Introduction

2. Krishi-Vikas
PROM

3. Phosphorus
• नत्रानंतर स्फ
ु रद हे पिकांच्या वाढीसाठी आवश्यक प्रमुख
अन्नद्रव्य
– di-ammonium phosphate (DAP)
– single super phosphate (SSP)
• जममनीमध्ये टाकलेल्या स्फ
ु रदािैकी क
े वळ १० ते २० टक्क
े स्फ
ु रदच पिकांना
उिलब्ध होते.
• उववररत ८५ ते ९० टक्क
े स्फ
ु रद जममनीमध्ये अपवद्राव्य स्वरूिात
• जममनीचा सामू बिघडून ती पवम्लधमीय झाल्यास जममनीतील स्फ
ु रद
क
ॅ ल्ल्िअम फॉस्फ
े टच्या स्वरूिात ल्स्िर होतो. तसेच, जममनीत स्फ
ु रदाचे
ॲल्युममननअम व लोह फॉस्फ
े ट असे अपवद्राव्य स्वरूिात रूिांतरण होते,
त्यामुळे स्फ
ु रद पिकांना उिलब्ध होत नाही.
• The solubility of these chemical fertilizers depends upon
PH of the soil, ambient conditions and bacteria present in
the soil.

4. रासायननक खतांचेअधधक व
सातत्याने वािरÉचे दुष्िररणाम :
– Cost to the farmer
– गरजेिेक्षा अधधक मात्रा
– रासायननक खताचां अधधक व सातत्याने वािर क
े ल्यामुळे
जममनीचा िोत बिघडतो.
– िररणामी जममनीची उत्िादकता कमी होते.
– िाणीही मोठया प्रमाणावर दयावे लागते.
– जममनीतील क्षारांचे प्रमाण वाढते. िररणामी जमीनी
खारवटतात.
– Only 20-25 % of these chemical fertilizers is
being utilized by plants and remaining get
accumulated in the soil and constantly
increases the soil pH.

5. Phosphate Rich Organic
Manure (PROM)
• PROM is a value added product
• produced by co-compositing high-grade rock
phosphate in fine size with organic matter
– Rock phosphate is soluble phosphate and it is
effective in both acidic and alkaline soil.
– Organic matter might be collected from various
sources such as FYM, straw of paddy or wheat,
press-mud, karanji cake or waste from fruit industries
and distillery etc.
• Phosphate Solubilizing Bacteria (PSB) and nitrogen
fixing bacteria are added to improve the efficiency.

6. Why PROM
• The process of production of PROM is
highly cost-effective
– as it is a low energy process
– does not demand high temperature or high
pressure (operates at ordinary temperature and
pressure),
– needs no chemical catalyst
– does not consume any valuable chemicals;
– Raw rock phosphate ore, since is biochemically
converted to soluble phosphates, can be fed
directly to plants;
– No harmful waste generated

7. Benefits of PROM
PROM is effective in agriculture as compared to synthetic
fertilizers (SSP, DAP or MAP) (from successful field
studies performed)
– Contains 3 Major nutrients–
• 1.Phosphorous (10-12%) 2. Organic carbon (10-
12%) 3. Nitrogen (1-1.5%)
– Contains Minor and micro nutrients like cobalt,
copper, zinc, iron, potash, silicon (2-4%) calcium (8-
10%) etc.

9. • Acts as alternative to DAP and makes soil soft and
enriched with nutrients for Long time
• Supplies phosphorus to the second crop planted in a
treated area as efficiently as the first
• Can be produced using acidic waste solids recovered
from the discharge of biogas plants, thus makes
environment sound
• Due to organic manure presence, leaching and runoff is
prevented
• PROM is very effective as phosphatic fertilizer even in
saline soils where DAP completely failed.
• Enhances the growth of soil microorganism that assist
the dissolution of P either applied to the soil or naturally
present in the soil

10. Krushi- Vikas
PROM
Other PROM available in market
Azotobacter,
Glucanoacetobacter,
PSB, Trichoderma,
Metarhizium , KSB
Composting bacteria etc.

