,
   alli hampikunata chaskinka.
2. Pay ushashkallapi llankashpa kullkita hapichun kamanka,
   chaypakka, paypak ushay saywaykunata rikunka.


                                                             41
Kamachiy milka


3. Tukuypakmi llankaysamay tiyanka.
4. Tukuylla mitachimanta, shukpaklla antawa mitachimanta,
   arawa ukumanta ashalla kullkita kunka.
5. Kamachichishka manukullkimanta kishpirishka kanka.
6. Kamachiy nishkashina, chani kipuymanta, charishka kipuy-
   manta kullkita mana kunkachu.
7. Paypak yuyayta, munayta, yarinakuyta sumaychashpa, alli
   kawsaykayta kuk wasita charichun rikunkami.

38 niki.- Mamamallaktaka tukuylla llaktayta, yuyak runakuna ya-
chashpa katinatapash churanka; kitillakta, ayllullaktapipash kikin
kawsay imashina kakta rikushpami churanka; kariwarmi mana
paktakakta, runalayata, kawsaytarpuyta, kikinpak chikankayta,
ayllullaktata, tukuyllakunata rikunkami; runa llaktakunata chikan
kakta rikushpa yanapak llankaytami churanka; shinallatak sapan
runapak kikin kashkata wakaychinata, yuyayta churaypi kachun
rikunka, kay llaktaykuna paktarichun mirachina.
Ashtawanka, Mamallaktami kay tupuykunata hapinka:
1. Maypimi paypak mikuyta, allikawsayta, yachayta, sapan pun-
   cha kamanatapash kuk wasiwan yanapanka, kaytaka tukuy-
   sami hayñikunata ukllay ukupimi yanapanka. Paypak
   ayllukuna yanapayta mana ushashka runakunata chashkik
   puñuna wasita wiñachinka; wasita mana charik runakuna
   punchanta chaypi kachunpash shuk wasita churanka.
2. Llankaypi sinchita rurachishpa, tukuysami kullkita shuway
   ama tiyachun ukllashpa rikunka. Mamallaktami chaypi kana
   llaktaykunata mirachinkapa churanka, shinallatak tukuylla
   llankakwasikunapi, shukpaklla llankakwasikunapi yuyakku-
   napak llankayta paykuna yachashkakunawan munashkata
   paktachichun, shuk llaktayta churanka.
3. Yachanakuna wiñachina, kikinyay tiyachun shuk llaktayta mi-
   rachina, shukman kimirishpa kawsanata ashayachina, tukuy-
   kunaman yaykurichun tarina.
4. Tukuysami millanakuyta, waktayta, yumay llankay llakimanta,
   maykan laya llakimantapash ukllana, rikunapash, naka-
   shpaka chay llakikunata mana harkashkamantapash.


 42
Ecuador Llaktapak Mamakamachiy


5. Pukllay llankaykuna, nunay llankaykuna wiñachun, chaypak
   yuyashpa yachaykunata mirachina.
6. Wakllirikuna, ayñiwan makanakuy, tukuysami ancha llaki-
   kuna tiyakpi rikunata yanapana.
7. Kishpiyri kichushkata anchuchinkapa akllashka kamachiy tu-
   puykunata wiñachina. Supaychay wanachi, kishpiyrita kichuy
   tiyakpi, mana shuktak imashina llukshina tupuykunata cha-
   rikpika, shuktak alli kuskapi chay churashka wanayta pakta-
   chinka; huchayuk runa tiyakpipash, wanachina wasiman
   manarak kachashpa paypak wasipillatak wichkanka.
8. Ancha unkuywan, wakllichik unkuywan llakirishka kakpi-
   pash, chay unkuyta alli hampik akllashka wasiman pu-
   shashpa yanapanka, kamankapashmi.
9. Kullkimanta, munaymanta alli rikushka kachun, shinallatak
   paypak ukku yuyaypash allita katishpa paktachinka.
   Yuyak kariwarmita ayllukunata shitakpi kamachiymi wana-
   chinka, yuyak runata kamachun churashka kamaywasi-
   kuna shitakpipash kamachiyka wanachinkami.

                     ISHKAYNIKI PAKMA

                        Malta runakuna

39 niki.- Mamallaktami kariwarmi malta runakunapak hayñiku-
nata paktachinka, kipaka llaktaywan, llankaykunawan hayñiku-
nata paktachinka; shinallatak hillaykuna, kamaywasikuna
tiyachun mirachinka. Tiyakkuna punchanpak tiyachun, malta ru-
nakuna chaypi kachun, tukuyllapak ushay karmaman yayku-
chunmi kamanka.
Mamallaktami llaktakunata mushukyachik malta kariwarmi llan-
kakkuna kakta riksinka, paykunataka wampukkuna shinatami rik-
sinka, shinallatak paykunamanka: yachayta, allikawsayta, wasita,
samariyta, pukllayta, tukuylla rimanata, tantanakuytapash pakta-
chinka. Shinallatak alli sumak munay llankayta wiñachinka, ruray-
tapash mirachinka. Yachayta sumakyachichun, llankayta
kallarichun, paypak llankayta wiñachinata munachun riksinka, ya-
chachinkapash.


                                                              43
Kamachiy milka


                      KIMSANIKI PAKMA

                       Runakuna kuyuriy

40 niki.- Shuktak llaktakunaman runakuna richun riksirinmi.
Maykan runatapash shuktak llaktaman rishkamanta, kamachiy
nishkamanta anchuriktaka mana rikunachu, mana riksinachu.
Mamallaktami, kamaywasikunawan tukushpa, Ecuador llakta-
manta ista llaktakunapi kawsak runakunaman hayñikunata pak-
tachichun, shuktaksami yanapayta wiñachinka, imashina
kawsakpipash hayñitami paktachinka:
1. Paykunaman, ayllumanpash yanapayta karanka, kay llak-
   tapi kawsakpi, ista llaktapi kawsakpipash yanapankami.
2. Yanapayta karanka, yachachishpa, tukuysami killpayta
   kushpapash yanapanka, paypak hayñikunata paktachi-
   chun tukuyta kamanka.
3. Ista llaktapi imamantapash, paypak kishpiyri harkashka
   kakpi, paykunapak hayñikunata wakaychinka.
4. Ecuador llaktapi mashikunantin kimirinakuyta mirachinka,
   ayllukunantin kutintak tantarichun yanapanka, paypak
   munaywan tikramuytapash yanapanka.
5. Ista llaktapi, Ecuador llaktapak kamaywasikunapi mana
   yanka willanalla willaykuna, killkakullkapi taririk imanik kill-
   kashkata pakashpa charinka.
6. Istallaktakunapi kawsak ayllukunata, ayllupak hayñikunata-
   pash ukllanka.

41 niki.- Minkarina, pakakuy hayñitami riksirin, imashina kama-
chiy kushkawan, llaktapura hillay runa hayñikunawanpash kay
hayñitami riksirin. Minkarishka, mitikushka runakunaka, sumak
alli harkaytami charina kan; shinallatak paypak hayñi huntay
paktakpimi kushiyarinka. Mamallaktami tikrachimuna kallariyta
sumaychanka, arininkapashmi; kaytaka runapura yanapay ha-
wami, shuk kutinllami kamachiywan yanapanka.
Minkachiyta, pakakuyta mañak runakunamanka, llakimanta
shina ista llaktaman yaykushkamantapash, llakipi kawsakushka-


 44
Ecuador Llaktapak Mamakamachiy


mantami mana wanachina kan.
Mamallaktaka, shukkutinlla, llakikunata kay shina kishpiychina
kakpillami kaytaka riksinka, mitikushkakunapak kamachiy pan-
kata, kamachiyta katishpami riksinka.
42 niki.- Tukuysami piñashpa llukshichisha kachanata mana sa-
kinachu. Karkushka runakunaka kamayta utka chaskina hayñi-
tami charinka; runakashkamantami kamachikkuna yanapashka
kanka, shinallatak mikunaman, puñunaman, wasiman, hampik-
pakman, hampiman hawalla yaykuna hayñitami charinka.
Kariwarmi wawakuna, imillakuna, chichu warmikuna, uchilla
churiyuk ushushiyuk mamakuna, yuyak runakuna, tisikuruna-
kuna, shuktaksami llakirishkapash paykunarakmi runapura ya-
napayta kallaripi chaskishka kanka.
Tukuy runakuna, tantarishkata runakunapash karkushpa ka-
shpapash kamashkami kanka, shinallatak kawsay kamaywan,
munaywan kikinpak kuskaman tikramuna hayñitami charin.

                   CHUSKUNIKI PAKMA

                     Chichu warmikuna

43 niki.- Mamallaktami chichu warmikunata kamanka, chuchu-
chikuk pachapipash kay hayñikunatami charinka:
1. Yachay kuskapi, llaktapi, llankana kuskapipash mana chi-
   kanyachishka kankachu.
2. Wachak mamatakarin kamarishka hampiwanmi mitachinka.
3. Chichukay pachapi, wachay pachapi, wachashka kipapash
   paykunarakmi alli ukllayta hapinkakuna, tukuy allikawsay
   kamaytami chaskinkakuna.
4. Wachashka kipa, ñuñuchikuy pachapipash, alliyankakamami
   ima mutsurishkakunata chaskina charin.




                                                             45
Kamachiy milka


                        PICHKANIKI PAKMA

                 Kariwarmi wawakuna, imillakunapash

44 niki.- Mamallakta, runakuna, ayllukunapash; utkashpa kari-
warmi wawakuna, imillakuna alli tukuy wiñayta charichun sin-
chiyachinka. Shinallatak paykunatarak ñawpachinka; hayñikuna
hunta paktachunmi kamanka, paykunapak hayñikunatapash
paktachinkami, kayka runapak hayñi hawapimi kanka.
Kariwarmi wawakuna, imillakunapash tukuysami wiñana hay-
ñitami charinka; kayka wiñarikukta, pukurikuktami rikuchinka,
shinami hamutashka kanka; shinami paypak yuyaysapayay,
ushayyuyay, hawayay paskarichun hayñita charinka; kayka
shuk ayllupi, yachana wasipi, runakunapak muyuntipimi riku-
rinka; shinallatak ayllullaktata kuyaypash kamayta charinka.
Kay muyuntika runakunapak mutsuykunatami sumakyachinka;
mashiyari, kuyay, kushikuy, kawsaytarpuy mutsuriytapash
paktachinka; kaytaka Mamallaktapurapak, ayllullaktapura-
pash kapakkamaywan paktachinka.
45 niki.- Kariwarmi wawakuna, maltakunapash, tukuy runaku-
napak hayñikunatallatak charinka, ashtawankarin wawakuna-
pak hayñikunatami paktachinka. Mamallaktaka wawa wiksapi-
kak pachamantami kawsayta, kamayta riksinka, kaytaka allita
rikushpami paktachinka.
Kariwarmi wawakuna, wamrakuna paykunapak tukuy ukunta,
munayta, kikinyayta, shutita, llaktayuk kana, allikawsayta, alli mi-
kunata, yachanata, kawsaytarpuyta, pukllayta, samayta, kaw-
saykamayta, aylluta yanapana hayñikunatami charin. Shinaka
aylluntin, ayllullaktantin kawsana hayñitami charin; Shinaka ru-
nakunantin kana, kishpiyrita sumaychana, sumakkayta kamana
hayñitami charin. Payman llaki chayakukta hampikmanta tapu-
shka kanka, paypak kawsaytarpuy, tukuylla, runallakta ukupi
kikin shimipirak yachana hayñitami charin. Paypak yayamama
maypi kak, ayllukuna maypi kak willayta chaskina hayñitapash
charinmi. Paypak kawsaypi llaki rikurikpillami mana riksinata
ushanka.
Mamallaktaka paypak rimayta, tantanakuytapash hawalla rura-

 46
Ecuador Llaktapak Mamakamachiy


chun sakinkami, yachakukkunapak tantanakuyta awllikukta,
shuktaksami tantanakuy rurarichunpash sakinkami.
46 niki.- Mamallaktaka, kariwarmi wawakuna, imillakuna ka-
mana tupuykunata paktachinkapaka kaykunatami ruranata cha-
rin:
1. Manarak sukta watayuk wawakuna alli mikunata, alli kaw-
   sayta, yachayta paktachichun yanapanka, tukuy puncha ka-
   mayta, tukuy kamay hayñikunatapash paktachinkami.
2. Tukuy imashinamantapash llankaymanta, kullkimanta llaki
   tiyakpipash kamankami, llankaymanta kullki shuway tiyakpi
   akllashka ukllaywan kamanka. Manarak chunka pichka wa-
   tata charikpika mana llankachina, wawakuna llankay ama ti-
   yachun ashakama tukuchinka. Kariwarmi imillakunapak
   llankanaka wakinpillami tiyanka, paypak hayñitapash mana
   kichunkachu, manchanayay mana alli kuskaman, wakllichik
   kuskamanpash mana rinkachu, chaymi paykuna allikaw-
   sayta, alli wiñarinata mana anchuchinka. Paypak llankaytaka
   muchankami, wiñarikukta mana harkakukpika sumakchan-
   kami, riksinkapash; shinallatak llankayta washamanta yana-
   pankami.
3. Tisiku runakunatarakmi rikuna kanka, ayllupak ukuman
   hunta yaykurichun yanapayta kunka. Mamallaktami puncha
   yachana wasikunaman, tukuykuna kawsayman yaykurichun
   paktachinka.
4. Tukuysami millay, waktay, yumayta katushpa shuway,
   shuktak millaykunapash ama tiyachun harkana, rikuna
   kan. Shuktak millaykuna, waklliriman pushakpash ama ti-
   yachun harkanka.
5. Yuyay miyuymanta, munay miyuymanta, machana yaku upa-
   yaymanta anchurichun rikuna, shinallatak allikawsaykunata,
   wiñarikukta wakllichik upyaykunata wamra ama hapichun har-
   kanka.
6. Allpa tuñiriy tiyakpi, ayñiwan makanakuy tiyakpi, suktak
   ancha llakikuna tiyakpipash utkashpami rikuna.
7. Millanakuyman yuyachik, kawsayta llapichik, kariwarmi tsik-
   ninakuy yuyayta yachachik, maykan willaypi yaykukukpi har-


                                                             47
Kamachiy milka


      kana. Tukuyllapak willaykunaka yachayta, runa unancha
      hayñikunata sumaychayta, runakaytami kallaripi kunka; shi-
      nami paykunapak mitawan pakta yanapakta kamanka. Kay
      hayñikunata paktachinkapa saywakunata, wanachikunata
      churanka.
8. Maykan yaya kashpa, mama kashpapash, wakinpika ishkan-
   tin watana wasipi kakpika, chay llakimanta rikuk akllashka
   kishpichik yanapaywan kamanka.
9. Paykuna, ancha unkuywan, mirarik unkuywan llakitushka
   kakpika paykunatarakmi akllashka alli kamaywan harkanka.

                       SUKTANIKI PAKMA

                       Tisikuwan runakuna

47 niki.- Mamallaktami tisiku unkuywan runakunata chaski-
chun, uksi runakunantin tanta kachun paykunatarak rikuna llak-
tayta arininka; tisiku runakunapak ayllumi llankayta
mashkashpa chimpapurayta utkachinka,runakunapak kawsay
ukuman imashina yaykuchinata mashkanka.
Tisiku runakunataka, kay hayñikunata charichunmi riksirin:
1. Tukuyllapak kamaywasikunapi, shukllapak kamaywasiku-
   napi runakunapak allikawsay mutsurikta kunkapakmi riksin,
   ashtawankarin tukuypacha kullkita mana kushpa hampiku-
   nata charichun yaykuchinka; kaytaka wañunkakama ham-
   pita mutsukuk tisiku runakunaman shina kunka.
2. Tukuykunata kutintak alliyachun yanapana, punchanta ya-
   napaytapash kuna, ima yanapayta mutsukpipash chayta
   sumak yachaykunata kuna.

3. Tukuylla kuskakunapi, shukpaklla antawakunapi purishpa,
   arawa ukupi kushiyarishkamantapash ashalla kullkitami
   kunka.
4. Kamachiychichishka kullkimanta kishpiyrishkami kanka.
5. Tisiku runaman, uksi runamanpash paktapakta llankayta
   kuna, shina paykunapak ushaykunata, hawayaykunata mira-
   chichun, tukuylla tantaripak, shukllapak tantari llaktay maki-

 48
Ecuador Llaktapak Mamakamachiy


   wan pushanka.
6. Alli, ima mutsuymanpash yaykuna wasita, paypak mutsurik-
   kunata yanapachun charikyuk wasita charichun rikunka;
   shina paypak kawsaypi mana pipash satirinkachu, kikinlla-
   tak imatapash rurashpa punchanta kawsachun yanapanka.
   Tisiku runaka paykunapak ayllukuna punchanta rikushka ña
   mana kankanchu, punchanta kawsana kuskatapash mana
   charikka mana kankachu, maykan chaskik wasimi paytaka
   minkachishpa charinka.
7. Payka, uksi runaman yaykurichun, imapipash paktapakta
   chaskichun, paypak hawayayta, rurayyachayta wiñachik ya-
   chaytami paktachinka. Paypak yachayta ushachinkapaka tu-
   kuykuna yachana ukumanmi rinka. Yachaytaka payllata alli
   ukupi chikanyarishpami allita chaskinka, paykuna yachana
   ñanwanmi yachachinka. Yachana wasikunaka tisiku runaku-
   napak kamachiykunawanmi kay mutsuriytaka paktachinka,
   chaypakka kay tisiku runakuna yachachun mutsurik karana
   kullkillikata mirachinka.
8. Yuyaysapa tisiku runakunaman akllashka yachayku-
   naka, yachana wasikunata wiñachishpa makiwan pay-
   kunapak ushakuyta mirachinka, shina paykunapaklla
   yachana ñankunata wiñachichun.
9. Tisiku runakunaman, paykunapak ayllumanpash, tisiku
   unkuy ushakukta charikpika, karashka munayta hampikwan
   yanapana kan.
10. Allikak tukuysami charishkakunaman, mitachikunaman
   yaykuchun. Chaypakka pirkashka saywakuna, harkakuna-
   pash anchurinka.
11. Ruktu runakumanka shuktaksami willachinakunatami wi-
    ñachinka makiwan rimayta, makiwan takarishpa willayta
    wiñachinka, shina ñawsa killkakatinaman yaykuchun.
48 niki.- Mamallaktami tisiku runakunata yanapanarayku kay
tupuykunata churanka:
1. Mamallaktapak ruray katichikunapika ayllukunapak ukupi ka-
   chun, shuktak shuktak ukukunawan yanaparishpa tukuyllapi,
   kawsaytarpuypi, yachanapi, kullki llankaypi kachun nishpami
   llaktayta mirachinka.

                                                             49
Kamachiy milka


2. Mañashka kullki charinata churanka, manu kullkikunatapash
   uriyachinka, mana kashpaka kaywan kapuchik llankayta
   charirayanka, tukuysami yachana patapak karashka kull-
   kita hapichun yanapanka.
3. Ruraykatinata wiñachinka, kay ruraykatikuna chakchuriyta,
   samachunpash llaktayta wiñachina.
4. Chaypi kana llaktayta, kawsaykamaypi kachun, kamachiy
   nishkashinata paktachina.
5. Ancha tisiku runakunata tukuyta sinchita, ukuman yanapa-
   chun paktakayta ruranka, kayka paypak kikinyay may hatun
   wiñariman paktachun churanka, kikinllatak imatapash rura-
   chun churanka, shuk runapakman llutarishkamanta karuya-
   chun churana.
6. Ancha tisiku runakunapak ayllukunaman, paykunapak ka-
   pukchiy llankaykunata yanapachun asha kullkita kuna.
7. Tisikuwan runakunapak hayñikuna tukuy paktarichunka ru-
   raypi hunta kamachun kamana. Imashinapash piñashpa sa-
   rukpi, mana runapurashina kimirikpi, urmachikpi, tisikuruna
   kakpi manyaman shitakpi, imatapash rurashkakunamantaka
   kamachiymi wanachinka.

49 niki.- Tisiku runakunata kamak runakuna, ayllukunapash,
punchanta yanapay mutsuykunata kuk kashkamantaka runaku-
nami kawsaykamaywan killpanka. Shinallatak sumakta, may alli
rikuyta kunkapa katinta katinta yachakuykunatami chaskinka-
kuna.


                   KANCHISNIKI PAKMA

                 Ancha unkuywan runakuna

50 niki.- Mamallaktami ancha unkuyyuk tukushka runakunata,
mana hampiripak runakunatapash kamanka. Shinallatak tukuy
patapi karashka hampiwan hampirinata, mutsurishka pachapimi
payrak hampirinata charin.




 50
Ecuador Llaktapak Mamakamachiy


                    PUSAKNIKI PAKMA

                Kishpiyta kichushka runakuna

51 niki.- Kishpiyrita kichushka runakunamanka kay katik hayñi-
kunatami riksirin:
1. Wanachishka shina mana manyayachishka kana.
2. Rimanakuyta, ayllukuna, hayñita yachakkuna rikushka ka-
   natapash charina.
3. Kishpiyta kichushka pachakuna imashina llakita chaski-
   shkata, paktakay apupak ñawpakpi willana.
4. Wanachina wasikunapi kishpiyta kichushka runakuna ama
   unkuchunka, alli yanapak runakunata, mutsurishka hillayku-
   nata, hampikunata charina.
5. Kishpiyta kichushka runamanka yachayta, llankayta, ka-
   puchiyta, kawsaytarpuyta, mikunata, puklllanata, samay
   mutsuykunata rikunkami.
6. Chichu warmikunaka, ñuñuchikuk warmikuna, imillakuna,
   yuyakkuna, unkushkakuna, tisiku unkushkakunaka aklla-
   shka yanapayta, alli rikuytapash chaskinata ushanmi.
7. Kariwarmi wawakuna, imillakuna, tisikukuna, ukupi harka-
   shka kak yuyak runakunapash allita kamana, tukuy mutsu-
   rikkunata kuna.

