Canlılar ve Enerji İlişkileri

ÖĞRENCİ KAZANIMLARI:
1.Besin zincirindeki canlılarla ilgili olarak öğrenciler;
1.1.Besin zincirlerinin başlangıcında üreticilerin bulunduğu çıkarımını yapar.
1.2.Üreticilerin fotosentez yaparak basit şeker ve oksijen ürettiğini belirtir.
1.3.Fotosentez için nelerin gerekli olduğunu sıralar.
1.4.Fotosentezde ışığın gerekliliğini deneyle gözlemler.
1.5.Fotosentezi denklemle ifade eder.
1.6.Fotosentezin canlılar için önemini tartışır.
1.7.Üreticilerin fotosentez ile güneş enerjisini kullanılabilir enerjiye dönüştürdüğünü ifade eder.
1.8.Canlıların yaşamlarını sürdürebilmeleri için enerjiye ihtiyaç duyduklarını açıklar.
1.9.Besin zincirindeki tüketicilerin enerji ihtiyacını üreticilerden karşıladığını açıklar.
1.10.Solunumun canlılar için önemini tartışır.
1.11.Oksijenli solunum sonucunda oluşan ürünleri deney yaparak gösterir.
1.12.Gözlemleri sonucunda oksijenli solunumun denklemini tahmin eder.
1.13.Bazı canlıların yaşamlarını sürdürebilmek için gerekli enerjiyi oksijen kullanmadan sağladığını açıklar.
1.14.Günlük yaşamdan oksijensiz solunuma örnekler verir.
1.15.Oksijenli solunum denklemi ile fotosentez denklemini karşılaştırarak ilişki kurar
1.16.Beslenme ve enerji akışı açısından üreticiler ve tüketiciler arasındaki ilişkiyi açıklar.
1.17.Besin zincirindeki enerji akışına paralel olarak madde döngülerini açıklar.
2. Geri dönüşüm, yenilenebilir ve yenilenemez enerji kaynakları ile ilgili olarak öğrenciler;
2.1.Yenilenebilir ve yenilenemez enerji kaynaklarına örnekler verir.
2.2.Yenilenebilir ve yenilenemez enerji kaynaklarının kullanımına ilişkin araştırma yapar ve sunar.
2.3.Yenilenebilir ve yenilenemez enerji kaynakları kullanmanın önemini vurgular.
2.4.Yenilenebilir enerji kaynaklarının kullanımına örnek olabilecek bir tasarım yapar.
2.5.Geri dönüşümün ne olduğunu ve gerekliliğini örn. Açıklar.
2.6.Çevrede geri dönüşüm uygulamalarını hayata geçirir.

BESİN ZİNCİRİ
Bir bölgede canlı ve cansızlardan oluşan sisteme ekosistem denir.
Canlılar doğrudan veya dolaylı olarak beslenmek için, birbiriyle
etkileşmesi sonucu besin zinciri oluştururlar.

ÜRETİCİLER
Üreticiler, güneş enerjisini dönüştürüp hücrelerinde tutabilen
canlılardır. Bu özellikleri sayesinde kendi besinlerini kendileri
üretebilirler.
Üretici (ototrof) olan bu canlılar inorganik maddelerden fotosentez
yaparak, organik madde (basit şeker=besin= glikoz) ve oksijen üretirler.
Üreticiler, güneş ışığını doğrudan kullanabildiği için besin zincirinin
ilk basamağında yer alır
Örneğin: Bitkiler, algler, klorofilli bakteriler (siyanobakteri...)

TÜKETİCİLER
Yaşayabilmeleri için gerekli olan besin maddelerini dışarıdan hazır olarak
alan canlılara tüketiciler denir. Bu canlılar kendi besinlerini kendileri
üretemezler. Tüketici canlılarda klorofil veya kloroplast organeli bulunmayıp
fotosentez ile besin üretemedikleri için gerekli besinleri bir başka canlıdan
hazır olarak kalırlar.
Tüketici canlıların besin alma şekilleri göre;
 Otçullar (Otoburlar)
 Etçiller (Etoburlar)
 Hem etçiller hem otçullar

OTÇULLAR (OTOBURLAR)
Besinlerini çevresinde bulunan bitkileri yiyerek beslenirler.
Bitkilerin sindirimi zor olduğu için bağırsakları uzundur. Besin
zincirinin ikinci halkasını oluştururlar. Aldıkları besinlerin
büyük kısmını yaşamları için harcarlar, bir kısmını ise etçil
canlılar için vücutlarında biriktirirler. Ağız ve sindirim
sistemleri beslenmeye göre uyumlu şekilde gelişmiştir.
Örneğin; keçi, koyun, inek, zürafa, tavşan, geyik, serçe,
papağan, çekirge, kelebek

ETÇILLER (ETOBURLAR)
Besinlerini çevrelerinde bulunan otçul canlıları yiyerek elde ederler.
Ağız ve diş yapıları beslenmeye göre gelişmiştir. Bağırsakları ot ile
beslenen canlılara göre kısadır.
Örneğin; aslan, kaplan, kurt, yılan, çita, timsah, akbaba, kartal,
şahin, çakal, köpek balığı

HEM ETÇILLER HEM OTÇULLAR
Besinlerini çevrelerinde bulunan üretici ve tüketici canları yiyerek
elde ederler. Ağız ve diş yapıları beslenme şekline göre ile uyumludur.
Örneğin; insan, ayı, karga, tavuk, domuz, fare, kaplumbağa

AYRIŞTIRICILAR
Çevrelerinde bulunan canlıların artıklarına ve bitki, hayvan ve insan
ölülerini parçalayarak vücutlarında bulunan besin maddelerini ayrıştırırlar.
Toprağı mineral madde bakımından zenginleştirirler. Çürükçül canlılar besin
zincirinde önemli bir halka oluşturur.
Ayrıştırıcı canlıların azalması sonucu üretici ve tüketici canlılar zarar
görür. Çevrede organik besin maddeleri artar ve kirlilik oluşur. Cesetlerin
çürümesini sağlayarak çevre kirliliğini azaltırlar. Bu canlılar her ortamda
yaşarlar. Yaşayabilmeleri için ortamın nemli olması gerekir. Enerji
basamağının son halkasını oluştururlar.
Örneğin; bazı bakteriler ve bazı mantarlar (küf mantarı, maya mantarı,
şapkalı mantarlar)