13. INTRODUCTION
• One of the major concerns in today's world is the
pollution and contamination of soil.
• The use of chemical fertilizers and pesticides
has caused tremendous harm to the
environment.
• An answer to this is the biofertilizer, an
environment friendly fertilizer now used in most
countries.
• Biofertilizers are organisms that enrich the
nutrient quality of soil.
• The main sources of biofertilizers are bacteria,
fungi, and cynaobacteria (blue-green algae).

14. अधधक उत्िादन ममळवण्यासाठी अधधक उत्िादन देणारी पिक
े
एकाच िेतात घेतली जातात. त्यामुळे जममनीतील अन्नद्रव्यांची
कमतरता भासते.आिल्याकडील जममनीत नत्राचे प्रमाण कमी
आहे. सेंद्रद्रय खताद्रारे नत्राचा िुरवठा करणे आवश्यक असते.
कारण क
े वळ रासायननक खतांद्वारे िुरवठाकरणे जममनीच्या
प्राकृ नतक दृष्टीने योग्य नसते, त्यामुळे जममनीचे भौनतक
गुणधमव बिघडतात. अिा िररल्स्ितीत जैपवक खतांचा उियोग
करणे महत्त्वाचे ठरते.
त्यातच रासायननक खतांच्या वाढलेल्या ककं मतीमुळे िेतकऱयांचा
खचव वाढतो व ियावयाने पिकाचे उत्िादन अिेक्षक्षत प्रमाणात
ममळत नाही. अिा िररल्स्ितीत ल्जवाणू खताच रासायननक
खतांना िूरक खते म्हणून वािर क
े ल्यास अधधक फायदा
ममळतो.

15. BIOFERTILIZER
Biofertilizer is a living fertilizer compound of
microbial inoculants or groups of micro-organisms
which are able to fix atmospheric nitrogen or
solubilize phosphorus, decompose organic
material or oxidize sulphur in the soil. On
application, it enhances the growth of plants,
increase in yield and also improve soil fertility and
reduces pollution.
प्रयोग िाळेत नत्र ल्स्िर करणाऱया, जममनीतील स्फ
ु रद
पवरघळपवणाऱया व सेंद्रद्रय िदािाांचे पवघटन करणाऱया
ल्जवाणूंची स्वतंत्र्यरीत्या वाढ करून योग्य अिा वाहकात
ममसळून तयार होणाऱया खताला ‘ल्जवाणू खत”असे

16. ल्जवाणू खतांच्या वािराने होणारे
फायदे-
• नत्रयुक्त ल्जवाणू खतामुळे हवेतील नत्र िोषले जाऊन ते पिकांना
उिलब्ध करून द्रदले जाते.
• सेंद्रद्रय िदािाांचे जलद पवघटन होते.
• बियाण्याचया उगवण क्षमतेत वृद्धी होते.
• पिकाची जमदार वाढ होते, तसेच त्याच्या रोगप्रनतकार िक्तीतही
वाढ होते.
• धान्य, फ
ु ले व फळे याचे भरघोस व दजेदार उत्िादन होते.
• रासायननक खतावरील खचावत किात होते.
• ल्जवाणू खते नैसधगवक आहेत, त्यामुळे त्याच्या जास्त मात्रेने
देखील जममनीवर ककं वा पिकावर दुष्िररणाम होत नाही.

17. ल्जवाणू खतांचे प्रकार
अ) नत्र ल्स्िर करणारे ल्जवाणू–
अझोल्स्िररलम, अँझोटोिॅक्टर , रायझोबियम, अँसीटोिॅक्टर, Blue Green
Algae.
b. स्फ
ु रद पवरघळणारे ल्जवाणू (PSB),
c. िालाि उिलब्ध करून देणारे ल्जवाणू KSB/KMB;
d. गंधक आणण मसमलकॉन उिलब्ध करून देणारे ल्जवाणू
e. लोह व जस्त उिलब्ध करून देणारे ल्जवाणू
f. सेंद्रद्रय िदािाांचे पवघटन करणारे ल्जवाणू
g. Mycorrhizae