                     ISKUNNIKI PAKMA

        Mawkayachik runakuna, mikuk runakunapash

52 niki.- Runakunaka may alli charimushka mitachitapash
kishpiyriwan akllaytukunkapa hayñita charinkunami. Ima-
shina kakmantapash, mana kachun, imakakta riksina hayñi-
tami charin. Shinallatak alli willayta chaskitukunmi, mana umay
tukunkachu.
Kamachiyka alli rikuy kachun chapana ñankunata churanka, ka-
riwarmi mikukkuna ama llakirichun harkayta chaninka; kay hay-
ñikunata pakiktapash wanachinkami, allichichinkami. Mana alli


                                                             51
Kamachiy milka


kakpi kullikita tikrachichun mañanka, mana allita rurashkamanta,
charishkakuna, allikawsaykuna mana alli kashkamantapash wa-
nachinkami; tukuy allikaypakkuna mana alli kakpi, pitikpipash wa-
nachinkami. Hatun llaki tiyakpi wakinpilla pitirikpika mana
wanachitukunkachu.
53 niki.- Llankakwasi, kamaywasikunapash, mitachikuna tukuy-
lla runakunata yanapak tantanakuykunapash atik, mikuk kariwar-
mikuna allikachichun tupuk llikakunata yaykuchina; chaskichik,
allichik llikakunata yaykuchinata, llankaypi churanatapash cha-
rinmi.
Mamallaktami runakunata llakichishkamanta, wakllichishka-
manta kamachiywan kutichinata charin; shinallatak tukuypak alli-
kaykunawan mana alli rikukpi wanachina, mitachikuna mana
tiyashkamanta kullkita kushka kakpipash Mamallaktami rikunka.
54 niki.- Chikan runakuna, mitachita mañachik tantanakuykuna,
kapukchik, mikuna nipakunata katuk, tukuy runakunapak hawa-
pimi huchata aparinka; mana alli mitachishkamantapash kama-
chiywan wanachishka kanka; paykuna willashka llulla kakpi,
killkashka mana chaytallatak nikta yaykuchishka kakpipash
sinchita wanachishkami kanka.
Llankanata yachak runakuna yachashka hawa, kapchita, minka-
shkata mana allita pushakpipash huchachishka kanka; ashtawan-
karin runakunapak tukuy kawsayta mana allita rurakpi, llakipi
churakpipash wanachishkami kanka.
55 niki.- Mawkayachik, tukuchik runakuna willayta mirachinkapa,
hayñikunamanta yachankapa shuk tantanakuyta wallpanata
ushanmi, kaywanka kamachiyta rikuk kamachikkunapak ñaw-
pakpi mitsarinata tukunkunami, willayta, yachaytapash charira-
yanata ushanka.
Kay hayñita, shuktak hayñikunatapash paktachinkapa pipash
tantarichunka mana mañanchu.




 52
Ecuador Llaktapak Mamakamachiy


                 CHUSKUNIKI WANKURIY

              Ayllullaktapak, llaktakunapak, kawsay
                    markakunapak hayñikuna

56 niki.- Ayllullakta runa, llaktakuna, kawsaymarkakuna, yana-
llaktakuna, yunkallaktakuna, sapsillaktakunapash Ecuador llak-
tami tukun; shuklla, mana rakirinami tukun.
57 niki.- Mamakamachiypi nishkashina sapsita, ayllullaktata,
llaktata, runallaktata riksin, kamarinpash; shinallatak runa hay-
ñikuna, ista Mamallaktakunapak hatun willaykuna, arinishkaku-
nata shinami paktachin, runahayñikunapash hillaykunawanmi
riksirin. Shina tukuypak hayñita riksin, kamanpash.
1. Kikinkayta, kimirishka yuyayta, ñawpa yachaykunata, ima-
   shina tantanakuyta rurariyta charirayana, mirachina, sinchi-
   yachina wiñachinapash.
2. Kawsayllapimanta mana shitashka kana, paypak sapimanta,
   kikinyaymanta, kawsaytarpuymanta shuktak shitaykuna
   mana chikanyarishkachu kana.
3. Kawsayllapimanta, ista tsiknimanta, shuktak chikanyachiku-
   namanta llakirishka runakunata riksinka, allichinaka; waklli-
   chishkamantapash tikrachina.
4. Sapsi allpakunata wakaychina, chay allpakunaman pipash
   mana yaykuna, mana kullki manuymanta kuna, mana yanka
   rakina, mana killkachina. Kay allpakuna mana manukullkita
   chanina, churashka kullkita mana kunachu kan.
5. Kawsamushka allpata, ñawpa saywashka allpata charira-
   yana, kaymanta mana kullkita kushpalla kikinmanmi killka-
   china kan.
6. Pachamamapi tiyakkunata hapina, shinallatak kamana
   chaypi kana, kutintak huntamuk, mana tukurikta mawkaya-
   chishpa, hapishpa, kamashpa, mawkayachishpa kawsana.
7. Ñawpakman llankanakunata, llukshichinakunata churan-
   kapa, paypak allpa ukupi tiyak tukurik nipakunata katunkapa,
   kaykuna pachamamata, kawsaytarpuyta wakllichik kakpi
   mana karupacha ukupi tapunarak, manarak kallarishpa


                                                              53
Kamachiy milka


      willanarakmi kan. Chay llankaykuna kapukchishkamanta
      shuk chanita hapina, ayllukunata, llaktakunata, runakunata,
      kawsaytarpuyta, pachamamata wakllichishkamanta mashna
      kakpipash tikrachinatami charin. Kay tapuytaka chay llaki-
      manta yachak kamachikkunami, manuyta charishkamanta
      utka tapuna kan. Tapushka ayllullaktamanta arinishkata
      mana chaskishpaka, Mamakamachiypi, kamachiypi nishka-
      wanmi katinka.
8. Tawkasami kawsayta, paypak muyuntinta imashina wakay-
   chinata, ñawpachinata yachana. Mamallaktaka tawkasami
   kawsayta, wakaychinatami kamankatak, tawka watata cha-
   rinkapa ayllullakta chaypikaywan yachanakunata churanka,
   tukuypacha samikawsay tiyachun pushanka.
9. Kikin kawsanakuyta, tantanakuyta, wakaychina, wiñachina,
   mirachinapash; kaytaka paykunapak kamachishka allpaku-
   namanta, ñawpa pachamanta charimushka sapsi allpa-
   manta, llakta allpamanta kamachikkuna llankana, wiñachina.
10. Kikin hayñita, kawsaykamachiyta wiñachina, mirachina, chu-
    rana, paktachinapash; chaykunaka Mamakamachiypi tiyak
    hayñikunata mana pakinkachu. Ashtawankarin warmikuna-
    pak, kariwarmi, imillakunapak hayñikunatapash mana paki-
    nachu.
11. Paykunapak ñawpamanta charimushka allpamanta mana
    llukshichishka kankachu.
12. Sapsiyuyayta charirayana, killpana, wiñachina; shinallatak
    kikin amawtayta, sumakyachayta, ñawpa yachayta wiña-
    china; tawkasami kawsayta wachak nipankunata kamana;
    tawkasami kawsaytarpuy, hampita, kikin hampinata wiña-
    china. Shinallatak iñina kuskakunata, wakakunata kutin ta-
    rina, ñawpachina, killpanapash. Saywashka allpa ukupi tiyak
    yurakunata, wiwakunata, chukikunata, kawsayllikata, tiyak-
    kunamanta yachayta; wiwapak, sachapak kikinyaytapash
    ukllana.
      Paypak yachaykunata, mushuk llankaykunata, rurayku-
      nata tukuysami apakuyta kichuchun mana sakinachu.
13. Ecuador llaktapak charimushka kawsaytarpuyta, wiñaykaw-
    sayta mana rakinachu, mana shitanachu. Shinaka charira-


 54
Ecuador Llaktapak Mamakamachiy


   yana, killpana, wiñachina, wakaychinami kan. Kayta pakta-
   chinkapaka Mamallaktami kullkita kunka.
14. Ishkayshimi kawsaypura yachayta wiñachina, sinchiyachina,
    hawayachina; kayka kallari yachaymanta, hawayachayka-
    mami may alli kachun yuyayta charinka. Imashina taw-
    kasami kawsaytarpuykuna rikuchishkawanmi kanka; shina
    kikinkayta yachachina, yachana ñankunawan pakta kaman-
    kapa, wakaychinkapa sinchiyachina.
   Shuk sumakkay yachachik tukuna ñanta paktachirina. Kay
   yachana llikata kamanaka, minkapi, aynipimi rurarina, asha-
   lla mitapi allichishpa, ashalla pachapimi kanka; tukuykuna ri-
   kuypi, ñawinchi tiksitami paktachina.
15.Tantanakuykunata tawkashkata sumakchashpa milka
   ukupi tukuypa shutipi rikurichun wallpana, charirayana; chi-
   kanchikan kawsaytarpuypi, llaktaypi, tantariypi wallpanka.
   Mamallaktaka tawkasami kawsaykunapak rimayta, tantana-
   kuyta riksina, mirachina.
16. Kamachiyta churak kamachik tantanakuypi paykuna kacha-
    shka runakunawan chaypikana, maykan llaktay tukuyllapak
    rurarikuypacha chaypi kana; ashtawankarin ñawpakman
    llankana wallparikuy pacha, maykan llankaywan kallarikrin,
    Mamallaktapak minchapi rurana tiyarikukpimi chaypi kana.
17. Manarak kamachiy tuputa churashpa, chay kamachiytupu
    maykan sapsihayñita wakllichina shina kakpika tapurishkami
    kana.
18. Rimanakuyta, kimirinakuyta, shuktak llaktakunawan yana-
    panakuyta charirayana, wiñachina; ashtawankarin Mama-
    llaktapura   saywashka      ayllukunawan,     rakirishka
    ayllukunawan chayanakuna.
19. Paykunapak churarinakunata, unanchakunata, hayllikunata
    charishpa kikinyachun tankana.
20. Kamachiypi nishkata katishpa, awka llankaykunata payku-
    napak allpamanta anchuchina.
21. Sumakkay, chikansami kawsaytarpuy, ñawpa yachay-
   kuna, wiñaykawsay, munaykuna, shuktakkunapash tu-
   kuypaklla yachaypi, willaykunapi rikurichun. Kikin willana


                                                              55
Kamachiy milka


      ñankunata wiñachina, paykunapak shimipi willachun,
      shuktak willana ñankunamanpash mana chikanyachishka
      kankachu.
      Paykunallatak manyayarishka llaktakunapak saywashka all-
      pakunaka ñawpamanta kawsamushka allpakunami kan,
      chayka mana ashayachina, mana llankana allpachu kanka.
      Chaymanta ima tiyakkunata llukshichinaka paykuna kama-
      chiyshkami kanka. Mamallaktami kawsaykuna tiyachun, pay-
      kunapak kikin kawsayta sumaychankapa, kamankapa
      tupuykunata churanka; manyayarishka kawsana munayta su-
      maychanami kan, paykunapak hayñita rikurayanapashmi
      kanka. Kay hayñikunata pakikka runata wañuchik shina
      hatun huchatami charinka, kaytaka kamachiywan ñitishpami
      wanachina.
Mamallaktami maykan samiwan mana shitachishpalla kay
sapsihayñitaka churashpa kamanka, karimanpash, warmiman-
pash paktapakta, mana wakayachishpalla paktachinka.
58 niki.- Yanaruna llaktapak kikinkayta, kawsaytarpuyta, ñaw-
payachayta, hayñita sinchiyachinkapaka Mamakamachiypi kill-
kashka sapsihayñita, kamachiytapash riksin. Shinallatak
Mamallaktapura hatun willaykunawan, arinishkakunawan,
shuktak runahayñi hillaykunawanmi riksirin.
59 niki.- Yunkaruna llaktapak tukuy runa wiñarina ñanta, achka
watapak, charirayaypak, llaktay ñawpakman richun, shuktak
mushuk ñanta, tantalla kamayta riksirin; shinallatak paykuna
yachashka yuyaykunawan, paypak kawsaytarpuyta sumay-
chayta, kikinkayta, kikin rikuyta kamachiypi nishkata katishpa
riksirin.
60 niki.- Ñawpa llaktakuna, runakuna, yanarunakuna, yunkaruna-
kunaka paykunapak kawsaytarpuyta wakaychinkapa charishka all-
pakunata saywanata ushanmi. Kamachiyka chay wallparita
wiñachinami.
Tukuypak allpa tiyakpimi sapsitaka riksirin, shinallatak ñawpa-
manta tantanakuna saywashka-allpata shinami riksirin.




 56
Ecuador Llaktapak Mamakamachiy



                  PICHKANIKI WANKURIY

                      Chaypikana hayñikuna

61 niki.- Ecuador llaktamanta kariwarmi runakunaka kay hayñi-
kunamantami kushiyarinkuna:
1. Akllana, akllay tukushka kana.
2. Tukuyllapak munay kakpi chaypi kana.
3. Llaktakunamanta wiñachishka mushuk kamachiyta riku-
   china.
4. Tapushkakuna kana.
5. Tukuyllapak ushak llankashkata taripana.
6. Akllashka kamachikkunata churak kachashka kamachiyta
   mushukyachina.
7. Yachaypi, ushay yuyaypi tiksishpa tukuylla llankaykunapi
   kana, tukuylla awllita kuna; shinallatak kaytaka akllay, shuti-
   chik, yaykuchik, paktapakta kay, tawkachik, tukuypak akllay
   llikawan rikushpa llankayta kuna. Shinallatak chaypi kanata,
   karintin warmintin paktapakta yuyaywan llankayta kuna,
   shina tisiku runakunata yanapana, karipuraman warmipura-
   man mana chawpishpalla kushpa paktachina, tukuypata, wa-
   tayukkunamanmi llankaytaka kuna.
8. Llaktay tantarikunata, kuyurik tantarikunata rurana; kay tanta-
   nakuymantaka kishpiy kimirina, kishpiy anchurina; muna-
   shpaka paykuna arinishkata, churashkata uyana, chaypi kana,
   katinapash.
   Ista runakunaka kay hayñikuna, imashina paykunapak alli
   kakpimi kushiyarina.

62 niki.- Runakunaka llaktay hayñiwan kushiyarishpa tukuykuna-
man, paktapakta, paymantak, pakalla, paypak shutita kushpa
shitana hayñita charinmi. Kaytaka katipi kak nishkakunawanmi
paktachinka:
1. Chunkapusak watamanta wichayman charik runakunapakmi
   ashtawanka apuchinata charin. Wichkana wasipi wichka-

                                                               57
Kamachiy milka


      shkalla runa, tawka watata wichkashka kashpapash mana su-
      paychashka kashpaka akllana hayñitaka charinkunami.
2. Chunkasukta, chunkapusak mitayuk runakunami apuchiwan
   arininata charinkakuna, shinallatak suktachunka pichka wa-
   tata charik, Ecuador llaktamanta kariwarmi runa, istapi kaw-
   sak runa, Ayñi Ushaypi llankak, Chapaypi llankak, tisiku
   runakunapash apuchinata ushankunami.

63 niki- Ecuador llaktamanta kariwarmi runakunami istallaktapi
kawsakkuna, kariwarmi Ecuador llakta Pushakta, kariwarmi ki-
papushakpash akllari tukunkunami. Paykunaka Mamallaktapak
shutipi rikurik, ista saywashka allpapak shutipi rikurina hayñitami
charin; shinallatak kutinpash akllariyta usharinmi.
Ista llaktamanta Ecuador llaktapi kawsak runakunaka pichka
watata kamachiy riksishka kashpami shina charin.
64 niki.- Llaktayhayñi kushiyanata, kamachiypi shina nishkaku-
namanta shukyachinkami, sakichinkami:
1. Kamachiyta manani, chayrak tiyakpi, mana pakichishka
   kakpi, mana kashpaka pakirishkata mana willashka kak-
   pillami sakirinka.
2. Shina kana tiyakpika, kishpiyta kichushpa supaychachun
   ña huchata churashka kakpi kichunka.

65 niki.- Mamallaktaka tukuyllapak llankaykunapimi kariwarmi
chay mashnallatak llankachun churanka, karipash warmipash
llankakuska kuskakunapi arininata, pushanata ushachun; shi-
nallatak llaktay tantanakuypi, llaktay kuyuri tantanakuypi arini-
shpa pushachun. Llakta runakuna pushakkuna tukuchun,
akllaypipash katirayashka, paltaykuna tiyakpi chaypikayta su-
maychana kan.
Mamallaktaka shitashka llaktakuna, ayllullaktakuna chaypi ka-
chun arinishka rurarichun tupukunata churashpa paktachinka.




 58
Ecuador Llaktapak Mamakamachiy



                  SUKTANIKI WANKURIY

                    Kishpiykaypak hayñikuna

66 niki.- Shinami runakunata riksirin, kamankapash:
1. Kawsayta mana pakina hayñitami riksin. Wañuchina wanay
   mana tiyachunmi riksin.
2. Sumakchay kawsanata, allikawsayta charichun riksin; shina-
   llatak mikunata, allimikuyta, chuya yakuta, wasita, llankayta,
   llankachiyta, yachayta, samarinata, ukun kukurinata, churari-
   nata, kawsaykamayta, pachamama alliyachinata, shuktak
   mutsurishkakunata charichun hayñitami riksin, kamanpash.
3. Runapak tukuykana hayñita riksin, kaykunami kay ukupika
   kan:
   a. Tukuy ukunta, munayta, allikayta, kari kana, warmi kana
      hayñitami riksin.
   b. Tukuylla karmapi, ayllu karmapi millaynakuymanta
      kishpiyrishka kawsayta charichun riksin. Mamallaktaka
      millaynakuykuna ama kallarichun pichankapa mutsurik
      tupuy kamachiykunata churanka; ashtawankarin warmi-
      kunata, kariwarmi wawakunata, kariwarmi imillakunata,
      yuyak runakunata, tisikukunata akllashpami millakkuna-
      manta anchuninka. Tukuysami wakllirishka, llakirishka
      runakunata takak millaykunamantami pichanka. Millay-
      nakuy, llapik, yumay shuway llakikunata anchuchinkapa
      shuktaksami wanachi tuputami churanka.
   c. Shuwashpa pakana, watay, mana apanakuy, ancha wa-
      nachi, mana rurachi, urmachiy llakikuna ama tiyachunmi
      mana nichina.
   d. Rikchayachik hillaykunata mawkayachikta, runakunapak
      hayñiwan takarik amawta yachaykunata mana nichun rik-
      sin.
4. Kamachiykunapi, nipakunapi pakta kana, mana chikanya-
   chik hayñitami riksin.
5. Kishpiyri wiñariyta charina, shuktakkunapak hayñi shinata-


                                                              59
Kamachiy milka


      pash charina, shuktakkunamanta mana saywashka kana.
6. Kikin yuyayta kishpiyrishpa rimana, willana hayñita charina,
   ima wallpaywanpash, ima willaypipash kishpiyrishka hayñi-
   tami charina.
7. Yankamanta, pantaymantapash, willak ñanmanta huchachi-
   shka runakunaka, llullakkunata manuchishpa utkakashpa ti-
   krachichina, allichichina hayñitami charin. Maymanta yanka
   huchachishka kuskamanta, chay sayllapillatakmi mana kull-
   kita kushpalla allichichichunmi riksin.
8. Paypak iñita, wakaychina, shuktakyachinata, pay yacha-
   shkata tukuypaklla ñawpakpi, shukllapak willana, pakta-
   china hayñita charichunmi riksin. Shinapash shuktak
   hayñikunata sumaychashpa willanatapash charinmi.
      Mamallaktaka paypak munaymanta iñiyta, shinallatak may-
      kan mana iñitapash katiktapash kamanka; shinallatak tukuy-
      kuna sumaychanakuna kuskata ukllanka.
9. Payllatak arinina, willashka kana, paypak munaywan, kari-
   warmi munanakushkamanta mana hichuk, paypak kawsayta,
   warmi kariyay, kari warmiyay munay yuyayta charina hay-
   ñitapash riksinmi. Mamallakta kay arinikuna, munaykuna
   paktachun mutsuriykunata kamaywan paktachun churachun-
   pash riksin.
10.Paypak kishpiyrishka alli kawsayta, arinishkata, willa-
   shkata, mirana kawsayta arinina hayñitapash riksinmi;
   ima pacha, mashna kari wawa, mashna warmi wawa chari-
   natapash riksinmi.
11. Kikin yuyaykuna hawa pakalla wakaychina hayñitami charin.
    Maykanpash chayllamantatak mana kutintak willachun
    mañashka kankachu. Imamantapash kikinllatak, minkashka
    manarak arinikpika willachun mana atinachu, mana rurachin-
    kachu. Paypak iñimanta, llaktay yuyaymanta, paypak unkuy-
    manta, kuyay kawsaymanta maykanpash willachun
    mañanata mana ushanchu. Hampinkapa mutsurikpillami
    hampikkunaman willanka.
12. Shunkuyuyayta shitana hayñita riksin, kayka shuktak hayñi-
    kunata mana urmachinkachu, runakunata imamantapash
    mana wakllichichunmi riksin. Tukuy runakunami millanata

 60
Ecuador Llaktapak Mamakamachiy


   mana nina hayñita charin, awka mitachi kankapa mana
   chaypi kana hayñitapashmi riksin.
13. Kikin munaywan, kishpiyrishpa tantanakuna, tantarina, wi-
    llana hayñitapash riksinmi.
14. Mamallaktapak allpakunapi kishpiyrishka purina, kawsana
    kuskata mashkana hayñitami kun, paypak Mamallaktamanta
    kishpiyrishka llukshina, yaykuna hayñitami riksin; kaytaka
    kamachiykunawanmi nikina kan. Paypak Mamallaktaman-
    taka chayta rikuk kamachik kamayukllami mana ninka. Ma-
    mallaktamanta mana llukshichinataka paktakay apukllami
    rikunka.
   Ista runakunaka kikinpak, ayllupak kawsay llaki kana kakpi,
   kishpiy kawsay, kawsay kamay llakipi kakpika paypak llak-
   taman mana tikrankachu; pipash mana llukshichishpa ka-
   chankachu. Runa kashkamanta, iñiymanta, llaktayaymanta,
   yuyaymanta, tantanakuymanta, llaktay yuyaymanta kanata
   mana manyayachinkachu.
   Ista runakunataka tantachishpa mana shuk punchallapi lluk-
   shichinachu. Sapan runapak llakikunata riksishpami ima-
   shina kachanata mashkana kanka.
15. Tukuykunaman paktachinkapa, pachamamata mana waklli-
    chinkapaka shukllapash, tantarishkapash kullkillankaykuna
    wiñachinata yanapana tiksiwanmi hayñitaka riksin.
16. Kishpiy llankay yuyarita charina hayñita riksin.
17. Kishpiy llankay hayñita riksin. Maykanpash yanka, sinchita
    llankachun mana mañashka kankachu, kamachiy mañakpi-
    llami shina kanka.
18. Awkiyachi, alli shuti charina hayñitami kun. Kamachiyka
   runapak unanchata, alli rimaytapash ukllanka.
19. Kikinpak ima willaykunata kamana, willayman yaykuna, wi-
    llay hawa arinina hayñitami riksin, kay ñawi imawillayta,
    kayta imashina kamana hayñitapash charinmi. Kipaka tan-
    tachina, wakaychina, killkarikukta, rakinata kamanka. Shina-
    llatak ima willayta willankapaka kamachik minkashka
    arinishkatami mutsunka.
20. Shuklla runa kuyana, aylluta kuyana hayñitami riksin.