BESİN ZİNCİRİNDE ENERJİ AKIŞI

BESİN ZİNCİRİ
Besin zinciri piramidinde aşağıdan yukarıya
doğru giderken;
1. Tür sayısı azalır .
2. Toplam birey sayısı azalır.
3. Genel olarak canlıların vücut büyüklüğü
artar.
4. Depolanan toplam besin miktarı azalır.
5. Aktarılan enerji miktarı azalır.
6. Toplam biyokütle azalır (biyokütle tepeye
doğru gittikçe her basamakta 10 kat
azalır).
7. Enerji kaybı azalır ( fare yılana göre daha
çok hareket etmeli ki hayatta kalsın).
Enerji tepeye doğru her basamakta 10 kat
azalarak aktarılır.
8. Vücutta biriken atık madde oranı artar
(genellikle suda bulunan zehirli atık
maddeler, besin zinciri yoluyla canlıdan
canlıya aktarılır).

BESİN PİRAMİDİNDE DEĞİŞİMLER
Yukarı çıkıldıkça
enerji miktarı
azalır. Canlı sayısı
azalır. Zehirli
madde miktarı
artar.
Aşağı inildikçe
enerji miktarı artar.
Canlı sayısı artar.

%10 Yasası: Besin piramidinde üretici canlıdan tüketici canlıya doğru gittikçe
aktarılan enerjinin miktarı azalmaktadır. Buna %10 Yasası denir.
Besin zinciri ne kadar kısa ise aktarılan enerji ve madde o kadar fazladır. Bu
enerjiyi evrendeki tek enerji kaynağından alarak besinlerin yapısına katan ve
kullanılabilir enerjiye dönüştürme sürecine ise fotosentez denir.

BESIN AĞI
Bitkilerde fotosentez yoluyla depolanan enerji besin zinciri ile bir canlıdan
başka bir canlıya aktarılır.

FOTOSENTEZ
Klorofil taşıyan canlıların, ışık enerjisini kullanarak; karbondioksit ve
su yardımıyla kendi besinlerini üretmelerine fotosentez denir.
Fotosentezin genel denklemi:
Fotosentez denkleminin formüllerle gösterilmesi:

→Fotosentez; yeşil bitkilerde, öglenada, alglerde, bazı bakterilerde ve
mavi-yeşil alglerde gerçekleşir.
→Fotosentez sonucunda atmosfere oksijen gazı verilir.
→Fotosentezde ışık kullanıldığından; sadece gündüz gerçekleşir.
→Fotosentez; bitkilerde, öglenada ve alglerde kloroplast organelinde
gerçekleşir.
Fotosentezin gerçekleşmesi gerekli olan maddeler:
 Karbondioksit
 Işık (güneş ışığı veya yapay ışık)
 Su
 Klorofil

KLOROPLASTIN YAPISI
→Bakterilerde ve mavi yeşil alglerde ise kloroplast bulunmaz.
→Bu canlılarda klorofil molekülü sitoplazmada bulunur.
→Bu nedenle bu canlılarda fotosentez tepkimeleri sitoplazmada
gerçekleşir.

KİM YAPAR? NEREDE YAPILIR? HANGİ MADDELER GİRER? HANGİ MADDELER ÇIKAR?
Yeşil yapraklı bitkiler Bitkilerde kloroplast
organeli
Karbondioksit (CO2) Glikoz (C6H12O6)
Mavi – yeşil algler
Klorofilli bakteriler Bakteri ve alglerde
sitoplazmadaki klorofil
Su (H2O) Oksijen (O2)
Öglena

FOTOSENTEZ İÇİN GEREKLİ OLANLAR
İçeride Üretilenler
 Enzim
 Klorofil
Dışarıdan Alınanlar
 Karbondioksit
 Su
 Işık

DENEY 1: BITKILERIN BESIN ÜRETMESI
 Problem: Bitkiler besinini kendileri mi üretir?
 Hipotez: Bitkiler besinlerini kendileri üretir.
 Bağımsız değişken: sabah ve akşam alınan kesit
 Bağımlı değişken: üretilen besin miktarı
 Kontrol değişken: bitki
 Deney araç ve gereçleri: Bitki, delgeç, tartı
 Deneyin yapılışı: Bitkiden sabah saat 09.00’da delgeç yardımıyla 15
adet örnek alınıp tartılır. Bitkiye dışarıdan hiçbir müdahale yapılmaz.
Akşam saat 18.00’da delgeç yardımıyla tekrar 15 örnek alınıp tartılır
ve sonuçlar not edilir.
 Deneyin sonucu: Sabah saat 09.00’da bitkiden alınan örneğin kütlesi
0.16 gram tartılırken, akşam saat 18.00’da bitkiden alınan örneğin
kütlesi 0.19 gram tartıldı. Buradan da bitkinin kütlesindeki artışın
sebebinin ürettiği besin sayesinde olduğu bulunur.

Sabah tartılan ölçüm Akşam tartılan ölçüm

DENEY 2: FOTOSENTEZDE CO2’NIN ETKISI
 Problem: Fotosentezin gerçekleşmesi için CO2’ye gerek var mıdır?
 Hipotez: Fotosentezin gerçekleşmesi için CO2’ye gerek vardır.
 Bağımsız değişken: CO2
 Bağımlı değişken: Fotosentez
 Kontrol değişken: Bitki, ortam sıcaklığı, ışık miktarı, su miktarı
 Deney araç ve gereçleri: Sardunya bitkisi, streç film, KOH, su, beher,
tüp
 Deneyin yapılışı: Deney düzeneğini hazırlandı. Tüpün içine bir miktar
KOH konulup, sardunya bitkisinin bir yaprağı tüpün içine konulur.
Tüpün ağzı streç film ile kaplanır. 1 hafta geçtikten sonra gözlemler
not edilir.
 Deneyin sonucu: 1 hafta sonunda bitkide yer yer kararma meydana
gelmiştir. KOH, CO2 tutucu olduğundan dolayı bitkinin CO2 alması
engellenmiştir. Sardunya bitkisinin yaprağı bundan olumsuz
etkilendiğinden fotosentez yapamamıştır.