18. ल्जवाणू खतांचे प्रकार
अ) नत्र ल्स्िर करणारे ल्जवाणू खते –
वरील प्रकारचे ल्जवाणू जममनीमध्ये आणण वनस्ितींमध्ये
असतात. ते हवेतील वायुरूि नत्र िोषून घेतात व त्याचे रूिांतर
अमोननया नत्रामध्ये करतात. नायद्रिकफक
े िन कियेमध्ये अमोननया
नत्राचे रूिांतर नायिेट नत्रात होऊन ते पिकास मुळांद्वारे उिलब्ध
होते.
• रायझोबियम : याचे कायव सहजीवी िद्धतीने चालते. हे
ल्जवाणू िेंगवगीय पिकांच्या मुळावर ग्रंिी ननमावण करतात. या
ग्रंिीद्रारे हवेतील नत्रवायू (नायिोजन) िोषून घेऊन मुळावाटे
पिकास उिलब्ध करून देतात
• एकच रायझोबियम ल्जवाणू खत सवव िेंगवगीय पिकांना
उियोगी िडत नाही. त्यामध्ये वेगवेगळे गट आहेत.

19. अँझोटोिॅक्टर :
हे ल्जवाणू जममनीमध्ये पिकाच्या मुळांभोवती राहून असहजीवी
िद्धतीने कायव करीत असतात.
हे ल्जवाणू मुख्यत: उदासीन ककं वा ककं धचत पवम्ल जममनीत आढळून
येतात.
ते हवेतील मुक्त नत्र िोषून घेतात व पिकांना उिलब्ध करून
देतात. हे ल्जवाणूखत, सवव एकदल व तृणधान्य पिकांना उियोगी
िडते. उदा.वारी, िाजरी, ऊस, मका, कािूस, सूयवफ
ू ल इ. साठी तसेच
टोमॅटो, वागी, ममरची, िटाटा, कोिी इ. भाजीिाला पिकासाठी
त्याचिरोिर सवव फळझाडासाठी व फ
ु लझाडासाठीही वािरता येते.
अझोस्पिरिलम : हे ल्जवाणू पिकांच्या मुळात ककं वा मुळाच्या
सभोवतालच्या मातीत राहून नत्र ल्स्िर करतात. हे ल्जवाणू
अँझोटोिॅक्टर ल्जवाणू िेक्षा पिकांना जास्त नत्र िुरपवतात.

20. • अँसीटोबॅक्टि : ॲमसटोिॅक्टर डायझोिॉकफक्स हे एक
मुक्त नत्र ल्स्िर करणारे ल्जवाणू ऊस पिकामध्ये
मुळाद्वारे प्रवेि करून उसामध्ये नत्र ल्स्िरीकरणाचे
कायव करतात. या ल्जवाणूद्रारे कायवक्षमरीत्या ५० टक्क
े
नत्र ल्स्िरीकरण होऊन ऊस पिकाची चांगली वाढ होते
तसेच उत्िादनातही १५ ते २० टक्क
े वाढ होते.
• हे ल्जवाणू उसाच्या रसामध्ये आढळतात. उसाच्या
संिूणव िरीरात उदा. खोड, िाने व मुळे यांमध्ये ते
असतात.
• ॲझोल्स्िरीलम ल्जवाणूिेक्षा तीनिट जास्त नत्र
ल्स्िरीकरण ते करतात. एका वषावमध्ये एक हेक्टर
क्षेत्रात हे ल्जवाणू साधारणिणे २०० ककलो नत्र ल्स्िर
करतात.