                                                               61
Kamachiy milka


21. Willayta killkashpa kachashkata, rikunapi kachashkata mana
    wakllichishka kana, pakalla kana hayñitami charinka. Kayta
    hapinata, paskanata, taripashkapash mana kankachu. Kay-
    taka kamachiy rikuchishka kakpi, shuktak runapak kakta,
    wakaychinkapa chayta taripana kakpi, kamachik kamayuk
    nikpillami rikunkapa paskanka. Kay hayñika shuktak sami
    willaykunatapash, shuktak wallpa chaskitapash ukllanmi.
22.Kawsana kuskata, wasita mana wakllichina hayñitami charin.
   Shuk runapak kawsana wasiman mana yanka yaykunalla-
   chu. Wasiyuk mana sakikpi, kamachik mana nikpika tukuyta
   rikunata, charishkata kipunata, imatapash mana ushana-
   chu. Ancha hucha tiyakpi, kamachiy shinachun nikpillami wa-
   siman yaykuna.
23. Kamachikkunaman shuklla runa, tantarishka runapash mana
    alli willayta, mañayta pushana hayñita riksin. Shinallatak
    alli yanapayta, tikrachishkata chaskina hayñitami charin.
    Shuklla runa llaktapak shutipi mañay kachanata mana
    ushankachu.
24. Ayllullaktapak kawsaytarpuypi chaypikana hayñita charin.
25.Tukuypalla charishka, tukuypaklla may alli mitachiman, shuk-
   llapak alli mitachiman haykuna hayñitami riksin. Shillatak
   sumaymana, utkashka, alli apanakuy, allikay willayta
   mana llullashka yachanata, imashina kak willayta chaskina
   hayñitapash riksinmi.
26. Runakunaka, pachamamata awlliwan, runakunata yanapa-
    chun maykan wallpapipash kikinpak charishka tiyachun
    hayñita riksin. Kikinpak charishka kachunka tukuylla llaktay-
    pak tupu ukupimi kanka, shuktak tupukunapipash kanchun
    ruranka.
27. Uksi pachamamapi kawsana, pakta makinchishka pachama-
    mapi, unkuymanta kishpiyrishka, pachamamawan aylluyari-
    shka kawsana hayñita charichun riksin.
28. Shuklla kikinkayta, sapsi kikinkayta hayñita riksin; payllatak
    akllashka shutita, ayllushutita killkachina hayñita charin. Ki-
    kinkay nipakunata, wakaychina, wiñachina sinchiyachina
    hayñitami riksin; shinallatak runallaktata, ayllu maymanta
    shamushkata, nuna rikuchikunata, kawsaytarpuykunata, iñi-


 62
Ecuador Llaktapak Mamakamachiy


   kunata, shimikunata, llaktayta, runakunapak yachayta wa-
   kaychina, wiñachina, sinchiyachina hayñitapash charinmi.
29. Kishpikay hayñikunapash yaykuchinmi:
   a) Tukuy runakuna kishpiyrishka wacharikta riksin.

   b) Runakunata tukuysami llapikta, llankay shuwayta, paka-
      lla shuwayta, imashinapash llakichiktaka mana sakina-
      chu. Mamallaktaka imasami llakikuna ama tiyachun
      riksin, mana alli apanakuyta anchuchinka, millashkaku-
      nata kutintak alli kawsayman yaykuchinka, shuktak
      wallpa kishpiy wakllikta anchuchinka.

   c) Maykan runapash manumanta, chanimanta, chani ma-
      numanta, tantashka kullkimanta, mañakushkamanta
      mana paypak kishpiyta kichushka kachun riksin; shina-
      pash ayllumanta kanchaman wawata charishkamanta
      kullkita kunatami charin.
   d) Pi runapash mana allita rurachun nishpa mañakpika,
      mana ruranachu, shinallatak kamachiypi rurachun ni-
      shka ruraytaka mana sakinachu.
67 niki.- Paypak chikan chikan kawsaypimi ayllutaka riksirin. Ma-
mallaktaka runakunapak shunkuta shinami ayllutaka ukllanka.
Imashina pay imatalla yuyashkata tukuyta yanapaktami pakta-
chinka. Kaytaka kamachiwan, rurashkawan tiyachinka, kayka pak-
tapakta hayñipimi tiksinka, yaykurishka mashikunapak
charishkawan tiksinka.
Sawarinaka shuk karintin, shuk warmintin tinkunakuymi kan,
kayka sawarikkuna kishpiyrishka shunkumanta munaypi, pak-
tapakta hayñipi, manunakuypi, yuyay huntashkapi tiksirishkami
kanka.
68 niki.- Kawsankapa tinkunakuyka, shuk kari, shuk warmi
mana sawarishka tantarishkallami tukun, shinapash shuk
ayllumi wallparin; kayka shuk pachata, arinishkakuna ukupi, ka-
machiy shuk kutinlla nishkami kan. Shinapash sawarishpa ayllu
wallparishkakunapak hayñikunata, mañayta charishkatami
hapin.
Shukpak wawata wakchushpa wiñachinaka shuk kari, shuk

                                                              63
Kamachiy milka


warmi sawarishka, tantarishkapakllami kanka.
69 niki.- Ayllu wallparik runakunapak hayñita ukllankapaka
kaykunami kan:
1. Arinishkata paktachik yayamamata mirachina. Yayamamaka
   wawakunata kamachun, wiñachichun, yachachichun, alli mi-
   kuyta karachun, tukuy ukunta wiñachichun, churipak ushu-
   shipak     hayñita    ukllachun  mañashkami       kanka.
   Ashtawankarin ima llakimantapash yayamama rakirishka
   kashpami shina kan.
2. Ayllu mashna charishkakunata manushkamanta mana ki-
   chunataka, kamachiy churashkawan, saywashkawanmi rik-
   sirin. Ima charishkata churikunaman killkachishpa sakinata,
   ima charishkata hapinatapash riksin.
3. Mamallaktaka sawarishka ayllupak charishkakunata kama-
   chun ariniykunapi paktapakta hayñi tiyachun kamanka.
4. Mamallaktaka yayamamakuna, maykan ayllupak pushak
   kakpipash mañashkakunata paktachikukpimi ukllanka;
   imamantapash kawsaypi urmashka ayllukunatami ashta-
   wanka akllashpa ukllanka.
5. Mamallaktaka yayamamapura arinishkata paktachinaka
   ñawpachinka, shinallatak ruraykunata paktachikta rikunka,
   mamapura, yayapura, shinallatak churikuna, ushushikuna
   hayñita kuktami rikunka.
6. Churikuna, ushushikunapash shutita kushka kashkata, mana
   sawarishka mamapak wawa kashkata, taytallawan kawsak
   churi kashkata mana rikushpalla chay hayñitallatak charichun
   paktachinka.
7. Shutita killkachikuk pachaka imamanta ayllu tukukukta wi-
   llachun mana atinachu. Maykan kinkinyachik pankapash
   chaytaka mana willak tukunkachu.

70 niki.- Mamallaktaka kariwarmi paktapakta kachun llaktay
ñankunata mashkashpa paktachinka; kamachiykunapash chay-
pak yuyarishkami kanka; ñawpakman llankana, ruraykatichiwan
kariwarmi pakta kana yuyayta yaykuchinka. Tukuyllapak kuska-
kunapi mañashpa paktachun sumak ruraykunata mañachinka.


 64
Ecuador Llaktapak Mamakamachiy



                 KANCHISNIKI WANKURIY

                   Pachamamapak hayñikuna

71 niki.- Pachamama, maypimi miraririn, maypimi kawsay rura-
rin, tukuy paypak tiyayta, kamayta, kawsaymuyuy wiñaykunata,
wallpata, awllikunata, wiñariy katikuyta sumaychachun hayñita
charin.
Tukuy runakuna, ayllullakta, llaktakuna, runallakta shukkuna-
pash pachamamapak hayñikunata paktachichun tukuylla kama-
chiykuna tiyachun atinka. Kayta rurankapa, hamutankapaka
Mamakamachiypi churashka tiksikunata kawana kanka, shina
kana kakpimi paktachina.
Mamallaktami llakta runakunata, kamachishka runakunata, tan-
tanakushkatapash paykuna pachamamata kamachun yuyari-
chinka, shina pachamamapak llikata wallparik nipakunata
sumaychayta ñawpachinka.
72 niki.- Pachamamaka wakllichikpipash kutinpash alliyarina
hayñitami charin. Kay kutin alliyarinaka Mamallakta, llakta runa-
kuna, kamachishka runakuna mañashkamanta chikanmi kanka.
Paykunaka chay allpapi kawsak shuklla runaman, tantarishka-
kunaman imatapash mana riksinachu. Pachamamapak lika wak-
llirikpipash mana huchata aparinkachu.
Pachamamata punchanta anchata waktakpi, pachamamapi ti-
yakkunata kutintak mana ñawiyakta llukshichikpi wakllirishka-
manta Mamallaktami kutintak alli chaypak kak hillaykunawan
paktachishpa kutintak allichinka. Shinallatak llakikunata anchu-
chinkapa, ashayachinkapa allikak tupuykunata churanka.
73 niki.- Mamallaktaka ama llakikuna shamuchun, wiwakuna,
yurakuna ama chinkarichun, kawsayllikata wakllichikta, pun-
chanta kawsaymuyuyta shuktakyachik kichkiyachik tupukunata
churanka.
Wiñaypak wakllichik, chinkachik ukkutallikkunata, ukkutallichik
nipakunata, mana ukkutallichik nipakunatapash yaykuchinata
mana sakinchu. Mamallakta charimushka kawsaysapita waklli-

                                                              65
Kamachiy milka


chiktapash mana yaykuchinachu.
74 niki.- Runakuna, ayllullaktakuna, llaktakuna, runallaktakuna
shukkunapash pachamama kuskakunata chaskina hayñikunata
charinkakuna. Alli kawsayta charinkapa pachamama charishka-
kunawanmi yanaparinka.
Pachamama mitachikunaka mana kikinyachina kankachu, pay-
pak kapukkuna, mañachikuna, mawkaykuna, mallishka shukku-
napash Mamallakta patachishkakunami kanka.

                  PUSAKNIKI WANKURIY

                      Ukllaypak hayñikuna

75 niki.- Tukuy runami mana kullkiwan kishpiyrina, kamachiy
kamashka kana, mana chikanyachishka kana hayñita charin;
paypak hayñimanta, munaymantaka maykanpash mana harka-
shka, mana sinchita hapishka, utkashka kutsiklla tiksiwan
kanka; imamantapash mana yanapashka mana sakirinkachu.
Kamachiykuna arinishka mana paktachikpika kamachiywan wa-
nachishkami kanka.
76 niki.- Tukuy rurarikuypi, maykan niki mañayta hayñi chura-
kukpipash, chay hayñi rurarikukta arinirinkami, kay tiksi kamay-
kunatami yaykuchinka:
1. Tukuy kamak kamachikpak, kamachiy kamachikpak maki-
   pimi piñanakukunapak hayñikunata paktachina kan.
2. Tukuy runatami mana llaki apashka yuyarinka, shinami cha-
   rina, manarak paypachami nishpa, shinchi kamachiywan, ka-
   machik puchukaywan huchachinakaman kanka.
3. Maykanpash mana kamachik tukunallachu, mana asti tuku-
   nallachu, rurashkamanta, kunkarishkamanta chay huchata
   apakuk pachapi kan, kamachiypi mana astikunalla llaki nis-
   hpa killkashka kakpi; shinallatak wanachina mana tiyakpi, ka-
   maypi mana tiyakpi, shuktakkunapi mana tiyakpika mana
   huchachishka kankachu. Mamakamachiypi mana tiyakta, ka-
   machiypi mana tiyakta, chay runa kishpichik kamachikpak
   ñawpakpi, chay huchata rikuk kamachikpak ñawpakpi ima-


 66
Ecuador Llaktapak Mamakamachiy


   shina kikin sapan wanachi katinata rikushpa huchachinata
   usharinka.
4. Chay taripaykuna Mamakamachiyta, kamachiyta wakllichikta
   rikuchikpika mana nima chanita charinkachu, alli taripay
   kakta mana rikuchinkachu.
5. Shuk llakimanta ishkay kamachiykuna katikushpa, chikan
   chikan wanachiyta churashpa llakitukukpika, maykan asha-
   talla wanayta churashkatami paktachinka. Chay huchatuku-
   shka kipa kallarishka kakpipash shinallatakmi ruranka.
   Wanachita katikushka hawa icha tiyakpika, huchachishka
   runa kishpiyrichunmi hawalla wanayta churanka.
6. Kamachiyka kamachiypura pakirimanta, wichkana wanayku-
   nata, kamaykunamanta, shuktak wanaykunatapash pakta-
   pakta churanka.
7. Runakunapak wanaymanta harkana hayñika kay kamayku-
   natami yaykuchinka:
   a) Maykanpash wanay katikukpi, maykan patapipash
      harkana hayñita mana kichushka kankachu.
   b) Shuk pachata charina, paypak harkayta allichinkapa
      allikak imakkunata charina.
   c) Mutsurik pacha, tukuykunata shinallatak paktapakta
      utkata uyashka kana.
   d) Imashina katimushkatapash tukuyllaman willashkami
      kanka, kamachiy mana nikpillami mana willana kanka.
      Llakita charikkunaka tukuy pankakunaman, imashina
      katikukta rikunkapa yaykunata ushankami.
   e) Llaktayuk Rikurayakmanta, Chapak kamachikmanta,
      shuktak kamachikmantapash, kamachiyta yachak, llak-
      tayuk yanapak, mana chaypi kakpika, imamanata may-
      kanpash mana tapushka kankachu; taripana
      kakpipash mana tapushka kanachu. Tapuna ukumanta
      kanchapipash mana tapunata ushankachu.
   f) Wanachik killkakuna mana pay rimashka shimipi kakpi,
      chaymanta mana hamutakpika, huchachishka runapak
      shimipimi kariwarmi shimi tikrachikta kayashpa, mana
      kullkita kushpalla ima shimipi kakpipash tikrachichinka.


                                                            67
Kamachiy milka


       g) Huchachishka wanachiy katinataka, pay akllashka kari-
          warmi kamachikyachak, kariwarmi tukuylla harkak yana-
          pashka kakpi, kamachiy yachakwan kakpika
          kishpiyrishka willay, shukpaklla willaytapash mana kich-
          kiyachinkachu.
      h) Rimashpalla, killkashpapash imamanta yanapashka ka-
         shkata rikuchina, shina huchachik chimpapurakkuna ima-
         manta katishkata harkana; shina taripashkata rikuchina,
         chayka ayninakuna huchachishkata llullanishpa pitichina.
      i)   Shuk huchamantallatak, shuk nipamantallatak mana
           shukkutin yalli wanachishka kanachu. Runallaktakuna
           shina kishpichishkamantapash shinallatakmi arinishka
           kanka.
      j)   Maykan rikukkuna shina, yallita yachak shinapash, kari-
           warmi kishpichikpak ñawpakpimi rikurichun mañashka
           kanka.
      k) Shuk chikan, mana chawpik, alliyachak kariwarmi kishpi-
         chikkuna wanachishka kana. Kimsa kamachikmanta,
         chaypak akllasha, wallpashka kamachikmantapash
         mana maykanpash wanachishka kankachu.
      l)   Arinishka tukuylla ushaykunaka yuyachishkami kanka-
           kuna. Arinishkakunapi wanari katinamanta, kamachiy tik-
           simanta mana rimakpika, imamanta shina tukushkata
           mana riksichikpi, mayman shina katikushkata mana riku-
           chikpika mana yuyarichinkachu. Kamay ruraykuna, arini-
           kuna, wanachishkakuna mana alli yuyachishka
           tiyakukpika pichashkami kanka. Kariwarmi mitachikkuna,
           paykuna paktachina kashkamanta wanachishkami kanka.
      m) Wanachiyta, arinishkata paykunapak hayñi hawa tukuy
         ñawpachimuyta kutin rikuna, kallpachinapash.

77 niki.- Tukuy wanachi katikuypi shuk runata kishpiyrita kichuk-
pika, kay tiksi kamaykunatami rikuna kanka:
1. Wanachi katikuyta paktachinkapa rikurichun nishpa, maypi
   mutsurikpimi kishpiyta kichuytaka churanka, mana kashpaka
   wanachi paktachun kamankapa, urmachikkuna, pachamanta
   chaypak kariwarim kishpichik kamachiy ukupi killkashpa ka-

 68
Constitucionkichwa i final
Constitucionkichwa i final
Constitucionkichwa i final
Constitucionkichwa i final
Constitucionkichwa i final
Constitucionkichwa i final
Constitucionkichwa i final
Constitucionkichwa i final
Constitucionkichwa i final
Constitucionkichwa i final
Constitucionkichwa i final
Constitucionkichwa i final
Constitucionkichwa i final
Constitucionkichwa i final
Constitucionkichwa i final
Constitucionkichwa i final
Constitucionkichwa i final
Constitucionkichwa i final
Constitucionkichwa i final
Constitucionkichwa i final
Constitucionkichwa i final
Constitucionkichwa i final
Constitucionkichwa i final
Constitucionkichwa i final
Constitucionkichwa i final
Constitucionkichwa i final
Constitucionkichwa i final
Constitucionkichwa i final
Constitucionkichwa i final
Constitucionkichwa i final
Constitucionkichwa i final
Constitucionkichwa i final
Constitucionkichwa i final
Constitucionkichwa i final
Constitucionkichwa i final
Constitucionkichwa i final
Constitucionkichwa i final
Constitucionkichwa i final
Constitucionkichwa i final
Constitucionkichwa i final
Constitucionkichwa i final
Constitucionkichwa i final
Constitucionkichwa i final
Constitucionkichwa i final
Constitucionkichwa i final
Constitucionkichwa i final
Constitucionkichwa i final
Constitucionkichwa i final
Constitucionkichwa i final
Constitucionkichwa i final
Constitucionkichwa i final
Constitucionkichwa i final
Constitucionkichwa i final
Constitucionkichwa i final
Constitucionkichwa i final
Constitucionkichwa i final
Constitucionkichwa i final
Constitucionkichwa i final
Constitucionkichwa i final
Constitucionkichwa i final
Constitucionkichwa i final
Constitucionkichwa i final
Constitucionkichwa i final
Constitucionkichwa i final
Constitucionkichwa i final
Constitucionkichwa i final
Constitucionkichwa i final
Constitucionkichwa i final
Constitucionkichwa i final
Constitucionkichwa i final
Constitucionkichwa i final
Constitucionkichwa i final
Constitucionkichwa i final
Constitucionkichwa i final
Constitucionkichwa i final
Constitucionkichwa i final
Constitucionkichwa i final
Constitucionkichwa i final
Constitucionkichwa i final
Constitucionkichwa i final
Constitucionkichwa i final
Constitucionkichwa i final
Constitucionkichwa i final
Constitucionkichwa i final
Constitucionkichwa i final
Constitucionkichwa i final
Constitucionkichwa i final
Constitucionkichwa i final
Constitucionkichwa i final
Constitucionkichwa i final
Constitucionkichwa i final
Constitucionkichwa i final
Constitucionkichwa i final
Constitucionkichwa i final
Constitucionkichwa i final
Constitucionkichwa i final
Constitucionkichwa i final
Constitucionkichwa i final
Constitucionkichwa i final
Constitucionkichwa i final
Constitucionkichwa i final
Constitucionkichwa i final
Constitucionkichwa i final
Constitucionkichwa i final
Constitucionkichwa i final
Constitucionkichwa i final
Constitucionkichwa i final
Constitucionkichwa i final
Constitucionkichwa i final
Constitucionkichwa i final
Constitucionkichwa i final
Constitucionkichwa i final
Constitucionkichwa i final
Constitucionkichwa i final
Constitucionkichwa i final
Constitucionkichwa i final
Constitucionkichwa i final
Constitucionkichwa i final
Constitucionkichwa i final
Constitucionkichwa i final
Constitucionkichwa i final
Constitucionkichwa i final
Constitucionkichwa i final
Constitucionkichwa i final
Constitucionkichwa i final
Constitucionkichwa i final
Constitucionkichwa i final
Constitucionkichwa i final
Constitucionkichwa i final
Constitucionkichwa i final
Constitucionkichwa i final
Constitucionkichwa i final
Constitucionkichwa i final
Constitucionkichwa i final
Constitucionkichwa i final
Constitucionkichwa i final
Constitucionkichwa i final
Constitucionkichwa i final
Constitucionkichwa i final
Constitucionkichwa i final
Constitucionkichwa i final
Constitucionkichwa i final
Constitucionkichwa i final
Constitucionkichwa i final
Constitucionkichwa i final
Constitucionkichwa i final
Constitucionkichwa i final
Constitucionkichwa i final
Constitucionkichwa i final
Constitucionkichwa i final
Constitucionkichwa i final
Constitucionkichwa i final
Constitucionkichwa i final
Constitucionkichwa i final
Constitucionkichwa i final
Constitucionkichwa i final
Constitucionkichwa i final
Constitucionkichwa i final
Constitucionkichwa i final
Constitucionkichwa i final
Constitucionkichwa i final
Constitucionkichwa i final
Constitucionkichwa i final
Constitucionkichwa i final
Constitucionkichwa i final
Constitucionkichwa i final
Constitucionkichwa i final
Constitucionkichwa i final
Constitucionkichwa i final
Constitucionkichwa i final
Constitucionkichwa i final
Constitucionkichwa i final
Constitucionkichwa i final
Constitucionkichwa i final
Constitucionkichwa i final
Constitucionkichwa i final
Constitucionkichwa i final
Constitucionkichwa i final
Constitucionkichwa i final
Constitucionkichwa i final
Constitucionkichwa i final
Constitucionkichwa i final
Constitucionkichwa i final
Constitucionkichwa i final
Constitucionkichwa i final
Constitucionkichwa i final
Constitucionkichwa i final
Constitucionkichwa i final
Constitucionkichwa i final
Constitucionkichwa i final
Constitucionkichwa i final
Constitucionkichwa i final
Constitucionkichwa i final
Constitucionkichwa i final
Constitucionkichwa i final
Constitucionkichwa i final
Constitucionkichwa i final
Constitucionkichwa i final
Constitucionkichwa i final
Constitucionkichwa i final
Constitucionkichwa i final
Constitucionkichwa i final
Constitucionkichwa i final
Constitucionkichwa i final
Constitucionkichwa i final
Constitucionkichwa i final
Constitucionkichwa i final
Constitucionkichwa i final

More Related Content

Viewers also liked

Alco Exotic Bamboo Flooring
Alco Exotic Bamboo FlooringAlco Exotic Bamboo Flooring
Alco Exotic Bamboo Flooring
bamboofloor
 
Beso2
Beso2Beso2
Media Lounge
Media LoungeMedia Lounge
Media Lounge
medialounge
 
Algunes qüestions sobre l'impacte de les TIC amb infants i adolescents
Algunes qüestions sobre l'impacte de les TIC amb infants i adolescentsAlgunes qüestions sobre l'impacte de les TIC amb infants i adolescents
Algunes qüestions sobre l'impacte de les TIC amb infants i adolescents
Jordi Bernabeu Farrús
 