DENEY 3: FOTOSENTEZDE SUYUN ETKISI
 Problem: Fotosentezin gerçekleşmesi için suya gerek var mıdır?
 Hipotez: Fotosentezin gerçekleşmesi için suya gerek vardır.
 Bağımsız değişken: Su
 Kontrol değişken: Bitki, ortam sıcaklığı, ışık miktarı, aynı ortam
 Deney araç ve gereçleri: Bitki, beher, su
 Deneyin yapılışı: 250 ml su bulunan behere bir bitki konulur. Beherin
üstü, bitkiyi etkilemeyecek şekilde streç filmle kaplanır. Başlangıçtaki
su seviyesi işaretlenir. Her gün su seviyesi ölçülüp not edilir.
 Deneyin sonucu: Başlangıçtaki su seviyesi gün geçtikçe
azalmaktadır. Buradan da bitkinin fotosentez yapması için suya
ihtiyaç duyduğunu gözlemleriz.

DENEY 4 / A: FOTOSENTEZ SONUCUNDA
OKSIJEN GAZI ÇIKIŞI
 Problem: Fotosentezin sonucunda oksijen gazı çıkışı olur mu?
 Hipotez: Fotosentez çıkışında oksijen gazı çıkışı olur.
 Bağımsız değişken: Oksijen gazı
 Kontrol değişken: Elodea bitkisi, su miktarı, ışık miktarı
 Deney araç ve gereçleri: Beher, elodea bitkisi, su, cam tüp, huni
 Deneyin yapılışı: Beher alınıp 250 ml su konulur. Beherin içine
elodea bitkisi konulup huni ile kaplanır. Cam tüp, su ile doldurulur.
Huninin ağzı cam tüp ile kaplanır. 1 hafta bekletilir. Tüpte meydana
gelen değişimler not edilir. 1 hafta sonunda cam tüp ağzı kapalı bir
şekilde dikkatle alınır. Hızlı olarak cam tüpün ağzı açıldığı anda kibrit
çakılıp meydana gelen değişimler not edilir.
 Deneyin sonucu: İlerleyen günlerde cam tüpteki su miktarı düşmeye
başlamıştır. Buradan bitkinin gaz ürettiği anlaşılır. Bu gazın oksijen
olduğunu belirlemek için tüpün ağzına kibrit çakıldığında alevde
parlama meydana gelir.

 Problem: Fotosentezin sonucunda oksijen gazı çıkışı olur mu?
 Hipotez: Fotosentez çıkışında oksijen gazı çıkışı olur.
 Bağımsız değişken: Oksijen gazı
 Kontrol değişken: Elodea bitkisi, su miktarı, ışık miktarı
 Deney araç ve gereçleri: 3 adet mum, elodea bitkisi, su, 3 adet
kavanoz, kronometre
 Deneyin yapılışı: 3 adet kavanoz kapağına mumlar dikilip yakılır.
Mumların etrafına, 1. kavanoza boş, 2. kavanoza 2 g elodea bitkisi,
3. kavanoza 4 g elodea bitkisi konulur. Aynı anda kavanozlar ters
şekilde kapatılır. Mumdaki değişimler kronometre yardımıyla not
edilir.
 Deneyin sonucu: İlk olarak boş kavanozdaki mum söner. İkinci olarak
2 g elodea bitkisi bulunan kavanozdaki mum sönerken son olarak 4 g
elodea bitkisi bulunan kavanozdaki mum söner.
Deney 4 / B: Fotosentez Sonucunda
Oksijen Gazı Çıkışı

DENEY 5:FOTOSENTEZDE IŞIĞIN ETKISI
 Problem: Fotosentezin gerçekleşmesi için ışığa gerek var mıdır?
 Hipotez: Fotosentezin gerçekleşmesi için ışığa gerek vardır.
 Bağımsız değişken: Işık
 Kontrol değişken: Bitki, ortam sıcaklığı, su miktarı, aynı ortam
 Deney araç ve gereçleri: Sardunya bitkisi, beher, su, alüminyum folyo
 Deneyin yapılışı: Bitkinin bir yaprağı alt ve üst kısmından alüminyum
folyo ile kapatılır, diğer yaprağa ise herhangi bir işlem uygulanmaz.
Sonra bitki ışıkta 6 gün bekletilir. Alüminyum folyoyu çıkardıktan hemen
sonra her iki yaprağı da 5-10 dakika beher içerisine koyarak suda
kaynatılır. Sonra yaprakları temiz bir petri kabına düzgünce yerleştirerek
üzerini geçecek kadar alkol konulur. Yaklaşık on dakika sonra geniş
yapraklardan birer parça başka kaplara alınarak üzerlerine iyot çözeltisi
koyarak gözlemlenir.
 Deneyin sonucu: Alüminyum folyo ile kaplı olan yaprak, ışık
almadığından dolayı fotosentez yapamamış ve besin üretememiştir.
Alüminyum folyo ile kaplı olmayan yaprak ise ışığın etkisiyle fotosentez
yapıp besin üretmiştir.

DENEY 6: FOTOSENTEZDE IŞIĞIN DALGA
BOYUNUN ETKISI
 Problem: Işığın dalga boyunun fotosentezin hızına etkisi var mıdır?
 Hipotez: Işığın dalga boyunun fotosentez hızına etkisi vardır.
 Bağımsız değişken: Işığın dalga boyu
 Bağımlı değişken: Fotosentezin hızı
 Kontrol değişken: Elodea bitkisi, su miktarı, kireç suyu,
 Deney araç ve gereçleri: 5 adet balon, 5 tane cam tüp, cam boyası
(kırmızı, mavi, yeşil, sarı), elodea bitkisi, kireç suyu
 Deneyin yapılışı: 5 tane cam tüpü (kırmızı, mavi, yeşil, sarı ve şeffaf)
olmak üzere boyanır. Cam tüpün içine elodea bitkisi ve kireçli su
konulur. Her tüpün ağzı kendi renginde balon ile kapatılır. 1 hafta
bekletildikten sonra gözlemler not edilir.
 Deneyin sonucu: Mavi ve kırmızı tüpte balon daha fazla şişmişken,
yeşil tüpte balon az miktarda şişmiştir. Çünkü, fotosentez en hızlı
mavi, mor ve kırmızı ışıkta olmaktadır. Yeşil ışık yansıtıldığı için
fotosentezde en az kullanılan ışıktır.