21. स्फ
ु रद पवरघळणारे ल्जवाणू खते
• नत्रानंतर स्फ
ु रद हे पिकांच्या वाढीसाठी आवश्यक प्रमुख अन्नद्रव्य
• जममनीमध्ये टाकलेल्या स्फ
ु रदािैकी क
े वळ १० ते २० टक्क
े स्फ
ु रदच पिकांना
उिलब्ध होते.
• उववररत ८५ ते ९० टक्क
े स्फ
ु रद जममनीमध्ये अपवद्राव्य स्वरूिात
• जममनीचा सामू बिघडून ती पवम्लधमीय झाल्यास जममनीतील स्फ
ु रद
क
ॅ ल्ल्िअम फॉस्फ
े टच्या स्वरूिात ल्स्िर होतो. तसेच, जममनीत स्फ
ु रदाचे
ॲल्युममननअम व लोह फॉस्फ
े ट असे अपवद्राव्य स्वरूिात रूिांतरण होते,
त्यामुळे स्फ
ु रद पिकांना उिलब्ध होत नाही.
• या ल्जवाणू खतांमुळे जममनीत एक प्रकारचे आम्ल तयार होते. जममनीतील
अपवद्राव्य स्वरूिातील स्फ
ु रदाचे या आम्लामुळे पवद्राव्य स्वरूिात रूिांतर होते,
त्यामुळे पिकांना स्फ
ु रदाची उिलब्धता होते.
प्रमाण - स्फ
ु रद पवरघळपवणारे द्रवरूि ल्जवाणू खत प्रनतहेक्टरी २.५ मलटर प्रनत
५०० ककलो िेणखतात ममसळून लागणीिूवी जममनीत ममसळून द्यावे.
उदा. िुरिी – अस्िरजीलस अवमोरी, िननमसलीयम – िॅमसलस, प्सस्युडोमोनस
ल्जवाणू िी.एस. िी. या संक्षक्षप्सत नावानेही ओळखले जातात. हे ल्जवाणू खत
सवव प्रकारच्या पिकांना वािरता येते

22. िालाि उिलब्ध करून देणारे ल्जवाणू
• प्रकािसंश्लेषण, प्रधिनेननममवती, िाणी धरून ठेवणे आणण संप्रेरकांचे कायव
वाढपवणे याचिरोिर पिकांचे उत्िादनही वाढपवण्यासाठी िालािची गरज
असते.
• जममनीत िालाि हा मसमलक
े टच्या क्षारांच्या स्वरूिात (उदा. फ
े ल्स्िार,
मायका व धचकण माती) अडकलेला असतो.
• अिा प्रकारचा िालाि उिलब्ध करून देण्याचे काम फ्र
ॅ ट्युएरा
ऑरेल्न्ियासारखे ल्जवाणू करत असतात. हे ल्जवाणू वेगवेगळी सेंद्रद्रय आम्ले
उत्सल्जवत करतात. त्यामिवाय िालािचा वािर करून पिक
े ननमावण करीत
असलेल्या मसडेरोफोरस या संजीवकाचीही ननममवती करतात. त्यामुळे पिकाची
िारीररक किया वेगवान होते.
• संिोधकांनी पवकमसत क
े लेल्या िालाि उिलब्ध करून देणाऱया द्रवरूि
ल्जवाणू खतांमध्ये फ्र
ॅ ट्युएरा ऑरेल्न्ियािरोिर िॅमसलस प्रजातीचे ५ प्रकार व
सुडोमोनास प्रजातीचा १ प्रकार अिा ७ प्रकारच्या ल्जवाणूंचा एकबत्रत समूह
क
े ला आहे. हे ल्जवाणू एकबत्रतिणे वेगवेगळी आम्ले तयार करून देण्याचे
कायव करतात.
• प्रमाण - ल्जवाणू खत प्रनतहेक्टरी २.५ मलटर प्रनत १ टन िेणखतात
ममसळून जममनीत मुळांजवळ द्यावे. ककं वा २.५ मलटर प्रनत ५०० मलटर
िाण्यात ममसळन जममनीत आळवणी करावी.