2014 can ffr be determined by coronary anatomy clean_spanish
2014 can ffr be determined by coronary anatomy clean_spanish2014 can ffr be determined by coronary anatomy clean_spanish
2014 can ffr be determined by coronary anatomy clean_spanish
SHCI - Sección de Hemodinámica y Cardiología Intervencionista
 
La comarca de la vall d'aran
La comarca de la vall d'aranLa comarca de la vall d'aran
La comarca de la vall d'aranfrancescaldea
 
Titanium Study Meeting in Hamamatsu LT
Titanium Study Meeting in Hamamatsu LTTitanium Study Meeting in Hamamatsu LT
Titanium Study Meeting in Hamamatsu LT
Ryutaro Miyashita
 
Portugal
PortugalPortugal
Portugal
amsth
 
Md slide show june292
Md slide show june292Md slide show june292
Md slide show june292
Bobcatofmetrodade
 
Apresentação1
Apresentação1Apresentação1
Apresentação1
Alice Maia
 
Ecoprotesta
EcoprotestaEcoprotesta
Ecoprotesta
Amilcar Romero
 
Sensei michelle lassarre
Sensei michelle lassarreSensei michelle lassarre
Sensei michelle lassarre
MarthaElena6
 
Sistema digestivo
Sistema digestivoSistema digestivo
Sistema digestivo
Luz Elena Giraldo
 
Apresentação
ApresentaçãoApresentação
Apresentação
mpnfmv
 
The last goodbye
The last goodbyeThe last goodbye
The last goodbyevmaquera
 
Las letras
Las letrasLas letras
Las letras
Carola Domínguez
 
Practica17
Practica17Practica17
Practica17
begobepe
 

Viewers also liked (17)

Alco Exotic Bamboo Flooring
Alco Exotic Bamboo FlooringAlco Exotic Bamboo Flooring
Alco Exotic Bamboo Flooring
 
Beso2
Beso2Beso2
Beso2
 
Media Lounge
Media LoungeMedia Lounge
Media Lounge
 
Algunes qüestions sobre l'impacte de les TIC amb infants i adolescents
Algunes qüestions sobre l'impacte de les TIC amb infants i adolescentsAlgunes qüestions sobre l'impacte de les TIC amb infants i adolescents
Algunes qüestions sobre l'impacte de les TIC amb infants i adolescents
 
2014 can ffr be determined by coronary anatomy clean_spanish
2014 can ffr be determined by coronary anatomy clean_spanish2014 can ffr be determined by coronary anatomy clean_spanish
2014 can ffr be determined by coronary anatomy clean_spanish
 
La comarca de la vall d'aran
La comarca de la vall d'aranLa comarca de la vall d'aran
La comarca de la vall d'aran
 
Titanium Study Meeting in Hamamatsu LT
Titanium Study Meeting in Hamamatsu LTTitanium Study Meeting in Hamamatsu LT
Titanium Study Meeting in Hamamatsu LT
 
Portugal
PortugalPortugal
Portugal
 
Md slide show june292
Md slide show june292Md slide show june292
Md slide show june292
 
Apresentação1
Apresentação1Apresentação1
Apresentação1
 
Ecoprotesta
EcoprotestaEcoprotesta
Ecoprotesta
 
Sensei michelle lassarre
Sensei michelle lassarreSensei michelle lassarre
Sensei michelle lassarre
 