FOTOSENTEZ HIZINI ETKILEYEN ÇEVRESEL
FAKTÖRLER:
Işığın dalga boyu:
→Klorofil molekülü en çok mor ve kırmızı ışığı soğururken, yeşil ışığı
daha çok yansıtır.
→Bu nedenle fotosentez; mor ve kırmızı ışıkta çok hızlı gerçekleşirken,
yeşil ışıkta ise çok yavaş gerçekleşir.

Engelman deneyi:
→Engelman, öncellikle ışık prizması kullanarak ışığı renklerine ayırdı.
→Daha sonra ortama, fotosentez yapan yeşil ipliksi alg ile oksijenli
solunum yapan bakteriler koydu.
→Bir süre sonra; bakterilerin en çok mor ve kırmızı ışıkta, en az ise
yeşil ışıkta toplandığını gördü.
→Engelman yaptığı bu deney ile fotosentez hızının en çok mor ve
kırmızı ışıkta; en az ise yeşil ışıkta gerçekleştiğini ispatlamış oldu.

Işık şiddeti:
→Işığın şiddetinin artması fotosentez hızını
belli bir dereceye kadar hızlandırır.
→Daha sonra fotosentez hızı sabit kalır.
CO2 miktarı:
→ CO2 miktarının artması
fotosentez hızını belli bir dereceye
kadar hızlandırır.
→Daha sonra fotosentez hızı sabit
kalır.

Sıcaklık:
→Fotosentez 0 ºC’ nin altında ve
55 ºC’’nin üstünde gerçekleşmez.
→Bitkilerde fotosentez hızı ortalama
olarak: 25-35 ºC sıcaklıkta en hızlı bir
şekilde gerçekleşir.
Su oranı (%):
→Hücre içinde %15' in altında su
varsa, fotosentez gerçekleşmez.
→Su oranı % 15' ten %70' e kadar
artarsa, fotosentez hızlanır.
→%70' ten sonra fotosentez hızı sabit
kalır.

Havanın nem oranı:
→Havanın nem oranının aşırı
miktarda artması, bitkiye gelen ışık
miktarını azaltacağından;
fotosentez hızı yavaşlar.
Mineraller:
→Topraktaki mineral miktarının
artması, fotosentez hızını belli bir
dereceye kadar arttırır.
→Daha sonra fotosentez hızı sabit
kalır.

Ek Bilgiler:
• İyot, nişastanın ayıracıdır. Nişastanın bulunduğu bölgeyi mavi-mor
renge boyar.
• Kireç suyu, bulunduğu ortamdaki CO2’i tutar. Ve kireç suyu bulanık
görüntü oluşturur.
YAPRAĞIN MİKROSKOP GÖRÜNTÜSÜ

KAVRAM YANILGILARINI
ÖNLEMEK IÇIN
 Fotosentezi sadece bitkilerin değil,
klorofil içeren canlıların (öglena,
fotosentetik bakteriler, algler gibi)
yaptığı anlatılmalıdır.
 Bitkiler sabah fotosentez, akşam
solunum yaptığı kavramının yanlış
olup solunumu her zaman yaptığı
anlatılmalıdır.

SOLUNUM
Hücre Solunumu
Canlılar yaşamlarını sürdürebilmek için enerjiye ihtiyaç duyarlar.
Bu enerjiyi yedikleri besinlerden sağlarlar. Karbonhidrat, yağ, protein enerji veren
besin maddeleridir.
Üreticilerin fotosentez olayı ile güneş ışığını kullanarak sentezledikleri
basit şekerin kimyasal bağlarında bu enerji depolanmıştır.
Canlıların besinlerin yapısında var olan enerjiyi kullanabilmesi için besinlerin
parçalanması gerekir. Hücrelerdeki enzimler besinlerin oksijenli veya oksijensiz
parçalanarak yapısındaki enerjinin açığa çıkartılmasına hücre solunumu denir.
Hücre solunumu bütün hücrelerin ortak özelliğidir.

Besinlerden solunumla enerji elde edilirken oksijen kullanıp kullanılmamasına göre
iki çeşittir.
1. Oksijenli Solunum
2. Oksijensiz Solunum

ATP’NIN YAPISI
Solunum reaksiyonlarını detaylı olarak incelemeden önce ATP’nin yapısını
inceleyelim:
ATP
Hücrede meydana gelen yaşamsal olaylar için gerekli olan enerji ATP’den
sağlanır. ATP, hücrenin kolaylıkla kullanabileceği yüksek enerjili bağlara sahiptir.
Solunumla elde edilen enerji, hücrede ATP şeklinde, kimyasal bağ enerjisine
dönüştürülür.
ATP molekülü, riboz denilen beş karbonlu bir şeker, adenin adı verilen organik
bir baz ve üç fosfat grubundan meydana gelir.

OKSİJENSİZ SOLUNUM
Enerji ihtiyacı az olan canlılar oksijensiz solunum yaparlar.
Hücrelerde oluşan özel enzimler yardımıyla glikozu oluşturan atomlar arasındaki bağ,
basamak basamak kopar.
Her basamakta açığa çıkan enerji, hemen ATP sentezinde kullanılır.
Bu olay gerçekleşirken oksijen kullanılmaz. Bu nedenle oksijensiz solunum (fermantasyon)
olarak adlandırılır.
Oksijensiz solunum sonucunda glikoz bütünüyle inorganik bileşiklere kadar ayrışamaz.
Enerjinin çoğu yeni oluşan organik molekülün bağlarında kalır.
Örneğin; üzüm suyunda bulunan glikozu bazı bakteriler, oksijensiz solunumla aşağıdaki
denklemde görüldüğü gibi eti alkol ile karbon dioksite ayrıştırır. Bu yolla yaşamsal
etkinliklerini sürdürebilmeleri ve üremeleri için gerekli enerjiyi sağlar.
1. Besin 2 Etil alkol + 2 Karbondioksit+Enerji (ATP)
2. Besin 2 Laktik asit + Enerji (ATP)
Üzüm suyunun şarap olması, arpa özütünün bira olması, hamurun kabararak ekşimesi
sütün yoğurt ve peynir olması ve üzüm suyunun sirke olması fermantasyonun (oksijensiz
solunumun) sonucudur.