23. सेंद्रद्रय िदािाांचे पवघटन करणारे ल्जवाणू
खते
• उदा. िुरिी – िायकोडमाव, अस्िजीलस, ल्जवाणू – िॅमसलस असे
अनेक प्रकारचे ल्जवाणू सेंद्रद्रय िदािावचे पवघटन घडवून
आणतात.क
ं िोस्ट ल्जवाणू खत – १ टन सेंद्रद्रय िदािव
क
ु जवण्यासाठी १ ककलो या प्रमाणात वािरावे.
• क
ं िोस्ट खत तयार करणे ही एक जीविास्त्रीय प्रकिया असून
नतच्यामध्ये न क
ु जलेल्या सेंद्रद्रय िदािावचे सूक्ष्म ल्जवाणू माफ
व त
पवघटन होते आणण कािवन : नायिोजन यांचे गुणोत्तर कमी
होते. अिा पवघटन झालेल्या िदािाांना क
ं िोस्ट खत असे
म्हणतात. िास्त्रीय िद्धतीने उत्तम प्रनतचे क
ं िोस्ट खत तयार
करण्यासाठी खड्डा आणण ढीग िद्धतीचा वािर करतात.

24. गंधक आणण मसमलकॉन उिलब्ध करून देणारे
ल्जवाणू
• गंधकाच्या कमतरतेमुळे उसामध्ये क्लोरॉमसस ही पवकृ ती ननमावण होते. त्यामुळे
गंधकाचा उसामध्ये वािर हा अननवायव आहे.
• गंधक पवघटन करणारे ल्जवाणू जममनीतील अपवद्राव्य गंधकाचे पवघटन करून
पिकांना उिलब्ध करून देतात.
• प्रमाण - गंधक पवघटन करणारे द्रवरूि ल्जवाणू खत प्रनतहेक्टरी ५ मलटर प्रनत
२ टन क
ं िोस्ट खतात ममसळून जममनीत ममसळून द्यावे.
• मसमलकॉन पिकाच्या वाढीच्या प्रकियेमध्ये मोठी भूममका िजावतात. दुय्यम
मूलद्रव्यांमध्ये मसमलकॉनची पिकाला जलद उिलब्धता होत असते.
• िारा मद्रहन्यांच्या उसामध्ये प्रनतहेक्टरी जवळजवळ ३०० ककलो मसमलकॉन
आढळतो. मसमलकॉन पवरघळपवणारे ल्जवाणू जममनीतील मसमलकॉन
पवरघळपवण्याचे कायव करतात. तसेच, िगॅस ॲिमधील मसमलकॉन स्रोतातून
मसमलकॉन उिलब्ध करण्याचे कायवही ल्जवाणू करतात.
• प्रमाण - मसमलकॉन पवरघळपवणारे ल्जवाणू खत प्रनतहेक्टरी २.५ मलटर प्रनत १.५
टन िगॅस ॲिमध्ये ममसळून लागणीच्या वेळी द्यावे.

25. लोह व जस्त उिलब्ध करून देणारे ल्जवाणू
• जममनीत असणारे लोहयुक्त क्षार (उदा. ऑधगट, हानवब्लेड) व खडकांमधील
लोह पिकांना उिलब्ध स्वरूिात नसतात.
• पिकांमध्ये हररतद्रव्य ननममवतीसाठी लोहाची गरज असते.
• जममनीत जस्त हा कािोनेट व ऑक्साईडच्या स्वरूिात उिलब्ध असतो.
• लोह व जस्ताचे क्षार पवरघळवून पिकांना उिलब्ध करून देण्याचे काम
वेगवेगळे ल्जवाणू करतात. अिा वेगवेगळ्या ल्जवाणूंचा एकबत्रत समूह
पवकमसत करण्यात आला आहे. हा समूह पिकांना सूक्ष्म अन्नद्रव्ये उिलब्ध
करून देण्याचे काम करतो.
• प्रमाण - ल्जवाणू खत प्रनतहेक्टरी २.५ मलटर प्रनत १-१.५ टन िेणखतात
ममसळून जममनीत द्यावे, ककं वा प्रनतहेक्टरी २.५ मलटर प्रनत २०० मलटर
िाण्यात ममसळून जममनीत आळवणी करावी.