Sistema digestivo
Sistema digestivoSistema digestivo
Sistema digestivo
 
Apresentação
ApresentaçãoApresentação
Apresentação
 
The last goodbye
The last goodbyeThe last goodbye
The last goodbye
 
Las letras
Las letrasLas letras
Las letras
 
Practica17
Practica17Practica17
Practica17
 

Constitucionkichwa i final

  • 1. ECUADOR LLAKTAPAK MAMAKAMACHIY ECUADOR LLAKTAPAK MAMAKAMACHIY Washaman yallishkataka sakishun Karu-uyarik: (593 2) 399 1000 Llikapanka: www.asambleanacional.gov.ec ECUADOR MamallaktaTantanakuy Kamuta Kamachishpa Willashka
  • 2. Ecuador Llaktapak Mamakamachiy KICHWA SHIMIPI 2010 WATA
  • 3. Ecuador Llaktapak Mamakamachiy KICHWA SHIMIPI 2010 WATA 20 puncha, wayru killa, 2008 wata, 449 Yupaywan, Kamachiy kipukpi Killkashka.
  • 4. MAMALLAKTA TANTANAKUY FERNANDO CORDERO CUEVA Hatun Pushak FRANCISCO VERGARA Mamakamachiy Killkak Tantanakuypak Killkakamayuk KICHWA SHIMIPI 2010 WATA
  • 5. ASAMBLEA NACIONAL DEL ECUADOR PRESIDENTE Fernando Cordero Cueva COORDINACIÓN EDITORIAL César Guanolema Curicama Orlando Pérez Sánchez COORDINACIÓN DE PRODUCCIÓN Julia Ortega Almeida Lorena Mancheno INTERPRETACIÓN AL KICHWA José Caiza Caiza Dirección Nacional de Educación Intercultural Bilingüe - DINEIB REVISIÓN Y VALIDACIÓN LINGÜÍSTICA ACADEMIA DE LA LENGUA KICHWA - ALKI Bernardo Chango - Tungurahua Bolívar Andi - Napo José Lema - Cañar Segundo A. Ajitimbay - Chimborazo Rafael De La Cruz - Imbabura REVISIÓN DE ORTOGRAFÍA Y ESTILO Arturo Muyulema - Bolívar Bernardo Chango - Tungurahua Jaime Chimbo Aguinda - Sucumbíos Segundo Aguilar Quishpe - Imbabura CUIDADO DE EDICIÓN María Gloria Vallejo/g.ká César Guanolema Curicama DISEÑO DE PORTADA Esteban Benalcázar IMPRESIÓN Editorial Don Bosco Librerías LNS Segunda edición en Kichwa © Mamallakta Tantanakuy, 2010 wata.
  • 6. KALLARI YUYAY La Academia de la Lengua Kichwa del Ecuador (Kichwa Amawta Kamachik - KAMAK) agradece a la Asamblea Nacional por la apertura para la interpretación de la Constitución de la República del Ecuador al idioma Kichwa, lengua oficial de interculturalidad. KAMAK, instancia académica de la lengua originaria, realizó la revisión y validación del 9 al 13 de julio de 2009, según las normas establecidas en la gramática Kichwa, lo que fortalecerá la comunicación ancestral de los pueblos. Alrededor del 35 por ciento de la población ecuatoriana habla kichwa. Con esta Carta Magna se difundirá nuetro idioma y su texto será fuente de información en los establecimientos educativos y otras entidades públicas y privadas del país. BERNARDO CHANGO - TUNGURAHUA Presidente de la Academia de la Lengua Kichwa-Alki
  • 7. ECUADOR LLAKTAPAK MAMAKAMACHIYTA RIKUCHI Ñawpa pachakunapi runakunataka wiwatashina llankachishpa- lla charishka, ama chay llaki kawsaykuna ashtawan katichunmi ñawpa yayakunaka. Paykuna kishpirinamantami makanakurka, ñukanchik chayta yuyarishpami mushuk Mamakamachiyta ñawpa yayakunapak shutipi rurashkachik; chaymantami churi- kunaka kay sumak kawsaymanta, pachamamamanta yuyayku- nata katishkanchik. Shinami ñukanchikpak ñawpa yayakuna yachachishkata mana kunkarishkanchik, kay sumak yuyayku- nawan tukuy Ecuador Mamallaktapi kawsak karikunapak, war- mikunapak, wawakunapak makipi kay Mamakamachiyta paktachichun churanchik. Tukuy runa tantanakuykuna, kallari tantanakuymanta hatun tan- tanakuykama shinchiyana kanchik, kay pankapi killkashka niki- kunata paktachichun, shina Ecuador Mamallaktapi kawsak tukuy runakunapak kachun, ama charikkunalla ashtawan ashta- wan chariyashpa kachun, kunanka: ayllullaktakunapi, markaku- napi, suyukunapi kishpirishka kawsayta tukuykuna tantanakushpa sinchiyachishunchik. Kay Mamakamachiywan sinchiyashpa ñukanchik sumak kaw- sayta mashkashun, shuk shunkulla, shuk yuyaylla, shuk ma- killa, shuk shimilla runa kashpaka kawsashunchik; mishu kashpa, yana kashpa, yurak kashpapash tantanakunami kan- chik; Ecuador Mamallaktata hatunyachishpa Apya- Yala llakta- kunawan tantarishun. Ñuka yuyani, wawkikuna, mashikuna wakcha kawsayta mishankakama shuklla shunkuwan rishun- chik. Shina nishpa kay Ecuador kichwa llaktakunaman tukuy- kuna 30 puncha, kuski killa, 2008 watapi arinishka Mamakamachiyta yachachishunchik. PEDRO DE LA CRUZ Asambleísta Nacional
  • 8. RIKUCHIK PANKA KALLARI YUYAY…….......………………………………... 25 I KAPAKNIKI MAMALLAKTA WALLPARIK NIPAKUNA .……..…......... 27 Shukniki wankuriy Kallarik Tiksiyuyaykuna ......................……….………..... 27 Ishkayniki wankuriy Kariwarmi llaktayukkuna ......................….……..……..... 29 II KAPAKNIKI HAYÑIKUNA ................…….....………………………….... 30 Shukniki wankuriy Hayñikunata paktachina tiksikuna .......…...……………..... 30 Ishkayniki wankuriy Sumak kawaypak hayñikuna .................………..……........ 33 Shukniki pakma Yaku, mikuypash .........................………….…............. 33 Ishkayniki pakma Uksi kawsaypacha .........................…………………..... 34 Kimsaniki pakma Willanakuy, willaypash .....................……….……….... 34 Chuskuniki pakma Kawsaytarpuy, amawtaypash .....................…………... 37 Pichkaniki pakma Yachay ......................…........................................….. 38 Suktaniki pakma Wasimuyuntin, wasipash .......................………........... 39 Kanchisniki pakma Allikawsay .............................................................….. 40 Pusakniki pakma Llankay, kawsaykamaypash ....................……...…....... 40 Kimsaniki wankuriy
  • 9. Runakunapak hayñikuna, kallaripi chaskina tantarikunapash ……........ 41 Shukniki pakma Kariwarmi yuyak runakuna ...................…....…...….. 41 Ishkayniki pakma Malta runakuna ..............…....…….....................….... 43 Kimsaniki pakma Runakuna kuyuriy .........................…................…..... 44 Chuskuniki pakma Chichu warmikuna ..................……....….................... 45 Pichkaniki pakma Kariwarmi wawakuna, imillakunapash ...........…....... 46 Suktaniki pakma Tisikuwan runakuna ..........................……................. 48 Kanchisniki pakma Ancha unkuywan runakuna ......................………..... 50 Pusakniki pakma Kishpiyta kichushka runakuna ....................……....... 51 Iskunniki pakma Mawkayachik runakuna, mikuk runakunapash ......... 51 Chuskuniki wankuriy Ayllullaktapak, llaktakunapak, kawsay markakunapak hayñikuna ........ 53 Pichkaniki wankuriy Chaypikana hayñikuna .................................................... 57 Suktaniki wankuriy Kishpiykaypak hayñikuna ............................................... 59 Kanchisniki wankuriy Pachamamapak hayñikuna .............................................. 65 Pusakniki wankuriy Ukllaypak hayñikuna........................................................ 66 Iskunniki wankuriy Kamayta Paktachikuna .................................................... 72
  • 10. III KAPAKNIKI MAMAKAMACHIY KAMAYKUNA................................ 74 Shukniki wankuriy Uchilla kamachiy kamaykuna ........................................... 74 Ishkayniki wankuriy Tukuylla llaktaykuna, tukuylla mitachikuna, llaktayukkuna chaypikaypash ................................................................. 74 Kimsaniki wankuriy Kamachiy kuskay kamaykuna .......................................... 75 Shukniki pakma Sapsi kachaykuna ............................…….................... 75 Ishkayniki pakma Ukllaypak ruray ......................................................... 77 Kimsaniki pakma Utkakishpiyri ruray .................................................... 77 Chuskuniki pakma Tukuylla willayman yaykuna ruray ............................. 78 Pichkaniki pakma Killkashkata riksina ruray .......................................... 79 Suktaniki pakma Mana paktachishkamanta ruray ................................ 79 Kanchisniki pakma Ukllaypak shuktak nikishka ruray ............................. 80 IV KAPAKNIKI CHAYPIKANA, USHAY TANTAKUYPASH ....................... 80 Shukniki wankuriy Llakta ushaypi chaypikana ............................................... 80 Shukniki pakma Chaypikaypak kallarikuna .......................................... 80 Ishkayniki pakma Sapsiyak tantanakuy ................................................... 81 Kimsaniki pakma Pushakkunapak chikanchikan patakunapi chaypikana .................. 82
  • 11. Chuskuniki pakma Llaktakuna ushay ...................................................... 83 Pichkaniki pakma Llaktay tantanakuykuna ........................................... 85 Suktaniki pakma Llaktay shutipi pushay .............................................. 87 Ishkayniki wankuriy Kamachiypak Awlli ......................................................... 89 Shukniki pakma Mamallakta Tantanakuy ........................................... 89 Ishkayniki pakma Mamallakta pushakkunapak llankayta rikurayay ..... 94 Kimsaniki pakma Kamachiy Killkay katikuy ........................................ 96 Kimsaniki wankuriy Mamallakta Utkachikpak Awlli ...................................... 101 Shukniki pakma Tantanakuy, Awllikunapash ...................................... 101 Ishkayniki pakma Paktapaktapak Mamallakta kunakkuna ................... 107 Kimsaniki pakma Ayñi Ushak, Mamallakta Chapakpash ...................... 108 Chuskuniki pakma Mamallakta shayari pacha ........................................ 110 Chuskuniki wankuriy Kishpiychi Awlli, Runa Paktakaypash ............................ 112 Shukniki pakma Kishpiychi kamay tiksikuna ...................................... 112 Ishkayniki pakma Runa paktakay .......................................................... 114 Kimsaniki pakma Paktakay Awllipak Kallari ........................................ 114 Chuskuniki pakma Tantanakuy, awllikuypash ......................................... 115 Pichkaniki pakma
  • 12. Kamachik Tantanakuy ............................................. 116 Suktaniki pakma Nikichik paktakay ..................................................... 118 Kanchisniki pakma Kasilla Kishpichikkuna ............................................. 121 Pusakniki pakma Llakikunata allichinapa shuktak ñankuna ................ 121 Iskunniki pakma Tukuylla Ukllak ........................................................ 122 Chunkaniki pakma Mamallaktapak Llaktayukta Rikurayay ................... 123 Chunka shukniki pakma Llakirishkakunata, rikukkunata ukllakllika .............. 124 Chunka ishkayniki pakma Killkakamay mitachi ................................................. 125 Chunka kimsaniki pakma Runakunata kutin allichina ....................................... 125 Pichkaniki wankuriy Achikllay Awlli, Runakunata Rikurayakpash ................. 127 Shukniki pakma Kashkakay, awllikunapash ........................................ 127 Ishkayniki pakma Llaktayuk Chaypikachun Rikurayak Tantanakuy .... 128 Kimsaniki pakma Mamallaktapak Llankayta Rikuk ............................. 131 Chuskuniki pakma Hatun Hamutachikkuna ........................................... 132 Pichkaniki pakma Runapak Kamak ...................................................... 133 Suktaniki wankuriy Akllak Awlli ................................................................. 134 Shukniki pakma Mamallakta Akllay Tantanakuy ................................ 134 Ishkayniki pakma Kimsa Akllak Allichik ............................................... 136
  • 13. Kimsaniki pakma Llaktayta, runakunata rikurayay, sapsi uchilla kamachiykuna ....... 137 Kanchisniki wankuriy Tukuylla kamay .............................................................. 138 Shukniki pakma Tukuylla hatunkuska ................................................ 138 Ishkayniki pakma Tukuylla kamay ........................................................ 138 Kimsaniki pakma Tukuylla kariwarmi mitachikuna .............................. 139 Chuskuniki pakma Mamallaktapak Kamachiyta Yanapak ....................... 141 V KAPAKNIKI MAMALLAKTAPAK ALLPA SAYWA TANTANAKUY ... 142 Shukniki wankuriy Hatun kallarikuna .......................................................... 142 Ishkayniki wankuriy Saywashka allpapak tantanakuy ..................................... 143 Kimsaniki wankuriy Karupi kikinllatak kamachikkuna, akllashka kamachichishkapash ....................................................... 145 Chuskuniki wankuriy Mishanakuykunapak kamachiychishkakuna ............. 148 Pichkaniki wankuriy Kullkiyay tiyakkuna ....................................................... 153 VI KAPAKNIKI WIÑARIYPAK KAMACHIYCHISHKA ........................... 155 Shukniki wankuriy Hatun kallarikuna .......................................................... 155 Ishkayniki wankuriy Wiñariypak ayninakuy llankayñan ................................. 157
  • 14. Kimsaniki wankuriy Mikuykamay awkikay .................................................... 158 Chuskuniki wankuriy Kullki awkikay .............................................................. 160 Shukniki pakma Kullkillika, kullki llaktaypash .................................... 160 Ishkayniki pakma Kullkitupuy llaktay ................................................. 161 Kimsaniki pakma Tukuylla manuyay .................................................... 162 Chuskuniki pakma Mamallaktapak Hatun Kullki ................................... 163 Pichkaniki pakma Kamachichishka manukullki .................................... 166 Suktaniki pakma Kullkikamay, rantinchiy, mañachiy llaktay, kullkiyachipash ......... 166 Kanchisniki pakma Mintalayay llaktay ................................................... 167 Pusakniki pakma Kullkiyachiy llika ..................................................... 168 Pichkaniki wankuriy Maymutsurik hatun kuskakuna, mitachikuna, tukuylla llankak wasikunapash .................................................... 170 Suktaniki wankuriy Llankay, kapukyaypash ................................................. 173 Shukniki pakma Imashina kapukyachik tantanakuy, mañaymashkaypash ............ 173 Ishkayniki pakma Charishkapak samikuna ........................................... 173 Kimsaniki pakma Llankaypak wallpa, llankayta rakinapash ................ 174 Chuskuniki pakma Kapukyachikkunata llakta ushachi ........................ 179 Pichkaniki pakma
  • 15. Kullkiyay rantichinakuy, paktakay mintalaypash .... 180 Suktaniki pakma Kullkita wakaychi, churaypash ................................. 180 VII KAPAKNIKI SUMAK KAWSAYPAK KAMACHIYCHISHKA ............. 182 Shukniki wankuriy Yaykuchiy, paktapaktapash ........................................... 182 Shukniki pakma Yachay .................................................................... 183 Ishkayniki pakma Allikawsay ................................................................ 189 Kimsaniki pakma Runakunapak kawsaykamay .................................... 192 Chuskuniki pakma Wasimuyuntin, wasipash .......................................... 194 Pichkaniki pakma Kawsaytarpuy .......................................................... 195 Suktaniki pakma Ukku kuyuykamay, kishpiy pachapash ..................... 197 Kanchisniki pakma Wankuriy kawsaypak willanakuy ............................. 198 Pusakniki pakma Amawta, sumakllankay, mushukyachay, ñawpa yachaykunapash ..................................................... 199 Iskunniki pakma Llakipak mañaymashkay ......................................... 200 Chunkaniki pakma Llaktakuna, runakuna kuyuripash .......................... 202 Chunka shukniki pakma Runa kawsaykamay .................................................. 202 Chunka ishkayniki pakma Aparik ................................................................... 202 Ishkayniki wankuriy Tawkasami kawsay, pachamamapi tiyakkunapash ......... 203
  • 16. Shukniki pakma Pachamama, kawsaypachapash ............................... 203 Ishkayniki pakma Tawkasami kawsay ................................................... 206 Kimsaniki pakma Pachamama charishka, pachamama llikakunapash .. 206 Chuskuniki pakma Pachamamapi tiyakkuna .......................................... 208 Pichkaniki pakma Allpapampa .............................................................. 208 Suktaniki pakma Yaku ......................................................................... 209 Kanchisniki pakma Wayra kawsay, kitillakta kawsayta, shuktak mushuk ushaytapash . 209 VIII KAPAKNIKI ISTALLAKTAKUNAWAN KIMIRINAKUY .................... 210 Shukniki wankuriy Istallaktakunawan kimirinakuy kallari .......................... 210 Ishkayniki wankuriy Istallaktapura yuyarishkakuna, istahillaykunapash ....... 212 Kimsaniki wankuriy Apya-yala llaktakuna yaykurinakuy .............................. 214 IX KAPAKNIKI MAMAKAMACHIYPAK MAYHATUN .......................... 216 Shukniki wankuriy Tiksiyaykuna ................................................................. 216 Ishkayniki wankuriy Mamakamachiy Wasi ..................................................... 217 Kimsaniki wankuriy Mamakamachiyta Mushukyachiy .................................. 222 YALLICHINALLA CHURASHKAKUNA ...................... 224
  • 17. TUKURICHUNLLA CHURASHKA ............................... 232 YALLICHINA RAYKU KAMACHICHISHKA ................ 233 Shukniki wankuriy Yallichiy kashkamanta .................................................. 233 Ishkayniki wankuriy Akllaymanta ................................................................. 233 Kimsaniki wankuriy Kamaywasita Yallichimanta .......................................... 239 TUKURIPI NISHKA..................................................... 245 ILLUK YUYAYKUNA ................................................... 246 KIMSA HATUN AKLLAK MUSHUK, TARISHKA SHIMIKUNA ............................ 249 ECUADOR MAMALLAKTAPAK HAYLLI..................... 275
  • 18. ECUADOR LLAKTAPAK MAMAKAMACHIY
  • 19. KALLARI YUYAY Ñukanchik Kariwarmi Runakuna, Awkiyay Ecuador Hatun Llakta KUTIN RIKSISHPA, ñukanchikpak waranka sapi watakuna- manta, karikuna warmikunapash chikan llaktakunamanta wiña- chishka kashpapash, HATUNYACHISHPA, Pachamamata, ñukanchik paypak chu- rikuna kashkamanta, pay ñukanchik kay pachapi tiyachun kawsayta kushkamanta, MAÑASHPA, Pachakamakpak shutipi rimashpa, ñukanchik- pak tawkasami iñina samita, nunata tikra riksichishkamanta, KUTIN RIKUSHPA, tukuysami kawsaytarpuypak amawta ya- chaykunata, tukuy runakunapak kawsayta allichichishkamanta, MAMALLAKTAPAK CHURIKUNA SHINA, tukuysami kawsayta llapishkamanta, mitaymanta, puchu runakuna atishpa makana- kushpa kishpiyrimanta, shinallatak shunku ukumanta kunan- pak, minchapak arininakushpa yuyarirkanchik, Wallpanata arininchik Llaktayukkuna mushuk kawsanakuyta charina, pachamamawan tukuysamipi aylluyarishpa, ayninakushpa kawsana, shina sumak kawsayta paktana; Paypak tukuy imapachakunapi, runakunapak munaykaykunapi, sapsiyaykunapi runakuna kasilla kawsachun sumaychak; Llakta-ushayyuk shuk Mamallakta, apya-yala llaktakunawan ay- lluyarinata, arininakushka, Bolivar, Alfaro shina muskushkata paktachina, allpamamapi tiyak tukuy llaktakunawan kasilla, ya- napashpa kawsayta charichunpash; Shinallatak, ñukanchikpak awkinchita paktachishpa, Alfaro kaw- sashka llakta, Montecristi kiti, Manabí markapi: kay ECUADOR LLAKTAPAK MAMAKAMACHIYTA kunchik. 25
  • 20. I KAPAKNIKI Mamallakta Wallparik Nipakuna SHUKNIKI WANKURIY Kallarik Tiksiyuyaykuna 1 niki.- Ecuador Mamallaktaka Mamakamachiy hayñi, kishpi- riyshka, runakunapak, llakta-ushay, hawaman awkiyak, kikinlla, tantachik, kawsaypura kawsak, tawkakawsayyuk, mana iñipash, kikinyashka Mamallaktami kan. Kay hatun llaktaka, Mamallakta shinami tantarin, shinapash markakunapi, llaktakunapi karu- manta kamachishpami pushan. Mamallakta awkikayka llaktapimi minkarin, kamachikka payku- napak munaypimi sapiyarin, runakunapak tantanakuy ushaywan paktachin, paykunapak yachaywan chaypi kashpa Mamakama- chiypi imashina nikta hawaman churashpa pushan. Mamallaktapak allpapachapi tiyakkuna mana kutin wiñarik kakta, Mamallaktapak charishkataka, mana shitanalla, mana pi- pash yaykunalla, mana katunalla, wiñaypak charinallami kan. 2 niki.- Wipala, kirara, hayllipash kamachiy churashka kashka- mantaka, Mamallaktapak unanchakunami kan. Castellano shimika Ecuador llaktapak kamachiy shimimi kan; castellano, kichwa, shuar shimikunaka kawsaypurapak kimiri- chik kamachiy shimikunami kan. Shuktak ñawpa shimikunaka, shimi kamachiypi nishkashina: runakuna kawsana llakta ukupak kamachiy shimikunami kan. Shuktak ñawpa shimikunaka, runa- kuna kawsana llakta ukupi kamachiy shimikunami kan. Kama- chiymi Kaytaka rikuchinka. Mamallaktaka kay shimikunata muchashpa, kamashpami sinchiyachinka. 3 niki.- Mamallaktapak kallari ruraykunaka kaykunami kan: 1. Mamakamachiypi killkashka hayñikunataka, shuktak Mama- llaktakunawan yuyarishka hayñikunatapash kamanami kan, ashtawankarin: yachaymanta, hampimanta, alli mikuymanta, 27
  • 21. Kamachiy milka kawsaykamaymanta, yakumantapash rikunami kan; ima- sami chikanyachishpalla tukuysami kawsayta charik runaku- naman paktachinatami charin. 2. Mamallaktapak awkikayta kamana, ukllanapash kan. 3. Shuklla Mamallakta wankurishkata, chikan chikan kawsay- pura kawsayta sinchiyachinami kan. 4. Tukuyllapak llankaypi, Mamakamachiypak nikikunapipash iñikuna karuman kachun kamana. 5. Mamallakta hatunyachun llankayñanta rurana, wakchayayta anchuchina, llaktakuna allichirichun kaya rurarichun yuyana; allikawsayman chayankapaka tiyakkunata, charishkakunata llaktakunaman paktapakta rakinapashmi kan. 6. Paktapakta, yanapashpa Mamallaktapak allpakunapi kaw- sakkunata ñawpachina; llaktakunallatak llankana yuyay- wan, kikinllatak karupi pushachun sinchiyachina. 7. Mamallaktapak Pachamama, kawsaytarpuyta charimu- shkata kamana. 8. Mamallaktapi kawsakkunataka kasilla kawsaytarpuy hayñita charichun kamana, tukuykuna kawsaykamayta, llakta ushak runakunantin, shuwaymanta kishpiyrishka kawsa- chun kamana. 4 niki.- Ecuador llaktapak allpakunaka shuklla allpashuyupi, pa- chamamamanta, runakunamanta, kawsaykunamanta shamuk wiñaykawsaypi wallparishkami kan. Kayka ñukanchikpak ñawpa yayakuna, ñawpa llaktakuna sakishkami kan. Kay allpaka: all- papacha, mamakucha kimirishka waytakuna, kucha ukupi tiyak allpa, yawati waytakuna, allpakuna, mamakucha ukupampa, pampa uku-allpa, hawa wayrapacha, kucha hawapi tiyak way- rapacha, tukuy kaykunami Ecuador llakta tukun. Paypak saywa- kunaka, kunan kamachiy yuyay paktachipimi tiyanka. Ecuador llaktapak saywashka allpaman, mana yaykunalla, mana uchillayachinalla, mana pakinalla kanchu. Allpata shuklla rakina, chawpina, chinkachina yuyaytaka pipash mana wiña- chinkachu. Ecuador llaktapak kapakka, Quito llaktami kan. 28