OKSIJENLI SOLUNUM
Bir besin maddesinin parçalanmasında oksijen kullanılıyorsa buna oksijenli
solunum denir. Mitokondride gerçekleşir. Çoğu canlıda gerçekleşen bir olaydır.
İnsanlar, hayvanlar, bitkiler, mantarlar, bazı bakteriler solunum yapan
canlılardır. Hem gece hem de gündüz solunum yaparlar. Bitkiler gündüz hem
solunum yapar hem de fotosentez yaparlar. Fotosentez hızı, solunum hızından
fazla olduğu için atmosfere oksijen gazı verirler.
Bitkiler gece ise sadece solunum yaparlar. Bu nedenle gece yatarken
odamızda yeşil bitki bulundurmamalıyız.

MADDE DÖNGÜLERİ
Yaşama birliklerinde ve onun büyütülmüşü olan tabiatta canlılığın aksamadan
devam edebilmesi için bazı önemli maddelerin kullanılan kadar da üretilmesi
gerekmektedir. Doğada ekolojik önemi olan bu maddeler canlılar ve çevreleri
arasında alınıp verilir. Bu maddeler güneş enerjisi yardımıyla belirli yörüngeleri
izleyerek dolaşımlarını tamamlarlar. Maddelerin ekosistemdeki bu dolaşımına
madde döngüsü denir. Tüm maddeler döngü yoluyla sürekli olarak canlılar
tarafından yeniden kullanılır.

SU DÖNGÜSÜ
• Yağış
• Yer altı ve yer
üstü suları
• Boşaltım
• Buharlaşma
• Bitki ve
hayvanların
kullanımı
• Yağış ; Kar,
dolu,
yağmur,kırağı,çi
y ve kırç
şeklinde
• Buharlaşma
• Solunum
• Terleme
Havanın
Su
Kaynakları
Havadan
Suyun
Ayrılma
Yolları
Toprağın
Su
Kaynakları
Topraktan
Suyun
Ayrılma
Yolları

KARBON DÖNGÜSÜ
Havanın CO2 Kaynakları
Solunum
Orman yangınları, yanardağ patlamaları
Ayrıştırıcıların atmosfere CO2 vermesi
Fabrika bacaları, araba egzozları, fosil
yakıtların yanması, her türlü yanma
tepkimesi vb.
Havadan CO2 Ayrılma Yolları
FOTOSENTEZ
Toprağın C (Karbon) Kaynakları
Bitki ve hayvan ölü ve atıkları
Topraktan C (Karbon) Ayrılma Yolları
Ayrıştırıcıların atmosfere CO2 vermesi
Fosil yakıtların insanlar tarafından
kullanılması
Karbon Döngüsü

OKSİJEN DÖNGÜSÜ
HAVANIN O2 KAYNAKLARI
Atmosferdeki %21
oranındaki O2
FOTOSENTEZ
HAVADAN O2 AYRILMA
YOLLARI
SOLUNUM
Her türlü yanma

AZOT DÖNGÜSÜ
• Bitki ve hayvan ölü ve
atıkları
• Azot bağlayıcı bakterilerin
toprağa Azot bağlaması
• Yıldırım ve Şimşek
• Ayrıştırıcıların havaya
azot gazı vermesi
• Bitkilerin kökleri
yardımıyla Azot
tuzlarının topraktan
alması
• Azot bağlayıcı bakterilerin
toprağa Azot bağlaması
• Yıldırım ve Şimşek
• Atmosferdeki %78
oranındaki Azot gazı
• Ayrıştırıcıların
atmosfere Azot
vermesi
• Yanardağ patlamaları
Havanın
N2
Kaynakları
Havadan
N2 Ayrılma
Yolları
Toprağın
N2
Kaynakları
Topraktan
N2 Ayrılma
Yolları

ENERJİ KAYNAKLARI
YENİLENEBİLİR
ENERJİ
KAYNAKLARI
Hidroelektrik(su)
Dalga Enerjisi
Yağmur Enerjisi
Jeotermal Enerji
Güneş Enerjisi
Rüzgar Enerjisi
Hidrojen Enerjisi
Biyokütle (biomas)
YENİLENEMEZ
ENERJİ
KAYNAKLARI
FOSİL YAKITLAR;
Petrol
Kömür
Doğalgaz
Linyit
NÜKLEER ENERJİ

YENILENEMEZ ENERJI KAYNAKLARI
Fosil yakıtlar ve radyoaktif elementler yenilenemez enerji
kaynaklarıdır. Bu kaynakların bu şekilde isim almalarının nedeni
kullandıkça bitmeleri ve yenilerinin gelmesinin çok uzun sürmesidir.

1. FOSIL YAKITLAR
Kömür, petrol, doğalgaz gibi fosil yakıtlar en çok termik santrallerde
elektrik enerjisi üretmek için kullanılmaktadır. Günlük hayatta
kullandığımız benzin, mazot, LPG, plastik, naftalin, boya, teflon gibi
maddeler petrol kaynaklıdır. Kömür, petrol, doğalgaz gibi binlerce yılda
oluşmuş fosil yakıtlar insanlığın gelişmesi ile hızla azalırken atıkları ile
hava su ve toprak kirliliğine yol açar. Fosil yakıtlardaki karbon yanma
tepkimeleri ile atmosferde CO2 ve CO bileşiklerinin birikmesine neden
olur. Bu gazların havada çok fazla birikmesi sera etkisine ve küresel
ısınmaya neden olması açısından oldukça tehlikelidir.

2. NÜKLEER ENERJI
Uranyum, plütonyum gibi radyoaktif elementlerin çekirdeklerindeki
proton ve nötronları tutan enerjinin ortaya çıkarılması esasına dayanır.
Dünyadaki elektriğin %20 si nükleer santrallerde üretilir. Nükleer
santraller Dünyanı pek çok yerinde bulunmasının yanında atmosferin
kirlenmesine sebep olur. Nükleer enerji santrallerinde elektrik ucuzdur
fakat santralin maliyeti oldukça pahalıdır.

YENILENEBILIR ENERJI KAYNAKLARI
Yenilenebilir enerji gücünü güneşten alan ve hiç tükenmeyeceği
düşünülen ve çevreye zara vermeyen enerji kaynakları yenilenebilir
enerji kaynaklarıdır.

1. HIDROELEKTRIK ENERJI
Nehirlere kurulan barajlar sayesinde suyun hareketinden
yararlanarak elektrik üretilir. Bu üretim şu şekilde gerçekleşir: akarsuyun
önü kesilir ve bir baraj gölü oluşturulur. Böylece suyun yüksekliği
artırılarak potansiyel enerji kazanması sağlanır. Suyun potansiyel
enerjisinden yararlanarak elektrik üretilir. Dünya enerjisinin % 20 si
hidroelektrik santrallerde üretilir.

2. JEOTERMAL ENERJI
Latincede “jeo=yer”, “termal=ısı” anlamındadır. Yeraltında magmada
artan sıcaklık ile yeraltı sıcak sularından ve buhardan yararlanılarak
elde edilir. Elektrik üretimi de jeotermal buharın gücü ile üretilebilir. Eski
çağlardan günümüze jeotermal enerjinin ilk kullanım alanı kaplıcalardır.
Jeotermal enerji ayrıca konutların ve seraların ısıtılmasını, dokuma
sanayisi, konservecilik gibi birçok alanda yararlanılır. Jeotermal enerji
kullanımı çevreye ve atmosfere atık madde verilmesine sebep olmaz.

3. GÜNEŞ ENERJISI
Güneş diğer yenilenebilir enerji kaynaklarının da temelini oluşturur.
Dünyadaki hayatın temel enerji kaynağı da güneştir. Güneş pilleri ışık
enerjisini soğurarak elektrik enerjisine dönüştürür. Uzaya fırlatılan
uydular ihtiyaç duydukları elektrik enerjisini güneş panellerindeki güneş
pillerinden oluşturur. Güneş`in Dünya`ya gönderdiği bir günlük enerji,
tüm insanlığın bir gün boyunca ihtiyaç duyacağı enerjinin neredeyse on
bin katıdır.

4. RÜZGÂR ENERJISI
Rüzgârın hareket enerjisinden geçmişte yel değirmenleri ile
yararlanılırdı, günümüzde ise rüzgâr jeneratörleri ile elektrik enerjisi
üretilmektedir. Bir rüzgâr jeneratörü bir evin, okulun hatta bir köyün
elektrik enerjisini karşılayabilir.

5. BIYOKÜTLE( BITKI VE HAYVAN ATIKLARI)
ENERJISI
Bitki ve hayvan atıklarından yararlanılarak elde edilen enerjiye biyokütle
enerjisi denir. Örneğin çiftlik hayvanlarını dışkıları, ekinler, ölü ağaçlar, odun
parçaları, talaş vb. maddelerden enerji elde edilir. Hayvan atıklarından biyogaz
ve bitkilerden elde edilen biyodizel bu yöntemin uygulamalarından biridir. Peki,
bu yöntemle nasıl enerji elde edilir?
Enerji elde edilecek atık maddeler güç santraline getirilir. Burada santralin
çukuruna boşaltılarak yakılır. Bu yanma sonucu ortaya çıkan gazlar çeşitli
işlemlerden geçirilerek elektrik enerjisi elde etmek için kullanılır. Bir diğer yol
ise; atık ve kalıntıları bekletme tankları denilen özel ortamlarda çürümeye
bırakmaktır. Bu tanklarda zamanla çürüyen maddelerden metan gazı çıkar. Bu
gaz toplanarak ısıtma amaçlı kullanılır. Aynı yöntem hayvanların dışkılarında
da kullanılır.

GERİ DÖNÜŞÜM
Atıkların özelliklerinden yararlanılarak içindeki bileşiklerin fiziksel
veya kimyasal yolla başka ürünlere veya enerjiye çevrilmesine geri
dönüşüm adı verilir. Geri dönüşüm, atılan- kullanım dışı olan çöpün
hammadde olarak kullanılıp yeniden üretime katılmasıdır.

ATIK NEDİR?
Kullanım süresi dolan, çevre için zarar oluşturan ve yaşadığımız
ortamdan uzaklaştırılması gereken her türlü maddeye atık denir.
Atıklar teknolojik ve sosyal gelişmelere bağlı olarak insani gelişme ile
ilişkilidir. Endüstriyel gelişme ve kullanılan malzemelerde meydana
gelen değişmelere bağlı olarak zaman içinde atıkların ortaya çıkışı
değişkenlik göstermiştir. Örneğim plastik ve nükleer teknolojinin
doğuşuyla yeni atık türleri ortaya çıkmıştır. Bazı atık türleri ise ekonomik
değerine bağlı olarak geri dönüşüm sürecine tabii tutulur.
Atık yönetimi çerçevesinde atık türleri şunlardır;
 Evsel atıklar
 Tıbbi atıklar
 İnşaat atıkları
 Endüstriyel atıklar
 Nükleer ve patlama riski taşıyan yüksek seviyeli atıklar.

KATI ATIKLAR
 Evsel Katı Atıklar: Plastikler, Cam, Pet şişe, Naylon poşet, Gazete
 Endüstriyel Katı Atıklar: Hurda metaller, Kullanılmayan Makineler
 Tehlikeli Atıklar: Piller
 Tıbbi Atıklar: Kullanılmış ilaçlar, Tıbbi malzemeler, Ameliyat sırasında
oluşan atıklar
SIVI ATIKLAR
 Atık yağlar,
 Bazı kimyasal sıvılar,
 Fabrika atık sıvıları,
 Kanalizasyon suları vb.
GAZ ATIKLAR
 Fosil yakıtlar,
 Egzoz gazları,
 Orman yangınlarında oluşan gazlar,
 Kimyasal yangınlarda oluşan gazlar,
 Nükleer santraller vb.

EVSEL ATIKLAR
Konutlarda ve ya işyerlerinde günlük faaliyetler sonucu ortaya çıkan
kullanım süresi bitmiş, eskimiş, yıpranmış; hem ayrışabilen hem de
ayrışma özelliği bulunmayan evsel kökenli maddelerdir.
Evsel atıklar; katı evsel atıklar ve sıvı evsel atıklar olarak ikiye ayrılır.