  • 22. Ecuador Llaktapak Mamakamachiy Ecuador llaktaka allpakunata charina, chay pachallapitak ima tukusha muyukmanta, mamakucha ukupi tiyak kuskakunata, Antártida allpatapash pushana hayñikunatami charin. 5 niki.- Ecuador llaktaka kasilla kawsay allpami kan. Ista llakta- kunamanta awkakunapak tiksiwasita shayachichun, ista llakta- pak awkakuna shayarina kuskata charichun mana sakinachu. Mamallaktamanta awkakunapak tiyarina tiksiwasitapash ista aw- kakunaman, kawsaykamayman manatak mañachinachu. ISHKAYNIKI WANKURIY Kariwarmi llaktayukkuna 6 niki.- Ecuador llaktapi kawsak tukuy kariwarmi runakunami llaktayukkuna kan, paykunaka Mamakamachiypi tiyak hayñiku- nawanmi kushiyarinka. Ecuador llaktayuk kawsaypuraka runakunapak kamachiy llak- taywan, Mamallaktawan tinkirik ñanmi kan, tukuysami kawsay Ecuador Mamallakta ukupi kashpapash, runa kawsaymarka ukupi runa kanata anchuchirinata mana ushankachu. Ecuador llaktapaman llaktaytaka wacharishkamanta, kaw- sashkamantami charinka. Sawarishpapash, rakirishpa paylla sa- kirishpapash, shuktak llaktayayta chaskishpapash kikin llaktamanta kanataka mana chinkankachu. 7 niki.- Kay llaktapi wacharishka kashpami, kariwarmi runakuna Ecuador llaktamanta kan: 1. Ecuador llaktapi wacharishka runakuna. 2. Istallaktapi wacharishka runakuna yayamama Ecuador llak- tapi wacharishkapash, kimsaniki yawarpura ayllukama wa- charishka wawakunapash kay llaktamantami kan. 3. Ayllullaktapi, llaktakunapi kawsak runakuna riksishka ka- shpaka; saywa manyakunapi kawsak runallaktakunaman ki- mirishka runakunapash Ecuador Mamallaktayukmi kankuna. 8 niki.- Ecuador Mamallaktapi achka watata kawsak kariwarmi runakunaka kaykunamantami llaktayuk kankuna: 29
  • 23. Kamachiy milka 1. Mamallakta kushka pankata charikkuna. 2. Ecuador llaktamanta kari kashpa, warmi kashpa ista wawata wiñachishka kashpa, payka kay llaktapak kawsayta charira- yanka, shinapash ista munayta hapinkakamami Ecuador llaktamanta kak shutita charinka. 3. Kawsaypankata charik kari kashpa, warmi kashpapash ista llaktapi wachashka wawakunapash kay Mamamallaktayukmi tukun. Paykuna uchilla kashpa, shuktak yuyayta charinka- kama, ista munayta hapinkakamami Ecuador llaktapak shu- tita charinkakuna. 4. Ecuador llaktamanta kari, warmi kashpapash ista runawan sawarishpa, tantarishpalla kawsashpapash, chay kamachiy ukupi kashpaka Ecuador llaktayukmi tukunka. 5. Ecuador llaktapak shutipi paypak sumak yachaywan sapa- lla sinchita llankashpa, paylla hawayak mitachita mañachi- shkamantaka Ecuador llaktamanta runami tukun. Maykanpash Ecuador llaktaman llaktayay tukushkamanta, pay wacharishka llaktamantapash rakirichun mana maña- shka kankachu. Ecuador llaktaman llaktayay tukushka kawsay pankataka payllatak mana nishpa anchurishkamantami chinkanka. 9 niki.- Ista llaktamanta runakuna Ecuador llaktapi taririkkunaka, Mamakamachiy yuyaywan nishka shinaka, Ecuador llakta- manta runakuna shinallatakmi chay hayñitallatak, paktachik- kunatapash charinkakuna. II KAPAKNIKI Hayñikuna SHUKNIKI WANKURIY Hayñikunata paktachina tiksikuna 10 niki.- Sapan runakuna, ayllullaktakuna, llaktakuna, kawsay- markakuna, sapsikunapash Mamakamachiypi killkashka yu- 30
  • 24. yayta, ista llakta kamachiy hillaykunawanpash, kushiyayta cha- rinkakunami. Pachamamapash Mamakamachiypi riksishka kawsay hayñiku- nawanmi watarishka kanka. 11 niki.- Hayñikunata paktachina ruraykunaka katikpi tiyak tiksikunatami katinka: 1. Hayñikunataka sapalla tukushpa, wankurishka kashpapash ushak kamachikkunapak ñawpakpi ñawpachinata, paktachi- nata, atinatami ushankuna; chaymi kay kamachikkuna hay- ñikunata paktachichun kamanka. 2. Tukuy runakunami paktapakta kankakuna, chaymantami hayñikunata, paktachikunata, hikuykunatapash paktapakta kushiyankakuna. Maykan runapash, ima tullputa charishpa, wacharishka kus- kamanta, mitamanta, kariwarmi kaymanta, ima kawsaytar- puymanta, rimaymanta, iñiymanta, yuyaymanta, llaktaymanta, yallishka wanaymanta, charik mana charik ka- shkamanta, purik kashkamanta, warmipura karipura kuya- shkamanta, unkushkamanta, VIH unkukyuk kashkamanta, tisiku kaymanta, pishi kashkamanta, shuktakkunamantapash mana chikanyachishka, tsiknishka kankachu. Sapallata, tan- tarishkatapash, uniman, chayllaman llakikunata charikpipash mana anchuchinachu kan, mana riksinamanta mana chikan- yachinachu, kushiyarinamanta hayñikunata mana pichana- chu. Kamachiyka tukuy sami chikanyachiyta wanachinkami. Mamallaktaka hayñiyukkuna chariyukman mana paktapakta kakpi, alli tupuy llankaywan paktapakta kayta charichunmi pushanka. 3. Mamakamachiypi killkashka, ista kamachiykunapi killka- shka hayñikunata, runapak hayñikunata, kamaykunatapash tukuylla mitachikunapak ñawpakpi utkashpami paktachina kan. Llankakkamayukkunaka huchachishkakuna mañakpi, mana mañakpipash, tukuylla mitachikunaka paktachinata charin. Kamachiykunata, hayñikunata paktachinkapaka Mama- 31
  • 25. Kamachiy milka llakta Kamachiypi, kamachiypi mañashkallatami huchachik- kunaka paktachinka. Llaki tukushka runata shitankapa, mana riksinkapapash ka- machiymanta mana karuyanachu. 4. Ima paktay uchilla kamachikunapash Mamakamachiypi tiyak hayñipak yuyaykunata mana kichkiyachinkachu. 5. Hayñikunamanta, Mamakamachiypi tiyak kamaykunata, ka- riwarmi tukuylla mitachikuna, kamakkuna, kamachikpash ka- machiyta paktachinami kan, hayñipak kunan yuyayta alliman tikrachishpa may yapa yanapaywan runapak kawsaypi may allita paktachinka. 6. Tukuy tiksiyuyaykuna, hayñikunapash mana pi yaykuypak, mana pi mananipak, mana rakipak, tinkirishka, paktapakta umatami charinka. 7. Mamakamachiypi riksishka hayñikunata, kamaykunatapash, ista hillaykunapi killkashkata paktachina; shinallatak ayllu- llaktakunapak, llaktakunapak, llaktakawsaypak munay- manta llukshichishka hayñitapash, paykunapak kawsayta alliyachik, wiñachik, mutsurikkunapi huntachik kakpika mana manyayachinkachu. 8. Hayñikunapak yuyaykunataka kamachiy ñanwan, kamachik- kunawan, tukuykunapak llaktaywan yanaparishpami pakta- chinka. Mamallakta hayñikunaka may llaktakunapi riksirishpa paktachun mutsurik kuskakunata wiñachishpami llankanka. Hayñikuna llaktakunapi paktakukpi, maykan mana yanapa- shpa washayachik, uchillayachik, ashayachik, yankamanta pichakka Mamakamachiy mananishkami kanka. 9. Mamallaktapak may hatun llankayka Mamakamachiypi tiyak kamashka hayñikunata muchanapashmi kan. Mamallakta kachashkakuna, tukuy runakunapash, llankay hayñikunata llakichishkamanta kachashkakunata sumaychi- natami charinkuna. Shinallatak runakunaman llankayta mana alli mañachishkamantapash allichinatami charin. Kariwarmi mitachikunata millashkamanta, imata mana allita rurashka- mantapash allichinatami charin. Shinallatak kariwarmi aw- llikkunaka paykunapak llankaykunapi hayñikunata millashkamanta atirinatami charinkuna. 32
  • 26. Ecuador Llaktapak Mamakamachiy Mamallaktaka hayñita tikrachichun nishpa chay pachalla- takmi millak runakunapak hawapi wanachinawan urmanka, shinapash kay wanachika: huchaymanta, wanachi huchay- manta, kamay huchaymanta, mana kishpiyritukunkachu. Yanka hapichishkamantaka, kamachiyta pantachishka- manta, kamachiyta killachishkamanta, mana alli kamachiyta paktachishkamanta, kamachiyta kamak hayñita wakllichi- shkamanta, kamachiywan llankashpa tiksita kamachiy tatkita wakllichishkamanta Mamallaktami huchata aparinka. Shuk churashka supaychak allichirishka kakpi, mana picha- shka kakpi, chay churashka llakita aparishka runataka Ma- mallaktami rikunka; chayka, maykan kariwarmi mitachikuna, kamakkuna, kamachikkuna pantarikpipash huchachinkami, kipaka paykukunapak washamanmi huchaka tikranka. ISHKAYNIKI WANKURIY Sumak kawsaypak hayñikuna SHUKNIKI PAKMA Yaku, mikuypash 12 niki.- Yakuka runapak tiksi, mana sakipak hayñimi kan. Ya- kuka Mamallaktapakllami tukun, allpakunapi charimushkami ti- yarin, tukuy runakunapakmi kan; pipash mana hapinalla, mana katunalla, mana ranti mañachinalla, kawsaypak may mutsurikmi kan. 13 niki.- Sapalla runakuna, tantarishka runakunapash kawsay- kamayman yaykuna, tukuypacha achka alli mikunata charina hayñitami charin; kay mikunakunaka ayllullaktapi pukushka, kawsaypura charishka, kawsaytarpuy pukuchishkami kanka. Ecuador Mamallaktaka allimikuy awkikaytami mirachinka. 33
  • 27. Kamachiy milka ISHKAYNIKI PAKMA Uksi kawsaypacha 14 niki.- Runakuna uksi pachapi kawsana hayñitami riksin, shi- nallatak mana pakishka kawsaypacha charinatami riksin. Pacha- mamata achka watapak charirayanata, sumak kawsayta charinatami charin. Pachamama tukuykunapak munay kachun nishpa wakaychina kachun willan, shinallatak kawsaypacha llika, tawka sami kaw- say, Mamallakta charishka tukuy rikchayta wakaychina nishpami willan, pachamama ama wakllirinatami willan; shinallatak urma- chishka pachamama pakllakunata alliyachinatapashmi nin. 15 niki.- Mamallaktaka, tukuylla runapak kuskapi, shuklla runa- pak kuskapi, mana mapayachik ashatalla waktak, chuya sumak yachaykunatami ñawpachinka, mushuk mana ma- payachik ushaykunatapash yachachinka. Awkik ushayka, alli mikuna awkikta wakllichinaman mana paktankachu, yakuta cha- rina hayñitapash mana sakichinkachu. Chakllichik, kawsay wañuchik, llipyak ayñita, unkuyta katichik, may miyuchik, shuktak llaktakunapi shitashka tarpuy chakllichikta mana mirachina, mana charinachu kan; kay llaktapi katunata, kanchaman katunata, apanata, kullkanata mana mirachinachu. Shinallatak unkuchik, wañuchik sumak yachaykunata, kawsay wañuyta yachana yankikta, runapak kawsay pantachikta, unku- chik mushuk uku-aychata mana charinachu. Awkikay mikuyta lla- kichik kallarikta, pachamamallikata llakichikta, paya llipya-ayñita, ima shitashkakunatapash Mamallakta allpamanka mana yayku- chinachu. KIMSANIKI PAKMA Willanakuy, willaypash 16 niki. Tukuy runakunami paylla, tantarishkapash kay hay- ñita charinkuna: 1. Imamantapash willana, kawsaypura willana, tantarichik chi- 34
  • 28. Ecuador Llaktapak Mamakamachiy kan willaytapash charinmi, shinallatak tukuykuna ima rurana- kuypi, tantarina hayñitapash charinmi. Maykan willana ñan- tapash, imawan imashinapash kikin shimipi, kikin unanchawan willanatami charinkuna. 2. Tukuysami mushuk willanakuyta chaskinkapa, willayta kachankapapash punku paskashkatami charinkuna. 3. Runakunapak willayta wiñachinata ushankunami; tukuypak, shukpalla, ayllullaktapak wiñachinatami ushan. Shinallatak ankizirmata, karurikuchikta, uyana, rikuna ñankunata charina paktapakta yaykuna ñankunata charinkunami. Shinallatak ka- charishka hatunpachata willachik, mana llikashka ankukuna- man yaykuna ñankunata charinkuna. 4. Tukuysami rikunaman, uyanaman, yarinaman yaykuna- tami charin, shuktaksami willanakunaman willankapa yayku- nata charinkuna. Shinallatak ñawsakuna, tisikukuna, muspakuna tantarichun willana hillaykunata wiñachinatapash charinmi. 5. Mamakamachiypi imashina rikuchishkata katishpa chaypika- shpa willanakuna kuskakunata tantachinatapash charinkuna. 17 niki.- Mamallaktaka tawka yuyayyuk runakuna tiyakta riku- shpa, chikan yuyaykuna tiyakta rikushpa, willanakunachun mi- rachishpa sinchiyachinka: 1. Achikllay ñankunata katishpa, unanchayta paktapakta raki- shpa paktachinka, runakunapak willanakuna ankizirma an- kuta tukuypak, shukpaklla, ayllullaktapak wiñachinka. Ankita, karurikuchik, rikuna ñankunata charinkapa paktapakta cha- rina ñankunatami paktachinka. Kacharishka willana hatun- ñan, mana llikashka ankunakunaman yaykuna ñankunata paktachinka. Shinami chay hillaykunapi runakuna rima- shpa, rikushpa, tukuykunaman may mutsurik kakpimi atin- kakuna. 2. Runakunapak willana ñankunata wiñachina, sinchiyachina; tukuyllapak, shukllapak, ayllullaktapak kachun yanapanka. Mushuk maysumak willana, willanakuna ñankunaman tukuy- llatami yaykuchinka. Ashtawankarin kay ñankunaman mana chayanata ushak, saywashkata charik runaman, shuklla ru- 35
  • 29. Kamachiy milka naman, tantarishkamanpash willanata wiñachichun yana- pan. 3. Ashalla tantarishka charikkuna charichun, shuklla yallita cha- richunpash mana sakinachu; paykunallatak, shuktak maki- wanpash willanakuna ñanta charichun mana sakinachu. Paykunallatak willana ankukunata charichunpash mana sa- kinachu. 18 niki.- Tukuy runakunami, tantarishka kashpa, shuklla ka- shpapash kay hayñikunata charin: 1. Mana llulla willaykunata mashkana, chaskina, willanakuna, mirachina, riksichina hayñita charinkuna; shinallatak illu willayta, rikushka willayta, utkashpa, allichishkata, tawkata, ima rurarishkata, llakitukushkata manarak atishpalla tukuy- kunaman chayachina. 2. Tukuyllaman llankak wasikunapak, Mamallaktapak kullkiwan shukllapak llankak wasikuna, paykunallatak tukuyllapak imatalla rurashka willayta hapinkapa, kishpiylla yaykunata charinka. Willaytaka mana pakanachu, kamachiypi nishka kakpillami willanata mana ushanka. Runapak hayñita wak- llichishka llaki kakpikarin maykan tukuypaklla kamayka wi- llayta mana pakanachu. 19 niki.- Kamachiyka willaypi, yuyaykuna chay willaypi kachun patachinka, yachaykuna kak, kawsaytarpuy kak chayta riku- shpami patachinka; chaytami willana ñankunaman manarak ka- chashpa imatalla nikta paktachun nikinka. Shinami willaykuna tukuy llaktakunaman kachana chikan kuskakuna wiñarinka. Piñanakuna, tsiknichina, kawsayllapina, unkuchina, yumay mu- nachina, apunchikta iñiyman, llaktana yuyayman pushak willay- kunata mana rikuchinkachu, yuyay miyuyman yaykuchikta mana uyachinkachu; shuktak hayñikunawan takarishpa waklli- chinata munak willaykunata kachachunpash mana sakinachu. 20 niki.- Mamallakta tukuy runakunapak sapan nishka shunkuyu- yayta, pakalla yachaytami kamanka; maykanmanta willay rikuri- shkatapash wakaychinkami. Shinallatak kay willaykunata 36
  • 30. Ecuador Llaktapak Mamakamachiy maykan willakkuna, shuktaksami willanañankuna paypak yu- yayta kachachun wakaychinka, shuktaksami willakllankak willa- chunpash kamankami. CHUSKUNIKI PAKMA Kawsaytarpuy, amawtaypash 21 niki.- Runakunaka, kikinpak kikinyayta, kawsaytarpuyta wall- pana, charirayana hayñitami charin; shuklla ayllullakta kawsay- man, mana kashpaka tawka ayllullaktaman kimirina hayñitapashmi charin. Kay kishpiyrishka akllaytaka paymi ima- shina ninata ushan, pay sumakkay akllaytapash ushanmi. Pay- pak kawsaytarpuy yuyashka wiñaykawsayta riksina, kikinpak ñawpamanta charimushka kawsaytarpuyman yaykuna, paypak kawsaymanta tukuykunaman willana, tawkasami kawsaytarpuy yachaykunaman kimirina hayñitapashmi charinmi. Mamakamachiypi rikshishka hayñikunata wakllichinata munakpi, chay kawsaytarpuytaka yanapachun mana mañanachu. 22 niki.- Runakunaka, paykunapak ushayyuyay wiñariykuy wall- pay hayñita charinmi; shinallatak mirachina, sumakkay rurayta, kawsaytarpuyta, sumakllankayta charirayana hayñitami charin. Shinallatak allikawsaywan allichirishpa kawsanata ushanmi; charishkakunawan, pay yachashka llankashka amawtamanta, arawimanta, sumakllankaymanta kapukkunata paypash hapina hayñitami charin. 23 niki.- Runakunaka, maypipash paykunapak kikin kishpiyri- shka yuyaywan atinakuna; shillatak kawsaykuna, riksinakuna, kawsaypura paktapakta kanata willana, tukuyllapak kuskaman yaykuna, chaypikana hayñitami charinkuna. Tukuyllapak kus- kapi kikinpak kawsaytarpuy yachayta rikuchina hayñitami charin. Kaytaka kamachiyta charikshina mana saywashka- wanmi ruranka, Mamakamachiypak tiksiyuyaykuna nishkata paktachishpa pushanka. 24 niki.- Runakunaka pukllana, samarina, kushiyarina, pukllan- kapa karuman rina, kishpiyrishka pachata charina hayñitapash charinmi. 37
  • 31. Kamachiy milka 25 niki.- Runakunaka kikinpak allikayman, amawta mirariwan kushiyarina hayñitapash charinmi, ñawpapacha yachaykunawan kushiyarina hayñitapash charinmi. PICHKANIKI PAKMA Yachay 26 niki.- Yachayka runakunapak wiñaykawsaykama hayñimi kan, Mamallaktaka yachaymanta llankanata mana yanka saki- nami kan. Kay kuskaka tukuypak llaktay shukniki llankaymi tukun, kayta pushankapaka Mamallaktami kullkita churanata charin. Tukuykuna pakta yaykurishkapash tukun, shinallami sumak kawsayman chayarinka. Runakunapak, ayllukunapak, wakipak hayñita paktachitapash yachayñanpi kanata charin- takmi. 27 niki.- Yachayka runakunapirak yuyashpami rurarinka, shi- nallatak tukuy mita wiñay runakunapak munashkata pakta- chinka, pachamama charirayayta yuyashpa, llakta ushayta yuyashpami yachayka rurarinka. Llakta ushay mañakushka, kawsaypurashka, tukuyllapak, yaykuchik, chikanpak, may alli, sumak kanka; shina kariwarimipak paktapakta kachun, kishpiy- rita, yanapayta, kasillatapash tankanka; sinchi yuyarinata, sumak rurayta, ukku kuyuyta, sapan munayta, tukuykuna mu- naytapashmi yachayka sinchiyachinka. Shinallatak ushay mirarita, ukku wiñayta, llankana wallpana ushaymanpash ya- chayka apunatami charin. Yachayka yachayyayta wiñachinkapa, riksiyachankapa kallari mutsurikmi kan, hayñikunata paktachinkapa, awkiyak Mama- llaktata hatunyachinkapami may mutsurik kan; shina tukuy llaktakuna wiñarinkapa shunku mutsurikmi tukun. 28 niki.- Yachayka tukuypaklla munayman apanka, shukpaklla, ashalla tantarishkapaklla munaypakka mana tiyankachu. Tukuy- kunapak, imamanta, punchanta, mana chinkachishpa yachakuy tukunkuna. Kallari, tiksi, chawpi patakunami ashtawan maña- kuymi kanka, mana kashpaka kay patakunata chimpapuraktami paktanka. 38
  • 32. Ecuador Llaktapak Mamakamachiy Tukuy runakunapak, ayllullaktapak hayñimi kan, kawsaytarpuy- pura ruranapak kawsay kan, yachakuk runakunapi chaypi kana- pashmi kan. Mamallaktaka kawsaypura rimanakuyta tawka pachakuman apana munaytami wiñachinka. Yachayka yachanawasipi kashpa, mana yachana wasipi kashpa- pash wiñariynkami. Yachayka tukuykunapak, tukuy patakunapi mana ima iñiyta katikchu kanka, sumak yachana kimsa patakama yachakuyka mana kullkita kunachu kanka. 29 niki.- Mamallaktaka ima yachanata paktachinkallami, sumak yachayta munashka yachayta akllanatami kun. Runakuna kikin shimipi yachana, kikin kawsaypura ukupi yachana hayñitami kun. Taytamamakuna, minkashkakunapash paykunapak churi, ushushi kikin munashka, akllashka yachaypi yachachun chura- nata ushanmi. Yachaykuna paykunapak tiksiyuyaywan, iñiwan ima yachakuy munaytapash akllanata ushanmi. SUKTANIKI PAKMA Wasimuyuntin, wasipash 30 niki.- Runakunaka, allikawsaypi kana hayñitami charin; sumak alli wasita charinatapash, mashikunamanta chikan, pay- kunapak kikin kullkita charina hayñitapash charinmi. 31 niki.- Runakunaka kitillaktakunapi, tukuyllapak kanchakunapi kishpiyrishka, hunta purina hayñita charinmi; kaytaka kawsayta charirayayana tiksi ukupi, tukuykuna kishpiyripi, kitimanta kaw- saypurata sumaychaypi charin, kiti kawsaywan, paklla kawsay- wan pakta kachunpashmi charinkuna. Kitiman chayana hayñika, kayta tukuyman alli kachun mashkaymi kan, shina runakunaman, kikin kawsaymanpash, kitimanpash, tukuywanmi paktachinka. 39
  • 33. Kamachiy milka KANCHISNIKI PAKMA Allikawsay 32 niki.- Allikawsayka Mamallakta paktachishka hayñimi kan, kayman paktarinkapaka shuktak hayñikuna paktanamanmi ki- mirin, kayshina yaku, mikuna, yachana, ukku kuyuy, llankay, kawsaykamay, uksi kuskakuna chashnallatak shuktak sumak kawsayta charirayakkunamanpash. Mamallaktaka kay hayñitaka kullki, runakuna, kawsaypura- kuna, yachana, pachamama llaktakunapak makiwan pakta- chinka. Shinallatak punchanta, imapacha alli kakta mashkashpa yaykunka; yachanakunata, ruraykunata mana shitashpallapash kamanka; willashpa yanapaywan, tukuysami allikawsaywan, kariwarmi allikawsaywan, chichuy allikawsay- wan paktachinka. Allikawsayta yanapayka imapash pakta- pakta tiksipi kachun pushanka; tukuymashna, yanapaywan, kawsaypuraywan, may alliwan, kutsikkaywan, utkaywan, ka- maywan, kawsayta kamaywan paktanka; shinallatak kariwarmipi yuyashpa, wiñaypi yuyashpa pushanka. PUSAKNIKI PAKMA Llankay, kawsaykamaypash 33 niki.- Llankayka runapak hayñimi kan, runakunapak ruraymi kan; kullkipak hayñipashmi kan, runa hatunyachunmi kan; chay- mantami llankayka kullkipak tiksi kan. Mamallaktaka llankak mu- naykayta huntay sumakchayta, sumak kawsayta, llankaykullkita, paktapakta rakishpapash, mana unkuchik llankayta kushpa, pay munashka, chaskishkata llankayta muchankami. 34 niki.- Runakunata kawsaykamay hayñika, tukuy runakunapak mana anchuchina hayñimi kan, Mamallaktapak manuy huchami kanka. Runapak kawsaykamayka yanapay tiksimanta, mañashka- manta, tukuy mashnamanta, paktapaktamanta, utkaymanta, ka- marimanta, ushaymanta, achikyaymanta, chaypikaymanta, shuklla runamanta, tantarishkamanta mutsuy tiksi ruraymi kanka. 40
  • 34. Ecuador Llaktapak Mamakamachiy Mamallaktaka kawsaykamay hayñi huntata rurarichun kamanka, ayllupak wasikunapi mana kullkita chaskishpa llankak runakuna- tami yaykuchin, kikin ayllupi mikunkapa pakllapi llankaktapash yaykuchin, tukuysami kikinpak llankayta chariktapashmi pakta- chin, maykan llankayta mana chariktapash yaykuchinmi. KIMSANIKI WANKURIY Runakunapak hayñikuna, kallaripi chaskina tantarikunapash 35 niki.- Hatunyaya, kariwarmi yuyak runakuna, warmi wawa, kari wawa, kallaripi kanka, shinallatak imillakunapash, chichu warmikuna, tisiku runa, wichkashka runa, mana pitirik unkuyku- nata charik, ancha unkuyta charikpash kallaripimi yanapayta chaskinkakuna. Llakipi kawsakkuna, wasipi millaynakushpa kawsakkuna, millay yumashka warmikuna, millashka wawa- kuna, payllatak llakirishkakuna, unkuywan wacharishkakuna; paykunataka Mamallaktami akllashpa ukllanka, shinallatak may allita yanapayta chaskinka, alli kallari yanapaytami maña- chinka. SHUKNIKI PAKMA Kariwarmi yuyak runakuna 36 niki.- Kariwarmi yuyak runakunaka, tukuylla kuskakunapi, paykunarakmi tukuypak karmakunapi, shukllapak karmakunapi kallari alli yanapayta chaskinka. Ashtawankarin tukuykuna ya- napaypi yaykurina, kullki yanapayta, millaynakuyta harkana ya- napaytami chaskinkakuna. Suktachunka pichka watata paktachishka runakunatami, yuyak runakuna kakta riksinka. 37 niki.- Mamallaktaka yuyak runakunaman kay hayñikunatami paktachinka: 1. Kullkita mana kushpa akllashka alli hampiwanmi hampirinka, alli hampikunata chaskinka. 2. Pay ushashkallapi llankashpa kullkita hapichun kamanka, chaypakka, paypak ushay saywaykunata rikunka. 41
  • 35. Kamachiy milka 3. Tukuypakmi llankaysamay tiyanka. 4. Tukuylla mitachimanta, shukpaklla antawa mitachimanta, arawa ukumanta ashalla kullkita kunka. 5. Kamachichishka manukullkimanta kishpirishka kanka. 6. Kamachiy nishkashina, chani kipuymanta, charishka kipuy- manta kullkita mana kunkachu. 7. Paypak yuyayta, munayta, yarinakuyta sumaychashpa, alli kawsaykayta kuk wasita charichun rikunkami. 38 niki.- Mamamallaktaka tukuylla llaktayta, yuyak runakuna ya- chashpa katinatapash churanka; kitillakta, ayllullaktapipash kikin kawsay imashina kakta rikushpami churanka; kariwarmi mana paktakakta, runalayata, kawsaytarpuyta, kikinpak chikankayta, ayllullaktata, tukuyllakunata rikunkami; runa llaktakunata chikan kakta rikushpa yanapak llankaytami churanka; shinallatak sapan runapak kikin kashkata wakaychinata, yuyayta churaypi kachun rikunka, kay llaktaykuna paktarichun mirachina. Ashtawanka, Mamallaktami kay tupuykunata hapinka: 1. Maypimi paypak mikuyta, allikawsayta, yachayta, sapan pun- cha kamanatapash kuk wasiwan yanapanka, kaytaka tukuy- sami hayñikunata ukllay ukupimi yanapanka. Paypak ayllukuna yanapayta mana ushashka runakunata chashkik puñuna wasita wiñachinka; wasita mana charik runakuna punchanta chaypi kachunpash shuk wasita churanka. 2. Llankaypi sinchita rurachishpa, tukuysami kullkita shuway ama tiyachun ukllashpa rikunka. Mamallaktami chaypi kana llaktaykunata mirachinkapa churanka, shinallatak tukuylla llankakwasikunapi, shukpaklla llankakwasikunapi yuyakku- napak llankayta paykuna yachashkakunawan munashkata paktachichun, shuk llaktayta churanka. 3. Yachanakuna wiñachina, kikinyay tiyachun shuk llaktayta mi- rachina, shukman kimirishpa kawsanata ashayachina, tukuy- kunaman yaykurichun tarina. 4. Tukuysami millanakuyta, waktayta, yumay llankay llakimanta, maykan laya llakimantapash ukllana, rikunapash, naka- shpaka chay llakikunata mana harkashkamantapash. 42