KATI ATIKLARIN GERI DÖNÜŞÜM İŞLEMI
Kâğıt, plastik ve cam gibi atıkların çoğu çeşitli
işlemlerden geçerek geri dönüştürülebilirler.
Katı Atıkların Depolanması: Katı atıkların
çevre ve insan sağlığına zarar vermeyecek
şekilde çevremizden uzaklaştırılması için
yapılan özel depolama alanıdır.
Yakma: Katı atıkların özel fırınlar içinde
yakılarak yok edilmesidir. Isı değeri yüksek
olan atıklar yakıldığında, enerji elde edilebilir.
Bu enerji; ısı enerjisi veya elektrik enerjisi
olarak kullanılabilir.
Kompostlaştırma: Özellikle bitki ve yiyecek
atıklarının, çeşitli ortam şartları sağlanarak
gübreye dönüştürülmesi ve tarımda
kullanılmasını sağlayan bir yöntemdir.

SIVI ATIKLARIN GERI DÖNÜŞÜM İŞLEMI
ETKİNLİĞİN ADI: Sıvı Atıkların Geri Dönüşümü
ETKİNLİĞİN KONUSU: Sıvı Atıkların Geri Dönüşmesi İşlemi
ETKNLİĞİN AMACI: Sıvı Atıkların Geri Dönüşme Aşamasının
Gösterilmesi
ARAÇ VE GEREÇLER: Kalın delikli süzgeç, ince delikli süzgeç,
sünger, pet şişe, maket bıçağı, ufak taşlar, kum, fasulye, mercimek,
su
ETKİNLİĞİN YAPILIŞI:
1. Şekildeki düzenek hazırlanır. Alt katta sünger, bir üstünde ince
delikli süzgeç ve en üstte kalın delikli süzgeç olmak üzere kesilmiş
olan pet şişenin içerisine yerleştirilir.
2. İçerisinde büyük, küçük atıkların bulunduğu su süzülerek aşamalar
incelenir, gözlemlenir (Atık suyun içerisinde ufak taşlar, kum, fasulye,
mercimek, su vardır).
ETKİNLİĞİN DEĞERLENDİRİLMESİ:
1. Kalın delikli süzgeçten hangi maddeler geçti / kaldı?
2. İnce delikli süzgeçten hangi maddeler geçti / kaldı?
3. Atık suyun arıtılma aşamalarını düşündüğümüzde modelimizdeki
süngerin işlevi nedir? Arıtma yapılırken sünger yerine kullanılan
maddeler neler olabilir?

 İnsanoğlu tarafından tüketilen atıklardan, değerlendirilebilen atıklar çeşitli
fiziksel veya kimyasal işlemlerle ikincil hammaddeye dönüştürülerek tekrar
üretim sürecine dâhil edilmesine geri dönüşüm denir.

Geri dönüşebilen maddeler nelerdir?
Evsel Atıklar olarak;
 kağıt,
 cam
 metal,
 plastik,
 piller,
 organik atıklar
 elektronik atıklar

KAĞIT GERI DÖNÜŞÜMÜ
Kağıdın geri dönüşmesi sonucunda  Yeni kağıt / karton
1 ton kağıt/karton atığın geri dönüşümü ile 17 ağacın
kesilmesini önlemek mümkün.
Böylece ormanlık alanlarımız korunur 

KAĞIT YAPALIM !
DENEYİN ADI: Geri dönüşümlü kağıt yapmak.
DENEYİN KONUSU: Kullanılmış kağıt yada gazeteleri kullanılacak
hale getirmek.
DENEYİN AMACI: Kağıttan tasarruf sağlamak.
ARAÇ VE GEREÇLER: Eski gazeteler, bir parça çok ince delikli tel, birkaç emici bez,
plastik kova ve leğen, tahta kaşık, toz boya (renkli kağıt yapmak için) naylon poşet,
ağırlık (mesela kalın kitaplar)
DENEYİN YAPILIŞI:
1. Eski gazeteleri kovaya koyun, su ekleyerek bir gece bekletin. Ertesi gün suyu yüzün,
ıslak gazeteleri tahta kaşıkla ezerek hamur haline getirin.
2. Kağıdınızın renkli olmasını istiyorsanız, boya da katabilirsiniz.
3. Kağıt hamuru leğene koyun ve eşit ölçüde su ekleyip karıştırın. Teli karışımın içine
sokup üzerinde kalan hamurla birlikte çıkarın.
4. Temiz düz bir yere bir bez serin ve teli, kağıt hamurun bulunduğu yüzey alta gelecek
biçimde çabucak bunun üzerine koyun. İyice bastırın ve hamur beze yapışınca
kaldırın. Hamurun üzerine ikinci bir kez örtüp tekrar bastırın.
5. Leğendeki hamur bitene kadar bir kat hamur, bir kat bez koyarak bu işlemi tekrarlayın.
En üste naylon poşeti koyun. Ağırlık yapması için kitapları üst üste dizin.
6. Birkaç saat sonra kağıtları dikkatle bezlerden ayırın ve iyice kurumaları için eski
gazete ya da kağıt havluların üstüne serin.
DENEYİN SONUCU: Yeni kağıtlarınız kullanmaya hazırdır.

MASKE YAPALIM !
Deneyin Adı: Geri dönüşümlü maske yapmak
Deneyin Konusu: Kullanılmış gazete kağıtlarının yeniden değerlendirilmesi
Deneyin Amacı: Geri dönüşüme katkıda bulunmak
Araç ve gereçler: Eski gazeteler, su, tencere, süzgeç, un, beyaz tutkal
Deneyin Yapılışı:
1. Eski gazeteleri kovaya koyun. Gazeteleri suda kaynatın ve toplam da 4
defa suyunu değiştirerek pis siyah suyunu atın. Kaynattıktan sonra suyun
içinden çıkarın ve soğuk su ile makarna süzer gibi süzünüz.
2. Süzgeçten geçirdiğiniz kağıt hamuru tam kıvamına gelince suyunu
güzelce sıkınız.
3. Suyunu sıktığınız gazeteleri bir kabın içine alınız.
4. Üzerine 4-5 kaşık kadar beyaz un ve 1 su bardağı kadar beyaz tutkal
ekleyiniz.
5. Gazete kağıtları, un ve tutkalı kaşıkla iyice karıştırınız.
6. Elde ettiğiniz hamuru maske şekline getirmek için pet şişenin üzerinde
şekil veriniz.
Deneyin Sonucu: Maskelerimiz kullanılmaya hazır.

CAM GERI DÖNÜŞÜM
Camın geri dönüşmesi sonucunda  yeni cam kavanoz/
şişe

METAL GERI DÖNÜŞÜM
Metal kutusunun geri dönüşümü sonucunda  Yeni konserve
kutuları
Sadece tek bir alüminyum kutunun geri dönüştürülmesi bile bir
televizyonu üç saat boyunca çalıştıracak enerji tasarrufu sağlar.

PLASTIK GERI DÖNÜŞÜM
Plastik şişeler geri dönüşüm sonucunda  naylon
iplik  kumaş  elbise

Pillerin geri dönüşümü hem ekonomik açıdan hem de insan-çevre
sağlığı açısından önem arz etmektedir. Piller hacim olarak küçük
olmasına karşın barındırdığı ağır metaller yüzünden çevreye son
derece zararlıdır. Bir pilin zararlı olmaması için yapılması gerek en işe
yarar yöntem geri dönüşümdür.

ATIK YAĞ GERI DÖNÜŞÜM
Atık yağların geri dönüşümü sonucunda  arabaların çalışması
için dizel yakıt veya elektrik enerjisi üretmek için makinelerde
kullanılır.

Geri Dönüşmeyen Maddeler Nelerdir?
• Yiyecek atıkları
• Bahçe atıkları
KAVRAM YANILGILARINA DİKKAT EDELİM !
 Her atık çöp değildir!
 Maddelerin doğada çürümesi geri dönüşüm değildir!

TÜRKIYE’DE GERI DÖNÜŞÜM
 Sürecin 1991 yılında yürürlüğe giren Katı Atıkların Kontrolü Yönetmeliğiyle
başladığı Türkiye’de, bütün atıkları içeren bu çerçeve yönetmelik özel
sektöre ilk kez piyasaya sunduğu ürünün atığını tekrar geri kazandırması
konusunda zorunluluk getirdi.
 2010 yılına kadar % 35 olan geri dönüşüm oranı ise 2012 ve sonrasında %
40 civarına yükselmiş durumda.
 Sektöre ilgi gösteren lisanslı yatırımcı sayısı şimdiden 450’ye ulaştı.
 Geri dönüştürülen atıkların % 43’ünü kâğıt, % 27’sini plastik, % 12’sini cam,
% 8’ini tekstil ürünleri, % 4’ünü de metal oluşturuyor.

 Türkiye'de tüm atıkların geri dönüşüm oranı ortalama % 7 seviyesinde iken,
ambalaj malzemelerinin geri dönüşüm oranı % 20'lerde ve ilk sırada yer alıyor.
 Türkiye’de metali ilk geri dönüştüren sektör olan hurdacılar, sanayileşmeyle
birlikte bugün birer metal geri dönüşümcüsü olarak faaliyet gösteriyor.
 Çevre Koruma ve Ambalaj Atıkları Değerlendirme Vakfı (ÇEVKO) ile Tüketici ve
Çevre Eğitim Vakfı (TÜKÇEV) bu kuruluşlar arasında öne çıkıyor.

NEDEN GERI DÖNÜŞÜME ÖNEM VERMELIYIZ ?

KAYNAKÇA
Kitap Kaynakları:
 8.Sınıf Fen ve Teknoloji Ders ve Çalışma Kitabı / MEB
 Bilim ve Çocuk Dergileri
 Keşfedin Geri Dönüşüm / Alex Frith
 Çöpler ve Geri Dönüşüm / Anna Hatzimanoli
 Geri Dönüşüm Etkinlikleri Kitabı
İnternet Kaynakları:
 http://tr.wikipedia.org/wiki/Geri_d%C3%B6n%C3%BC%C5%9F%C3%BC
m
 http://tr.wikipedia.org/wiki/Geri_d%C3%B6n%C3%BC%C5%9F%C3%BC
m
 http://www.geridonusum.org/
 http://biltek.tubitak.gov.tr/haberler/cevre/s-419-14.pdf
 http://biltek.tubitak.gov.tr/haberler/index.php?kategori_id=5&kategori_isi
m=cevre
 http://store.steampowered.com/app/294830?l=turkish
 http://www.dailymotion.com/video/xc8vh3_geri-donusum-
animasyon_tech

 http://www.dailymotion.com/video/xd2quv_yeni-nesil-geri-donusum-atik-
ayirma_tech?from_related=related.page.int.gravity-
only.3985b264e111e53705ad3e54f21c1fb1142377898
 http://www.dailymotion.com/video/x1xl8pv_coplerin-ve-atiklarin-ayri-
posetlere-atilmasi-ve-geri-donusumle-ilgili-bir-animasyon_creation
 http://teknoseyir.com/durum/177584
 https://www.youtube.com/watch?v=VF4tHox0vvg
 https://www.youtube.com/watch?v=mHtfpSAP2qk
 https://www.youtube.com/watch?v=-upMrtGd10E
 https://www.youtube.com/watch?v=in6zJ6__NcU
 https://www.youtube.com/watch?v=sPrz6IICs4A
 https://www.youtube.com/watch?v=4XmUPGMuS94
 https://www.youtube.com/watch?v=bn8R_XqjjI0
 https://www.youtube.com/watch?v=-Ns8TRWIWGA
 https://www.youtube.com/watch?v=vU9Yg1ZtFd0
 https://www.youtube.com/watch?v=G2GMePUbKWQ
 http://nazarca.com/6-sinif-odevi-kagit-hamurundan-maske-yapma-odevi-
calismalari
 http://miniklerveanneleri.com/2012/02/27/gazetenin-geri-donusumu/
 http://www.inciminci.com/?p=6745#more-6745

o http://www.fenokulu.net/yeni/Fen-Konulari/Konu/Yenilenebilir-ve-
Yenilenemez-Enerji-Kaynaklari_828.html
o http://www.fenokulu.net/yeni/Fen-Konulari/Konu/Yenilenebilir-ve-
Yenilenemez-Enerji-Kaynaklari_828.html
o http://www.fenodevi.com/8sinif-fen-konulari/madde-donguleri/
o http://www.fenokulu.net/portal/Sayfa.php?Git=KonuKategorileri&Sayf
a=KonuDigerListesi&baslikid=159&DigID=259

Canlılar ve Enerji İlişkileri

Recommended

Recommended

More Related Content

Viewers also liked

Viewers also liked (20)

Similar to Canlılar ve Enerji İlişkileri

Similar to Canlılar ve Enerji İlişkileri (20)

Canlılar ve Enerji İlişkileri