  • 36. Ecuador Llaktapak Mamakamachiy 5. Pukllay llankaykuna, nunay llankaykuna wiñachun, chaypak yuyashpa yachaykunata mirachina. 6. Wakllirikuna, ayñiwan makanakuy, tukuysami ancha llaki- kuna tiyakpi rikunata yanapana. 7. Kishpiyri kichushkata anchuchinkapa akllashka kamachiy tu- puykunata wiñachina. Supaychay wanachi, kishpiyrita kichuy tiyakpi, mana shuktak imashina llukshina tupuykunata cha- rikpika, shuktak alli kuskapi chay churashka wanayta pakta- chinka; huchayuk runa tiyakpipash, wanachina wasiman manarak kachashpa paypak wasipillatak wichkanka. 8. Ancha unkuywan, wakllichik unkuywan llakirishka kakpi- pash, chay unkuyta alli hampik akllashka wasiman pu- shashpa yanapanka, kamankapashmi. 9. Kullkimanta, munaymanta alli rikushka kachun, shinallatak paypak ukku yuyaypash allita katishpa paktachinka. Yuyak kariwarmita ayllukunata shitakpi kamachiymi wana- chinka, yuyak runata kamachun churashka kamaywasi- kuna shitakpipash kamachiyka wanachinkami. ISHKAYNIKI PAKMA Malta runakuna 39 niki.- Mamallaktami kariwarmi malta runakunapak hayñiku- nata paktachinka, kipaka llaktaywan, llankaykunawan hayñiku- nata paktachinka; shinallatak hillaykuna, kamaywasikuna tiyachun mirachinka. Tiyakkuna punchanpak tiyachun, malta ru- nakuna chaypi kachun, tukuyllapak ushay karmaman yayku- chunmi kamanka. Mamallaktami llaktakunata mushukyachik malta kariwarmi llan- kakkuna kakta riksinka, paykunataka wampukkuna shinatami rik- sinka, shinallatak paykunamanka: yachayta, allikawsayta, wasita, samariyta, pukllayta, tukuylla rimanata, tantanakuytapash pakta- chinka. Shinallatak alli sumak munay llankayta wiñachinka, ruray- tapash mirachinka. Yachayta sumakyachichun, llankayta kallarichun, paypak llankayta wiñachinata munachun riksinka, ya- chachinkapash. 43
  • 37. Kamachiy milka KIMSANIKI PAKMA Runakuna kuyuriy 40 niki.- Shuktak llaktakunaman runakuna richun riksirinmi. Maykan runatapash shuktak llaktaman rishkamanta, kamachiy nishkamanta anchuriktaka mana rikunachu, mana riksinachu. Mamallaktami, kamaywasikunawan tukushpa, Ecuador llakta- manta ista llaktakunapi kawsak runakunaman hayñikunata pak- tachichun, shuktaksami yanapayta wiñachinka, imashina kawsakpipash hayñitami paktachinka: 1. Paykunaman, ayllumanpash yanapayta karanka, kay llak- tapi kawsakpi, ista llaktapi kawsakpipash yanapankami. 2. Yanapayta karanka, yachachishpa, tukuysami killpayta kushpapash yanapanka, paypak hayñikunata paktachi- chun tukuyta kamanka. 3. Ista llaktapi imamantapash, paypak kishpiyri harkashka kakpi, paykunapak hayñikunata wakaychinka. 4. Ecuador llaktapi mashikunantin kimirinakuyta mirachinka, ayllukunantin kutintak tantarichun yanapanka, paypak munaywan tikramuytapash yanapanka. 5. Ista llaktapi, Ecuador llaktapak kamaywasikunapi mana yanka willanalla willaykuna, killkakullkapi taririk imanik kill- kashkata pakashpa charinka. 6. Istallaktakunapi kawsak ayllukunata, ayllupak hayñikunata- pash ukllanka. 41 niki.- Minkarina, pakakuy hayñitami riksirin, imashina kama- chiy kushkawan, llaktapura hillay runa hayñikunawanpash kay hayñitami riksirin. Minkarishka, mitikushka runakunaka, sumak alli harkaytami charina kan; shinallatak paypak hayñi huntay paktakpimi kushiyarinka. Mamallaktami tikrachimuna kallariyta sumaychanka, arininkapashmi; kaytaka runapura yanapay ha- wami, shuk kutinllami kamachiywan yanapanka. Minkachiyta, pakakuyta mañak runakunamanka, llakimanta shina ista llaktaman yaykushkamantapash, llakipi kawsakushka- 44
  • 38. Ecuador Llaktapak Mamakamachiy mantami mana wanachina kan. Mamallaktaka, shukkutinlla, llakikunata kay shina kishpiychina kakpillami kaytaka riksinka, mitikushkakunapak kamachiy pan- kata, kamachiyta katishpami riksinka. 42 niki.- Tukuysami piñashpa llukshichisha kachanata mana sa- kinachu. Karkushka runakunaka kamayta utka chaskina hayñi- tami charinka; runakashkamantami kamachikkuna yanapashka kanka, shinallatak mikunaman, puñunaman, wasiman, hampik- pakman, hampiman hawalla yaykuna hayñitami charinka. Kariwarmi wawakuna, imillakuna, chichu warmikuna, uchilla churiyuk ushushiyuk mamakuna, yuyak runakuna, tisikuruna- kuna, shuktaksami llakirishkapash paykunarakmi runapura ya- napayta kallaripi chaskishka kanka. Tukuy runakuna, tantarishkata runakunapash karkushpa ka- shpapash kamashkami kanka, shinallatak kawsay kamaywan, munaywan kikinpak kuskaman tikramuna hayñitami charin. CHUSKUNIKI PAKMA Chichu warmikuna 43 niki.- Mamallaktami chichu warmikunata kamanka, chuchu- chikuk pachapipash kay hayñikunatami charinka: 1. Yachay kuskapi, llaktapi, llankana kuskapipash mana chi- kanyachishka kankachu. 2. Wachak mamatakarin kamarishka hampiwanmi mitachinka. 3. Chichukay pachapi, wachay pachapi, wachashka kipapash paykunarakmi alli ukllayta hapinkakuna, tukuy allikawsay kamaytami chaskinkakuna. 4. Wachashka kipa, ñuñuchikuy pachapipash, alliyankakamami ima mutsurishkakunata chaskina charin. 45
  • 39. Kamachiy milka PICHKANIKI PAKMA Kariwarmi wawakuna, imillakunapash 44 niki.- Mamallakta, runakuna, ayllukunapash; utkashpa kari- warmi wawakuna, imillakuna alli tukuy wiñayta charichun sin- chiyachinka. Shinallatak paykunatarak ñawpachinka; hayñikuna hunta paktachunmi kamanka, paykunapak hayñikunatapash paktachinkami, kayka runapak hayñi hawapimi kanka. Kariwarmi wawakuna, imillakunapash tukuysami wiñana hay- ñitami charinka; kayka wiñarikukta, pukurikuktami rikuchinka, shinami hamutashka kanka; shinami paypak yuyaysapayay, ushayyuyay, hawayay paskarichun hayñita charinka; kayka shuk ayllupi, yachana wasipi, runakunapak muyuntipimi riku- rinka; shinallatak ayllullaktata kuyaypash kamayta charinka. Kay muyuntika runakunapak mutsuykunatami sumakyachinka; mashiyari, kuyay, kushikuy, kawsaytarpuy mutsuriytapash paktachinka; kaytaka Mamallaktapurapak, ayllullaktapura- pash kapakkamaywan paktachinka. 45 niki.- Kariwarmi wawakuna, maltakunapash, tukuy runaku- napak hayñikunatallatak charinka, ashtawankarin wawakuna- pak hayñikunatami paktachinka. Mamallaktaka wawa wiksapi- kak pachamantami kawsayta, kamayta riksinka, kaytaka allita rikushpami paktachinka. Kariwarmi wawakuna, wamrakuna paykunapak tukuy ukunta, munayta, kikinyayta, shutita, llaktayuk kana, allikawsayta, alli mi- kunata, yachanata, kawsaytarpuyta, pukllayta, samayta, kaw- saykamayta, aylluta yanapana hayñikunatami charin. Shinaka aylluntin, ayllullaktantin kawsana hayñitami charin; Shinaka ru- nakunantin kana, kishpiyrita sumaychana, sumakkayta kamana hayñitami charin. Payman llaki chayakukta hampikmanta tapu- shka kanka, paypak kawsaytarpuy, tukuylla, runallakta ukupi kikin shimipirak yachana hayñitami charin. Paypak yayamama maypi kak, ayllukuna maypi kak willayta chaskina hayñitapash charinmi. Paypak kawsaypi llaki rikurikpillami mana riksinata ushanka. Mamallaktaka paypak rimayta, tantanakuytapash hawalla rura- 46
  • 40. Ecuador Llaktapak Mamakamachiy chun sakinkami, yachakukkunapak tantanakuyta awllikukta, shuktaksami tantanakuy rurarichunpash sakinkami. 46 niki.- Mamallaktaka, kariwarmi wawakuna, imillakuna ka- mana tupuykunata paktachinkapaka kaykunatami ruranata cha- rin: 1. Manarak sukta watayuk wawakuna alli mikunata, alli kaw- sayta, yachayta paktachichun yanapanka, tukuy puncha ka- mayta, tukuy kamay hayñikunatapash paktachinkami. 2. Tukuy imashinamantapash llankaymanta, kullkimanta llaki tiyakpipash kamankami, llankaymanta kullki shuway tiyakpi akllashka ukllaywan kamanka. Manarak chunka pichka wa- tata charikpika mana llankachina, wawakuna llankay ama ti- yachun ashakama tukuchinka. Kariwarmi imillakunapak llankanaka wakinpillami tiyanka, paypak hayñitapash mana kichunkachu, manchanayay mana alli kuskaman, wakllichik kuskamanpash mana rinkachu, chaymi paykuna allikaw- sayta, alli wiñarinata mana anchuchinka. Paypak llankaytaka muchankami, wiñarikukta mana harkakukpika sumakchan- kami, riksinkapash; shinallatak llankayta washamanta yana- pankami. 3. Tisiku runakunatarakmi rikuna kanka, ayllupak ukuman hunta yaykurichun yanapayta kunka. Mamallaktami puncha yachana wasikunaman, tukuykuna kawsayman yaykurichun paktachinka. 4. Tukuysami millay, waktay, yumayta katushpa shuway, shuktak millaykunapash ama tiyachun harkana, rikuna kan. Shuktak millaykuna, waklliriman pushakpash ama ti- yachun harkanka. 5. Yuyay miyuymanta, munay miyuymanta, machana yaku upa- yaymanta anchurichun rikuna, shinallatak allikawsaykunata, wiñarikukta wakllichik upyaykunata wamra ama hapichun har- kanka. 6. Allpa tuñiriy tiyakpi, ayñiwan makanakuy tiyakpi, suktak ancha llakikuna tiyakpipash utkashpami rikuna. 7. Millanakuyman yuyachik, kawsayta llapichik, kariwarmi tsik- ninakuy yuyayta yachachik, maykan willaypi yaykukukpi har- 47
  • 41. Kamachiy milka kana. Tukuyllapak willaykunaka yachayta, runa unancha hayñikunata sumaychayta, runakaytami kallaripi kunka; shi- nami paykunapak mitawan pakta yanapakta kamanka. Kay hayñikunata paktachinkapa saywakunata, wanachikunata churanka. 8. Maykan yaya kashpa, mama kashpapash, wakinpika ishkan- tin watana wasipi kakpika, chay llakimanta rikuk akllashka kishpichik yanapaywan kamanka. 9. Paykuna, ancha unkuywan, mirarik unkuywan llakitushka kakpika paykunatarakmi akllashka alli kamaywan harkanka. SUKTANIKI PAKMA Tisikuwan runakuna 47 niki.- Mamallaktami tisiku unkuywan runakunata chaski- chun, uksi runakunantin tanta kachun paykunatarak rikuna llak- tayta arininka; tisiku runakunapak ayllumi llankayta mashkashpa chimpapurayta utkachinka,runakunapak kawsay ukuman imashina yaykuchinata mashkanka. Tisiku runakunataka, kay hayñikunata charichunmi riksirin: 1. Tukuyllapak kamaywasikunapi, shukllapak kamaywasiku- napi runakunapak allikawsay mutsurikta kunkapakmi riksin, ashtawankarin tukuypacha kullkita mana kushpa hampiku- nata charichun yaykuchinka; kaytaka wañunkakama ham- pita mutsukuk tisiku runakunaman shina kunka. 2. Tukuykunata kutintak alliyachun yanapana, punchanta ya- napaytapash kuna, ima yanapayta mutsukpipash chayta sumak yachaykunata kuna. 3. Tukuylla kuskakunapi, shukpaklla antawakunapi purishpa, arawa ukupi kushiyarishkamantapash ashalla kullkitami kunka. 4. Kamachiychichishka kullkimanta kishpiyrishkami kanka. 5. Tisiku runaman, uksi runamanpash paktapakta llankayta kuna, shina paykunapak ushaykunata, hawayaykunata mira- chichun, tukuylla tantaripak, shukllapak tantari llaktay maki- 48
  • 42. Ecuador Llaktapak Mamakamachiy wan pushanka. 6. Alli, ima mutsuymanpash yaykuna wasita, paypak mutsurik- kunata yanapachun charikyuk wasita charichun rikunka; shina paypak kawsaypi mana pipash satirinkachu, kikinlla- tak imatapash rurashpa punchanta kawsachun yanapanka. Tisiku runaka paykunapak ayllukuna punchanta rikushka ña mana kankanchu, punchanta kawsana kuskatapash mana charikka mana kankachu, maykan chaskik wasimi paytaka minkachishpa charinka. 7. Payka, uksi runaman yaykurichun, imapipash paktapakta chaskichun, paypak hawayayta, rurayyachayta wiñachik ya- chaytami paktachinka. Paypak yachayta ushachinkapaka tu- kuykuna yachana ukumanmi rinka. Yachaytaka payllata alli ukupi chikanyarishpami allita chaskinka, paykuna yachana ñanwanmi yachachinka. Yachana wasikunaka tisiku runaku- napak kamachiykunawanmi kay mutsuriytaka paktachinka, chaypakka kay tisiku runakuna yachachun mutsurik karana kullkillikata mirachinka. 8. Yuyaysapa tisiku runakunaman akllashka yachayku- naka, yachana wasikunata wiñachishpa makiwan pay- kunapak ushakuyta mirachinka, shina paykunapaklla yachana ñankunata wiñachichun. 9. Tisiku runakunaman, paykunapak ayllumanpash, tisiku unkuy ushakukta charikpika, karashka munayta hampikwan yanapana kan. 10. Allikak tukuysami charishkakunaman, mitachikunaman yaykuchun. Chaypakka pirkashka saywakuna, harkakuna- pash anchurinka. 11. Ruktu runakumanka shuktaksami willachinakunatami wi- ñachinka makiwan rimayta, makiwan takarishpa willayta wiñachinka, shina ñawsa killkakatinaman yaykuchun. 48 niki.- Mamallaktami tisiku runakunata yanapanarayku kay tupuykunata churanka: 1. Mamallaktapak ruray katichikunapika ayllukunapak ukupi ka- chun, shuktak shuktak ukukunawan yanaparishpa tukuyllapi, kawsaytarpuypi, yachanapi, kullki llankaypi kachun nishpami llaktayta mirachinka. 49
  • 43. Kamachiy milka 2. Mañashka kullki charinata churanka, manu kullkikunatapash uriyachinka, mana kashpaka kaywan kapuchik llankayta charirayanka, tukuysami yachana patapak karashka kull- kita hapichun yanapanka. 3. Ruraykatinata wiñachinka, kay ruraykatikuna chakchuriyta, samachunpash llaktayta wiñachina. 4. Chaypi kana llaktayta, kawsaykamaypi kachun, kamachiy nishkashinata paktachina. 5. Ancha tisiku runakunata tukuyta sinchita, ukuman yanapa- chun paktakayta ruranka, kayka paypak kikinyay may hatun wiñariman paktachun churanka, kikinllatak imatapash rura- chun churanka, shuk runapakman llutarishkamanta karuya- chun churana. 6. Ancha tisiku runakunapak ayllukunaman, paykunapak ka- pukchiy llankaykunata yanapachun asha kullkita kuna. 7. Tisikuwan runakunapak hayñikuna tukuy paktarichunka ru- raypi hunta kamachun kamana. Imashinapash piñashpa sa- rukpi, mana runapurashina kimirikpi, urmachikpi, tisikuruna kakpi manyaman shitakpi, imatapash rurashkakunamantaka kamachiymi wanachinka. 49 niki.- Tisiku runakunata kamak runakuna, ayllukunapash, punchanta yanapay mutsuykunata kuk kashkamantaka runaku- nami kawsaykamaywan killpanka. Shinallatak sumakta, may alli rikuyta kunkapa katinta katinta yachakuykunatami chaskinka- kuna. KANCHISNIKI PAKMA Ancha unkuywan runakuna 50 niki.- Mamallaktami ancha unkuyyuk tukushka runakunata, mana hampiripak runakunatapash kamanka. Shinallatak tukuy patapi karashka hampiwan hampirinata, mutsurishka pachapimi payrak hampirinata charin. 50
  • 44. Ecuador Llaktapak Mamakamachiy PUSAKNIKI PAKMA Kishpiyta kichushka runakuna 51 niki.- Kishpiyrita kichushka runakunamanka kay katik hayñi- kunatami riksirin: 1. Wanachishka shina mana manyayachishka kana. 2. Rimanakuyta, ayllukuna, hayñita yachakkuna rikushka ka- natapash charina. 3. Kishpiyta kichushka pachakuna imashina llakita chaski- shkata, paktakay apupak ñawpakpi willana. 4. Wanachina wasikunapi kishpiyta kichushka runakuna ama unkuchunka, alli yanapak runakunata, mutsurishka hillayku- nata, hampikunata charina. 5. Kishpiyta kichushka runamanka yachayta, llankayta, ka- puchiyta, kawsaytarpuyta, mikunata, puklllanata, samay mutsuykunata rikunkami. 6. Chichu warmikunaka, ñuñuchikuk warmikuna, imillakuna, yuyakkuna, unkushkakuna, tisiku unkushkakunaka aklla- shka yanapayta, alli rikuytapash chaskinata ushanmi. 7. Kariwarmi wawakuna, imillakuna, tisikukuna, ukupi harka- shka kak yuyak runakunapash allita kamana, tukuy mutsu- rikkunata kuna. ISKUNNIKI PAKMA Mawkayachik runakuna, mikuk runakunapash 52 niki.- Runakunaka may alli charimushka mitachitapash kishpiyriwan akllaytukunkapa hayñita charinkunami. Ima- shina kakmantapash, mana kachun, imakakta riksina hayñi- tami charin. Shinallatak alli willayta chaskitukunmi, mana umay tukunkachu. Kamachiyka alli rikuy kachun chapana ñankunata churanka, ka- riwarmi mikukkuna ama llakirichun harkayta chaninka; kay hay- ñikunata pakiktapash wanachinkami, allichichinkami. Mana alli 51
  • 45. Kamachiy milka kakpi kullikita tikrachichun mañanka, mana allita rurashkamanta, charishkakuna, allikawsaykuna mana alli kashkamantapash wa- nachinkami; tukuy allikaypakkuna mana alli kakpi, pitikpipash wa- nachinkami. Hatun llaki tiyakpi wakinpilla pitirikpika mana wanachitukunkachu. 53 niki.- Llankakwasi, kamaywasikunapash, mitachikuna tukuy- lla runakunata yanapak tantanakuykunapash atik, mikuk kariwar- mikuna allikachichun tupuk llikakunata yaykuchina; chaskichik, allichik llikakunata yaykuchinata, llankaypi churanatapash cha- rinmi. Mamallaktami runakunata llakichishkamanta, wakllichishka- manta kamachiywan kutichinata charin; shinallatak tukuypak alli- kaykunawan mana alli rikukpi wanachina, mitachikuna mana tiyashkamanta kullkita kushka kakpipash Mamallaktami rikunka. 54 niki.- Chikan runakuna, mitachita mañachik tantanakuykuna, kapukchik, mikuna nipakunata katuk, tukuy runakunapak hawa- pimi huchata aparinka; mana alli mitachishkamantapash kama- chiywan wanachishka kanka; paykuna willashka llulla kakpi, killkashka mana chaytallatak nikta yaykuchishka kakpipash sinchita wanachishkami kanka. Llankanata yachak runakuna yachashka hawa, kapchita, minka- shkata mana allita pushakpipash huchachishka kanka; ashtawan- karin runakunapak tukuy kawsayta mana allita rurakpi, llakipi churakpipash wanachishkami kanka. 55 niki.- Mawkayachik, tukuchik runakuna willayta mirachinkapa, hayñikunamanta yachankapa shuk tantanakuyta wallpanata ushanmi, kaywanka kamachiyta rikuk kamachikkunapak ñaw- pakpi mitsarinata tukunkunami, willayta, yachaytapash charira- yanata ushanka. Kay hayñita, shuktak hayñikunatapash paktachinkapa pipash tantarichunka mana mañanchu. 52
  • 46. Ecuador Llaktapak Mamakamachiy CHUSKUNIKI WANKURIY Ayllullaktapak, llaktakunapak, kawsay markakunapak hayñikuna 56 niki.- Ayllullakta runa, llaktakuna, kawsaymarkakuna, yana- llaktakuna, yunkallaktakuna, sapsillaktakunapash Ecuador llak- tami tukun; shuklla, mana rakirinami tukun. 57 niki.- Mamakamachiypi nishkashina sapsita, ayllullaktata, llaktata, runallaktata riksin, kamarinpash; shinallatak runa hay- ñikuna, ista Mamallaktakunapak hatun willaykuna, arinishkaku- nata shinami paktachin, runahayñikunapash hillaykunawanmi riksirin. Shina tukuypak hayñita riksin, kamanpash. 1. Kikinkayta, kimirishka yuyayta, ñawpa yachaykunata, ima- shina tantanakuyta rurariyta charirayana, mirachina, sinchi- yachina wiñachinapash. 2. Kawsayllapimanta mana shitashka kana, paypak sapimanta, kikinyaymanta, kawsaytarpuymanta shuktak shitaykuna mana chikanyarishkachu kana. 3. Kawsayllapimanta, ista tsiknimanta, shuktak chikanyachiku- namanta llakirishka runakunata riksinka, allichinaka; waklli- chishkamantapash tikrachina. 4. Sapsi allpakunata wakaychina, chay allpakunaman pipash mana yaykuna, mana kullki manuymanta kuna, mana yanka rakina, mana killkachina. Kay allpakuna mana manukullkita chanina, churashka kullkita mana kunachu kan. 5. Kawsamushka allpata, ñawpa saywashka allpata charira- yana, kaymanta mana kullkita kushpalla kikinmanmi killka- china kan. 6. Pachamamapi tiyakkunata hapina, shinallatak kamana chaypi kana, kutintak huntamuk, mana tukurikta mawkaya- chishpa, hapishpa, kamashpa, mawkayachishpa kawsana. 7. Ñawpakman llankanakunata, llukshichinakunata churan- kapa, paypak allpa ukupi tiyak tukurik nipakunata katunkapa, kaykuna pachamamata, kawsaytarpuyta wakllichik kakpi mana karupacha ukupi tapunarak, manarak kallarishpa 53
  • 47. Kamachiy milka willanarakmi kan. Chay llankaykuna kapukchishkamanta shuk chanita hapina, ayllukunata, llaktakunata, runakunata, kawsaytarpuyta, pachamamata wakllichishkamanta mashna kakpipash tikrachinatami charin. Kay tapuytaka chay llaki- manta yachak kamachikkunami, manuyta charishkamanta utka tapuna kan. Tapushka ayllullaktamanta arinishkata mana chaskishpaka, Mamakamachiypi, kamachiypi nishka- wanmi katinka. 8. Tawkasami kawsayta, paypak muyuntinta imashina wakay- chinata, ñawpachinata yachana. Mamallaktaka tawkasami kawsayta, wakaychinatami kamankatak, tawka watata cha- rinkapa ayllullakta chaypikaywan yachanakunata churanka, tukuypacha samikawsay tiyachun pushanka. 9. Kikin kawsanakuyta, tantanakuyta, wakaychina, wiñachina, mirachinapash; kaytaka paykunapak kamachishka allpaku- namanta, ñawpa pachamanta charimushka sapsi allpa- manta, llakta allpamanta kamachikkuna llankana, wiñachina. 10. Kikin hayñita, kawsaykamachiyta wiñachina, mirachina, chu- rana, paktachinapash; chaykunaka Mamakamachiypi tiyak hayñikunata mana pakinkachu. Ashtawankarin warmikuna- pak, kariwarmi, imillakunapak hayñikunatapash mana paki- nachu. 11. Paykunapak ñawpamanta charimushka allpamanta mana llukshichishka kankachu. 12. Sapsiyuyayta charirayana, killpana, wiñachina; shinallatak kikin amawtayta, sumakyachayta, ñawpa yachayta wiña- china; tawkasami kawsayta wachak nipankunata kamana; tawkasami kawsaytarpuy, hampita, kikin hampinata wiña- china. Shinallatak iñina kuskakunata, wakakunata kutin ta- rina, ñawpachina, killpanapash. Saywashka allpa ukupi tiyak yurakunata, wiwakunata, chukikunata, kawsayllikata, tiyak- kunamanta yachayta; wiwapak, sachapak kikinyaytapash ukllana. Paypak yachaykunata, mushuk llankaykunata, rurayku- nata tukuysami apakuyta kichuchun mana sakinachu. 13. Ecuador llaktapak charimushka kawsaytarpuyta, wiñaykaw- sayta mana rakinachu, mana shitanachu. Shinaka charira- 54
  • 48. Ecuador Llaktapak Mamakamachiy yana, killpana, wiñachina, wakaychinami kan. Kayta pakta- chinkapaka Mamallaktami kullkita kunka. 14. Ishkayshimi kawsaypura yachayta wiñachina, sinchiyachina, hawayachina; kayka kallari yachaymanta, hawayachayka- mami may alli kachun yuyayta charinka. Imashina taw- kasami kawsaytarpuykuna rikuchishkawanmi kanka; shina kikinkayta yachachina, yachana ñankunawan pakta kaman- kapa, wakaychinkapa sinchiyachina. Shuk sumakkay yachachik tukuna ñanta paktachirina. Kay yachana llikata kamanaka, minkapi, aynipimi rurarina, asha- lla mitapi allichishpa, ashalla pachapimi kanka; tukuykuna ri- kuypi, ñawinchi tiksitami paktachina. 15.Tantanakuykunata tawkashkata sumakchashpa milka ukupi tukuypa shutipi rikurichun wallpana, charirayana; chi- kanchikan kawsaytarpuypi, llaktaypi, tantariypi wallpanka. Mamallaktaka tawkasami kawsaykunapak rimayta, tantana- kuyta riksina, mirachina. 16. Kamachiyta churak kamachik tantanakuypi paykuna kacha- shka runakunawan chaypikana, maykan llaktay tukuyllapak rurarikuypacha chaypi kana; ashtawankarin ñawpakman llankana wallparikuy pacha, maykan llankaywan kallarikrin, Mamallaktapak minchapi rurana tiyarikukpimi chaypi kana. 17. Manarak kamachiy tuputa churashpa, chay kamachiytupu maykan sapsihayñita wakllichina shina kakpika tapurishkami kana. 18. Rimanakuyta, kimirinakuyta, shuktak llaktakunawan yana- panakuyta charirayana, wiñachina; ashtawankarin Mama- llaktapura saywashka ayllukunawan, rakirishka ayllukunawan chayanakuna. 19. Paykunapak churarinakunata, unanchakunata, hayllikunata charishpa kikinyachun tankana. 20. Kamachiypi nishkata katishpa, awka llankaykunata payku- napak allpamanta anchuchina. 21. Sumakkay, chikansami kawsaytarpuy, ñawpa yachay- kuna, wiñaykawsay, munaykuna, shuktakkunapash tu- kuypaklla yachaypi, willaykunapi rikurichun. Kikin willana 55
  • 49. Kamachiy milka ñankunata wiñachina, paykunapak shimipi willachun, shuktak willana ñankunamanpash mana chikanyachishka kankachu. Paykunallatak manyayarishka llaktakunapak saywashka all- pakunaka ñawpamanta kawsamushka allpakunami kan, chayka mana ashayachina, mana llankana allpachu kanka. Chaymanta ima tiyakkunata llukshichinaka paykuna kama- chiyshkami kanka. Mamallaktami kawsaykuna tiyachun, pay- kunapak kikin kawsayta sumaychankapa, kamankapa tupuykunata churanka; manyayarishka kawsana munayta su- maychanami kan, paykunapak hayñita rikurayanapashmi kanka. Kay hayñikunata pakikka runata wañuchik shina hatun huchatami charinka, kaytaka kamachiywan ñitishpami wanachina. Mamallaktami maykan samiwan mana shitachishpalla kay sapsihayñitaka churashpa kamanka, karimanpash, warmiman- pash paktapakta, mana wakayachishpalla paktachinka. 58 niki.- Yanaruna llaktapak kikinkayta, kawsaytarpuyta, ñaw- payachayta, hayñita sinchiyachinkapaka Mamakamachiypi kill- kashka sapsihayñita, kamachiytapash riksin. Shinallatak Mamallaktapura hatun willaykunawan, arinishkakunawan, shuktak runahayñi hillaykunawanmi riksirin. 59 niki.- Yunkaruna llaktapak tukuy runa wiñarina ñanta, achka watapak, charirayaypak, llaktay ñawpakman richun, shuktak mushuk ñanta, tantalla kamayta riksirin; shinallatak paykuna yachashka yuyaykunawan, paypak kawsaytarpuyta sumay- chayta, kikinkayta, kikin rikuyta kamachiypi nishkata katishpa riksirin. 60 niki.- Ñawpa llaktakuna, runakuna, yanarunakuna, yunkaruna- kunaka paykunapak kawsaytarpuyta wakaychinkapa charishka all- pakunata saywanata ushanmi. Kamachiyka chay wallparita wiñachinami. Tukuypak allpa tiyakpimi sapsitaka riksirin, shinallatak ñawpa- manta tantanakuna saywashka-allpata shinami riksirin. 56
  • 50. Ecuador Llaktapak Mamakamachiy PICHKANIKI WANKURIY Chaypikana hayñikuna 61 niki.- Ecuador llaktamanta kariwarmi runakunaka kay hayñi- kunamantami kushiyarinkuna: 1. Akllana, akllay tukushka kana. 2. Tukuyllapak munay kakpi chaypi kana. 3. Llaktakunamanta wiñachishka mushuk kamachiyta riku- china. 4. Tapushkakuna kana. 5. Tukuyllapak ushak llankashkata taripana. 6. Akllashka kamachikkunata churak kachashka kamachiyta mushukyachina. 7. Yachaypi, ushay yuyaypi tiksishpa tukuylla llankaykunapi kana, tukuylla awllita kuna; shinallatak kaytaka akllay, shuti- chik, yaykuchik, paktapakta kay, tawkachik, tukuypak akllay llikawan rikushpa llankayta kuna. Shinallatak chaypi kanata, karintin warmintin paktapakta yuyaywan llankayta kuna, shina tisiku runakunata yanapana, karipuraman warmipura- man mana chawpishpalla kushpa paktachina, tukuypata, wa- tayukkunamanmi llankaytaka kuna. 8. Llaktay tantarikunata, kuyurik tantarikunata rurana; kay tanta- nakuymantaka kishpiy kimirina, kishpiy anchurina; muna- shpaka paykuna arinishkata, churashkata uyana, chaypi kana, katinapash. Ista runakunaka kay hayñikuna, imashina paykunapak alli kakpimi kushiyarina. 62 niki.- Runakunaka llaktay hayñiwan kushiyarishpa tukuykuna- man, paktapakta, paymantak, pakalla, paypak shutita kushpa shitana hayñita charinmi. Kaytaka katipi kak nishkakunawanmi paktachinka: 1. Chunkapusak watamanta wichayman charik runakunapakmi ashtawanka apuchinata charin. Wichkana wasipi wichka- 57
  • 51. Kamachiy milka shkalla runa, tawka watata wichkashka kashpapash mana su- paychashka kashpaka akllana hayñitaka charinkunami. 2. Chunkasukta, chunkapusak mitayuk runakunami apuchiwan arininata charinkakuna, shinallatak suktachunka pichka wa- tata charik, Ecuador llaktamanta kariwarmi runa, istapi kaw- sak runa, Ayñi Ushaypi llankak, Chapaypi llankak, tisiku runakunapash apuchinata ushankunami. 63 niki- Ecuador llaktamanta kariwarmi runakunami istallaktapi kawsakkuna, kariwarmi Ecuador llakta Pushakta, kariwarmi ki- papushakpash akllari tukunkunami. Paykunaka Mamallaktapak shutipi rikurik, ista saywashka allpapak shutipi rikurina hayñitami charin; shinallatak kutinpash akllariyta usharinmi. Ista llaktamanta Ecuador llaktapi kawsak runakunaka pichka watata kamachiy riksishka kashpami shina charin. 64 niki.- Llaktayhayñi kushiyanata, kamachiypi shina nishkaku- namanta shukyachinkami, sakichinkami: 1. Kamachiyta manani, chayrak tiyakpi, mana pakichishka kakpi, mana kashpaka pakirishkata mana willashka kak- pillami sakirinka. 2. Shina kana tiyakpika, kishpiyta kichushpa supaychachun ña huchata churashka kakpi kichunka. 65 niki.- Mamallaktaka tukuyllapak llankaykunapimi kariwarmi chay mashnallatak llankachun churanka, karipash warmipash llankakuska kuskakunapi arininata, pushanata ushachun; shi- nallatak llaktay tantanakuypi, llaktay kuyuri tantanakuypi arini- shpa pushachun. Llakta runakuna pushakkuna tukuchun, akllaypipash katirayashka, paltaykuna tiyakpi chaypikayta su- maychana kan. Mamallaktaka shitashka llaktakuna, ayllullaktakuna chaypi ka- chun arinishka rurarichun tupukunata churashpa paktachinka. 58
  • 52. Ecuador Llaktapak Mamakamachiy SUKTANIKI WANKURIY Kishpiykaypak hayñikuna 66 niki.- Shinami runakunata riksirin, kamankapash: 1. Kawsayta mana pakina hayñitami riksin. Wañuchina wanay mana tiyachunmi riksin. 2. Sumakchay kawsanata, allikawsayta charichun riksin; shina- llatak mikunata, allimikuyta, chuya yakuta, wasita, llankayta, llankachiyta, yachayta, samarinata, ukun kukurinata, churari- nata, kawsaykamayta, pachamama alliyachinata, shuktak mutsurishkakunata charichun hayñitami riksin, kamanpash. 3. Runapak tukuykana hayñita riksin, kaykunami kay ukupika kan: a. Tukuy ukunta, munayta, allikayta, kari kana, warmi kana hayñitami riksin. b. Tukuylla karmapi, ayllu karmapi millaynakuymanta kishpiyrishka kawsayta charichun riksin. Mamallaktaka millaynakuykuna ama kallarichun pichankapa mutsurik tupuy kamachiykunata churanka; ashtawankarin warmi- kunata, kariwarmi wawakunata, kariwarmi imillakunata, yuyak runakunata, tisikukunata akllashpami millakkuna- manta anchuninka. Tukuysami wakllirishka, llakirishka runakunata takak millaykunamantami pichanka. Millay- nakuy, llapik, yumay shuway llakikunata anchuchinkapa shuktaksami wanachi tuputami churanka. c. Shuwashpa pakana, watay, mana apanakuy, ancha wa- nachi, mana rurachi, urmachiy llakikuna ama tiyachunmi mana nichina. d. Rikchayachik hillaykunata mawkayachikta, runakunapak hayñiwan takarik amawta yachaykunata mana nichun rik- sin. 4. Kamachiykunapi, nipakunapi pakta kana, mana chikanya- chik hayñitami riksin. 5. Kishpiyri wiñariyta charina, shuktakkunapak hayñi shinata- 59
  • 53. Kamachiy milka pash charina, shuktakkunamanta mana saywashka kana. 6. Kikin yuyayta kishpiyrishpa rimana, willana hayñita charina, ima wallpaywanpash, ima willaypipash kishpiyrishka hayñi- tami charina. 7. Yankamanta, pantaymantapash, willak ñanmanta huchachi- shka runakunaka, llullakkunata manuchishpa utkakashpa ti- krachichina, allichichina hayñitami charin. Maymanta yanka huchachishka kuskamanta, chay sayllapillatakmi mana kull- kita kushpalla allichichichunmi riksin. 8. Paypak iñita, wakaychina, shuktakyachinata, pay yacha- shkata tukuypaklla ñawpakpi, shukllapak willana, pakta- china hayñita charichunmi riksin. Shinapash shuktak hayñikunata sumaychashpa willanatapash charinmi. Mamallaktaka paypak munaymanta iñiyta, shinallatak may- kan mana iñitapash katiktapash kamanka; shinallatak tukuy- kuna sumaychanakuna kuskata ukllanka. 9. Payllatak arinina, willashka kana, paypak munaywan, kari- warmi munanakushkamanta mana hichuk, paypak kawsayta, warmi kariyay, kari warmiyay munay yuyayta charina hay- ñitapash riksinmi. Mamallakta kay arinikuna, munaykuna paktachun mutsuriykunata kamaywan paktachun churachun- pash riksin. 10.Paypak kishpiyrishka alli kawsayta, arinishkata, willa- shkata, mirana kawsayta arinina hayñitapash riksinmi; ima pacha, mashna kari wawa, mashna warmi wawa chari- natapash riksinmi. 11. Kikin yuyaykuna hawa pakalla wakaychina hayñitami charin. Maykanpash chayllamantatak mana kutintak willachun mañashka kankachu. Imamantapash kikinllatak, minkashka manarak arinikpika willachun mana atinachu, mana rurachin- kachu. Paypak iñimanta, llaktay yuyaymanta, paypak unkuy- manta, kuyay kawsaymanta maykanpash willachun mañanata mana ushanchu. Hampinkapa mutsurikpillami hampikkunaman willanka. 12. Shunkuyuyayta shitana hayñita riksin, kayka shuktak hayñi- kunata mana urmachinkachu, runakunata imamantapash mana wakllichichunmi riksin. Tukuy runakunami millanata 60
  • 54. Ecuador Llaktapak Mamakamachiy mana nina hayñita charin, awka mitachi kankapa mana chaypi kana hayñitapashmi riksin. 13. Kikin munaywan, kishpiyrishpa tantanakuna, tantarina, wi- llana hayñitapash riksinmi. 14. Mamallaktapak allpakunapi kishpiyrishka purina, kawsana kuskata mashkana hayñitami kun, paypak Mamallaktamanta kishpiyrishka llukshina, yaykuna hayñitami riksin; kaytaka kamachiykunawanmi nikina kan. Paypak Mamallaktaman- taka chayta rikuk kamachik kamayukllami mana ninka. Ma- mallaktamanta mana llukshichinataka paktakay apukllami rikunka. Ista runakunaka kikinpak, ayllupak kawsay llaki kana kakpi, kishpiy kawsay, kawsay kamay llakipi kakpika paypak llak- taman mana tikrankachu; pipash mana llukshichishpa ka- chankachu. Runa kashkamanta, iñiymanta, llaktayaymanta, yuyaymanta, tantanakuymanta, llaktay yuyaymanta kanata mana manyayachinkachu. Ista runakunataka tantachishpa mana shuk punchallapi lluk- shichinachu. Sapan runapak llakikunata riksishpami ima- shina kachanata mashkana kanka. 15. Tukuykunaman paktachinkapa, pachamamata mana waklli- chinkapaka shukllapash, tantarishkapash kullkillankaykuna wiñachinata yanapana tiksiwanmi hayñitaka riksin. 16. Kishpiy llankay yuyarita charina hayñita riksin. 17. Kishpiy llankay hayñita riksin. Maykanpash yanka, sinchita llankachun mana mañashka kankachu, kamachiy mañakpi- llami shina kanka. 18. Awkiyachi, alli shuti charina hayñitami kun. Kamachiyka runapak unanchata, alli rimaytapash ukllanka. 19. Kikinpak ima willaykunata kamana, willayman yaykuna, wi- llay hawa arinina hayñitami riksin, kay ñawi imawillayta, kayta imashina kamana hayñitapash charinmi. Kipaka tan- tachina, wakaychina, killkarikukta, rakinata kamanka. Shina- llatak ima willayta willankapaka kamachik minkashka arinishkatami mutsunka. 20. Shuklla runa kuyana, aylluta kuyana hayñitami riksin. 61
  • 55. Kamachiy milka 21. Willayta killkashpa kachashkata, rikunapi kachashkata mana wakllichishka kana, pakalla kana hayñitami charinka. Kayta hapinata, paskanata, taripashkapash mana kankachu. Kay- taka kamachiy rikuchishka kakpi, shuktak runapak kakta, wakaychinkapa chayta taripana kakpi, kamachik kamayuk nikpillami rikunkapa paskanka. Kay hayñika shuktak sami willaykunatapash, shuktak wallpa chaskitapash ukllanmi. 22.Kawsana kuskata, wasita mana wakllichina hayñitami charin. Shuk runapak kawsana wasiman mana yanka yaykunalla- chu. Wasiyuk mana sakikpi, kamachik mana nikpika tukuyta rikunata, charishkata kipunata, imatapash mana ushana- chu. Ancha hucha tiyakpi, kamachiy shinachun nikpillami wa- siman yaykuna. 23. Kamachikkunaman shuklla runa, tantarishka runapash mana alli willayta, mañayta pushana hayñita riksin. Shinallatak alli yanapayta, tikrachishkata chaskina hayñitami charin. Shuklla runa llaktapak shutipi mañay kachanata mana ushankachu. 24. Ayllullaktapak kawsaytarpuypi chaypikana hayñita charin. 25.Tukuypalla charishka, tukuypaklla may alli mitachiman, shuk- llapak alli mitachiman haykuna hayñitami riksin. Shillatak sumaymana, utkashka, alli apanakuy, allikay willayta mana llullashka yachanata, imashina kak willayta chaskina hayñitapash riksinmi. 26. Runakunaka, pachamamata awlliwan, runakunata yanapa- chun maykan wallpapipash kikinpak charishka tiyachun hayñita riksin. Kikinpak charishka kachunka tukuylla llaktay- pak tupu ukupimi kanka, shuktak tupukunapipash kanchun ruranka. 27. Uksi pachamamapi kawsana, pakta makinchishka pachama- mapi, unkuymanta kishpiyrishka, pachamamawan aylluyari- shka kawsana hayñita charichun riksin. 28. Shuklla kikinkayta, sapsi kikinkayta hayñita riksin; payllatak akllashka shutita, ayllushutita killkachina hayñita charin. Ki- kinkay nipakunata, wakaychina, wiñachina sinchiyachina hayñitami riksin; shinallatak runallaktata, ayllu maymanta shamushkata, nuna rikuchikunata, kawsaytarpuykunata, iñi- 62
  • 56. Ecuador Llaktapak Mamakamachiy kunata, shimikunata, llaktayta, runakunapak yachayta wa- kaychina, wiñachina, sinchiyachina hayñitapash charinmi. 29. Kishpikay hayñikunapash yaykuchinmi: a) Tukuy runakuna kishpiyrishka wacharikta riksin. b) Runakunata tukuysami llapikta, llankay shuwayta, paka- lla shuwayta, imashinapash llakichiktaka mana sakina- chu. Mamallaktaka imasami llakikuna ama tiyachun riksin, mana alli apanakuyta anchuchinka, millashkaku- nata kutintak alli kawsayman yaykuchinka, shuktak wallpa kishpiy wakllikta anchuchinka. c) Maykan runapash manumanta, chanimanta, chani ma- numanta, tantashka kullkimanta, mañakushkamanta mana paypak kishpiyta kichushka kachun riksin; shina- pash ayllumanta kanchaman wawata charishkamanta kullkita kunatami charin. d) Pi runapash mana allita rurachun nishpa mañakpika, mana ruranachu, shinallatak kamachiypi rurachun ni- shka ruraytaka mana sakinachu. 67 niki.- Paypak chikan chikan kawsaypimi ayllutaka riksirin. Ma- mallaktaka runakunapak shunkuta shinami ayllutaka ukllanka. Imashina pay imatalla yuyashkata tukuyta yanapaktami pakta- chinka. Kaytaka kamachiwan, rurashkawan tiyachinka, kayka pak- tapakta hayñipimi tiksinka, yaykurishka mashikunapak charishkawan tiksinka. Sawarinaka shuk karintin, shuk warmintin tinkunakuymi kan, kayka sawarikkuna kishpiyrishka shunkumanta munaypi, pak- tapakta hayñipi, manunakuypi, yuyay huntashkapi tiksirishkami kanka. 68 niki.- Kawsankapa tinkunakuyka, shuk kari, shuk warmi mana sawarishka tantarishkallami tukun, shinapash shuk ayllumi wallparin; kayka shuk pachata, arinishkakuna ukupi, ka- machiy shuk kutinlla nishkami kan. Shinapash sawarishpa ayllu wallparishkakunapak hayñikunata, mañayta charishkatami hapin. Shukpak wawata wakchushpa wiñachinaka shuk kari, shuk 63
  • 57. Kamachiy milka warmi sawarishka, tantarishkapakllami kanka. 69 niki.- Ayllu wallparik runakunapak hayñita ukllankapaka kaykunami kan: 1. Arinishkata paktachik yayamamata mirachina. Yayamamaka wawakunata kamachun, wiñachichun, yachachichun, alli mi- kuyta karachun, tukuy ukunta wiñachichun, churipak ushu- shipak hayñita ukllachun mañashkami kanka. Ashtawankarin ima llakimantapash yayamama rakirishka kashpami shina kan. 2. Ayllu mashna charishkakunata manushkamanta mana ki- chunataka, kamachiy churashkawan, saywashkawanmi rik- sirin. Ima charishkata churikunaman killkachishpa sakinata, ima charishkata hapinatapash riksin. 3. Mamallaktaka sawarishka ayllupak charishkakunata kama- chun ariniykunapi paktapakta hayñi tiyachun kamanka. 4. Mamallaktaka yayamamakuna, maykan ayllupak pushak kakpipash mañashkakunata paktachikukpimi ukllanka; imamantapash kawsaypi urmashka ayllukunatami ashta- wanka akllashpa ukllanka. 5. Mamallaktaka yayamamapura arinishkata paktachinaka ñawpachinka, shinallatak ruraykunata paktachikta rikunka, mamapura, yayapura, shinallatak churikuna, ushushikuna hayñita kuktami rikunka. 6. Churikuna, ushushikunapash shutita kushka kashkata, mana sawarishka mamapak wawa kashkata, taytallawan kawsak churi kashkata mana rikushpalla chay hayñitallatak charichun paktachinka. 7. Shutita killkachikuk pachaka imamanta ayllu tukukukta wi- llachun mana atinachu. Maykan kinkinyachik pankapash chaytaka mana willak tukunkachu. 70 niki.- Mamallaktaka kariwarmi paktapakta kachun llaktay ñankunata mashkashpa paktachinka; kamachiykunapash chay- pak yuyarishkami kanka; ñawpakman llankana, ruraykatichiwan kariwarmi pakta kana yuyayta yaykuchinka. Tukuyllapak kuska- kunapi mañashpa paktachun sumak ruraykunata mañachinka. 64
  • 58. Ecuador Llaktapak Mamakamachiy KANCHISNIKI WANKURIY Pachamamapak hayñikuna 71 niki.- Pachamama, maypimi miraririn, maypimi kawsay rura- rin, tukuy paypak tiyayta, kamayta, kawsaymuyuy wiñaykunata, wallpata, awllikunata, wiñariy katikuyta sumaychachun hayñita charin. Tukuy runakuna, ayllullakta, llaktakuna, runallakta shukkuna- pash pachamamapak hayñikunata paktachichun tukuylla kama- chiykuna tiyachun atinka. Kayta rurankapa, hamutankapaka Mamakamachiypi churashka tiksikunata kawana kanka, shina kana kakpimi paktachina. Mamallaktami llakta runakunata, kamachishka runakunata, tan- tanakushkatapash paykuna pachamamata kamachun yuyari- chinka, shina pachamamapak llikata wallparik nipakunata sumaychayta ñawpachinka. 72 niki.- Pachamamaka wakllichikpipash kutinpash alliyarina hayñitami charin. Kay kutin alliyarinaka Mamallakta, llakta runa- kuna, kamachishka runakuna mañashkamanta chikanmi kanka. Paykunaka chay allpapi kawsak shuklla runaman, tantarishka- kunaman imatapash mana riksinachu. Pachamamapak lika wak- llirikpipash mana huchata aparinkachu. Pachamamata punchanta anchata waktakpi, pachamamapi ti- yakkunata kutintak mana ñawiyakta llukshichikpi wakllirishka- manta Mamallaktami kutintak alli chaypak kak hillaykunawan paktachishpa kutintak allichinka. Shinallatak llakikunata anchu- chinkapa, ashayachinkapa allikak tupuykunata churanka. 73 niki.- Mamallaktaka ama llakikuna shamuchun, wiwakuna, yurakuna ama chinkarichun, kawsayllikata wakllichikta, pun- chanta kawsaymuyuyta shuktakyachik kichkiyachik tupukunata churanka. Wiñaypak wakllichik, chinkachik ukkutallikkunata, ukkutallichik nipakunata, mana ukkutallichik nipakunatapash yaykuchinata mana sakinchu. Mamallakta charimushka kawsaysapita waklli- 65
  • 59. Kamachiy milka chiktapash mana yaykuchinachu. 74 niki.- Runakuna, ayllullaktakuna, llaktakuna, runallaktakuna shukkunapash pachamama kuskakunata chaskina hayñikunata charinkakuna. Alli kawsayta charinkapa pachamama charishka- kunawanmi yanaparinka. Pachamama mitachikunaka mana kikinyachina kankachu, pay- pak kapukkuna, mañachikuna, mawkaykuna, mallishka shukku- napash Mamallakta patachishkakunami kanka. PUSAKNIKI WANKURIY Ukllaypak hayñikuna 75 niki.- Tukuy runami mana kullkiwan kishpiyrina, kamachiy kamashka kana, mana chikanyachishka kana hayñita charin; paypak hayñimanta, munaymantaka maykanpash mana harka- shka, mana sinchita hapishka, utkashka kutsiklla tiksiwan kanka; imamantapash mana yanapashka mana sakirinkachu. Kamachiykuna arinishka mana paktachikpika kamachiywan wa- nachishkami kanka. 76 niki.- Tukuy rurarikuypi, maykan niki mañayta hayñi chura- kukpipash, chay hayñi rurarikukta arinirinkami, kay tiksi kamay- kunatami yaykuchinka: 1. Tukuy kamak kamachikpak, kamachiy kamachikpak maki- pimi piñanakukunapak hayñikunata paktachina kan. 2. Tukuy runatami mana llaki apashka yuyarinka, shinami cha- rina, manarak paypachami nishpa, shinchi kamachiywan, ka- machik puchukaywan huchachinakaman kanka. 3. Maykanpash mana kamachik tukunallachu, mana asti tuku- nallachu, rurashkamanta, kunkarishkamanta chay huchata apakuk pachapi kan, kamachiypi mana astikunalla llaki nis- hpa killkashka kakpi; shinallatak wanachina mana tiyakpi, ka- maypi mana tiyakpi, shuktakkunapi mana tiyakpika mana huchachishka kankachu. Mamakamachiypi mana tiyakta, ka- machiypi mana tiyakta, chay runa kishpichik kamachikpak ñawpakpi, chay huchata rikuk kamachikpak ñawpakpi ima- 66
  • 60. Ecuador Llaktapak Mamakamachiy shina kikin sapan wanachi katinata rikushpa huchachinata usharinka. 4. Chay taripaykuna Mamakamachiyta, kamachiyta wakllichikta rikuchikpika mana nima chanita charinkachu, alli taripay kakta mana rikuchinkachu. 5. Shuk llakimanta ishkay kamachiykuna katikushpa, chikan chikan wanachiyta churashpa llakitukukpika, maykan asha- talla wanayta churashkatami paktachinka. Chay huchatuku- shka kipa kallarishka kakpipash shinallatakmi ruranka. Wanachita katikushka hawa icha tiyakpika, huchachishka runa kishpiyrichunmi hawalla wanayta churanka. 6. Kamachiyka kamachiypura pakirimanta, wichkana wanayku- nata, kamaykunamanta, shuktak wanaykunatapash pakta- pakta churanka. 7. Runakunapak wanaymanta harkana hayñika kay kamayku- natami yaykuchinka: a) Maykanpash wanay katikukpi, maykan patapipash harkana hayñita mana kichushka kankachu. b) Shuk pachata charina, paypak harkayta allichinkapa allikak imakkunata charina. c) Mutsurik pacha, tukuykunata shinallatak paktapakta utkata uyashka kana. d) Imashina katimushkatapash tukuyllaman willashkami kanka, kamachiy mana nikpillami mana willana kanka. Llakita charikkunaka tukuy pankakunaman, imashina katikukta rikunkapa yaykunata ushankami. e) Llaktayuk Rikurayakmanta, Chapak kamachikmanta, shuktak kamachikmantapash, kamachiyta yachak, llak- tayuk yanapak, mana chaypi kakpika, imamanata may- kanpash mana tapushka kankachu; taripana kakpipash mana tapushka kanachu. Tapuna ukumanta kanchapipash mana tapunata ushankachu. f) Wanachik killkakuna mana pay rimashka shimipi kakpi, chaymanta mana hamutakpika, huchachishka runapak shimipimi kariwarmi shimi tikrachikta kayashpa, mana kullkita kushpalla ima shimipi kakpipash tikrachichinka. 67
  • 61. Kamachiy milka g) Huchachishka wanachiy katinataka, pay akllashka kari- warmi kamachikyachak, kariwarmi tukuylla harkak yana- pashka kakpi, kamachiy yachakwan kakpika kishpiyrishka willay, shukpaklla willaytapash mana kich- kiyachinkachu. h) Rimashpalla, killkashpapash imamanta yanapashka ka- shkata rikuchina, shina huchachik chimpapurakkuna ima- manta katishkata harkana; shina taripashkata rikuchina, chayka ayninakuna huchachishkata llullanishpa pitichina. i) Shuk huchamantallatak, shuk nipamantallatak mana shukkutin yalli wanachishka kanachu. Runallaktakuna shina kishpichishkamantapash shinallatakmi arinishka kanka. j) Maykan rikukkuna shina, yallita yachak shinapash, kari- warmi kishpichikpak ñawpakpimi rikurichun mañashka kanka. k) Shuk chikan, mana chawpik, alliyachak kariwarmi kishpi- chikkuna wanachishka kana. Kimsa kamachikmanta, chaypak akllasha, wallpashka kamachikmantapash mana maykanpash wanachishka kankachu. l) Arinishka tukuylla ushaykunaka yuyachishkami kanka- kuna. Arinishkakunapi wanari katinamanta, kamachiy tik- simanta mana rimakpika, imamanta shina tukushkata mana riksichikpi, mayman shina katikushkata mana riku- chikpika mana yuyarichinkachu. Kamay ruraykuna, arini- kuna, wanachishkakuna mana alli yuyachishka tiyakukpika pichashkami kanka. Kariwarmi mitachikkuna, paykuna paktachina kashkamanta wanachishkami kanka. m) Wanachiyta, arinishkata paykunapak hayñi hawa tukuy ñawpachimuyta kutin rikuna, kallpachinapash. 77 niki.- Tukuy wanachi katikuypi shuk runata kishpiyrita kichuk- pika, kay tiksi kamaykunatami rikuna kanka: 1. Wanachi katikuyta paktachinkapa rikurichun nishpa, maypi mutsurikpimi kishpiyta kichuytaka churanka, mana kashpaka wanachi paktachun kamankapa, urmachikkuna, pachamanta chaypak kariwarim kishpichik kamachiy ukupi killkashpa ka- 68