26. Mycorrhizae:
• The term "mycorrhizae" refers to fungus associated with
plant roots. These fertilizers are divided into ectotrophic
and endotrophic or the vesicular arbuscular mycorrhiza
(VAM) categories. Most plants depend on their
mycorrhizal association for adequate uptake of nutrients
(especially the immobile ions such as phosphate, zinc
and micronutrients) and survival in natural ecosystems

27. ADVANTAGES OF
BIOFERTILIZER
• Increase crop yield by 25%
• Replace chemical nitrogen and
phosphorus by 50%
• Stimulate plant growth.
• Activate the soil biologically.
• Restore natural soil fertility.
• Provide protection against drought and
some soil borne diseases

28. • CFU (Colony forming Units) of mother
culture & the product were taken . The
CFU of mother culture is maintained at
2 X 107

29. MIXING OF CULTURE WITH
CHARCOAL POWDER

30. द्रवरूि ल्जवाणू खते
• द्रवरूि ल्जवाणू खते ही फायदेिीर आहेत.
• द्रवरूि ल्जवाणू खते वािरल्यास िेतकऱयांना ती
द्रठिक मसंचनाद्वारे देणे फायदेिीर ठरते
• द्रवरूि ल्जवाणू खतांमध्ये ल्जवाणूंचे प्रमाण
अधधक असल्याने ते स्िायुरुि ल्जवाणू
खतांिेक्षा फायदेिीर ठरतात.
• More shelf life

31. ल्जवाणू खते वािरण्याच्या िद्धती
• 1. िीज प्रकिया : ल्जवाणू संवधवक िाण्यामध्ये ममसळून
बियाण्याला हळुवारिणे अिा िद्धतीने लावावे की, सवव बियावर
सारख्या प्रमाणात लेि िसेल व बियांचा िृष्ठभाग खराि होणार
नाही ककं वा बियाणे ओलसर करून घेऊन संवधवन सारख्या
प्रमाणात लावावे. ल्जवाणू संवधवन लावलेले बियाणे सावलीत
स्वच्छ कागदावर सुकवावे आणण तािडतोि िेरणी करावी.
• २)®Éä{ÉÉच्या मुळावर अंतरीक्षीकरण – एक
ं िाढली िाण्यामध्ये
ल्जवाणू संवधवक टाकावे. असे ममश्रण चागले ढवळावे व रोिाची
मुळे या ममश्रणात िुडवून लावण करावी. उदा. भात, ममरची,
वांगी, टोमॅटो, कोिी.
• ३) उसाच्या कांड्यावर अंतरीक्षीकरण : ५० लीटर िाण्यात
अँसीटोिॅक्टर आणण िी. एस. िी. ककं वा अझोल्स्िरीलमची (१.५ ते
२.० कक.) प्रत्येकी ममसळून द्रावण तयार करावे. उसाची लागण
करतेवेळी तयार क
े लेले द्रावण िादलीमध्ये घ्यावे व उसाची कांडी

33. ल्जवाणू खते वािरण्याचे प्रमाण
• िीजप्रकिया : २५ मम.ली. ककं वा २५ ग्रॅम प्रती
ककलो बियाणे
• द्रठिक मसंचन : २ लीटर प्रती एकर
• िुनलधगवड (रोिे िुडपवणे) : ५०० मम.ली. प्रती
एकर
• जममनीत देण्यासाठी २ लीटर द्रवरूि
ल्जवाणूखत ५० ककलो िेणखतात ममसळून
िेतामध्ये समप्रमाणात टाकावे.

34. ल्जवाणू खत वािरताना घ्यावयाची काळजी
• ल्जवाणू संवधवकाच्या िाटलीचे ककं वा िाककटाचे सूयवप्रकाि व
उष्णता यािासून संरक्षण करावे ते नेहमी सावलीत ठेवावे.
• ल्जवाणू संवधवन लावलेले बियाणे रासायननक खतात ककं वा इतर
औषधामध्ये ममसळू नये.
• िुरिीनािक ककं वा कीटकनािक लावाक्याची असल्यास अगोदर
अिी प्रकिया िूणव करून िेवटी ल्जवाणू खत लावावे.
• द्रठिक मसंचनाद्वारे द्रवरूि ल्जवाणू संवधवक
े रासायननक खतात
ककं वा इतर औषधामध्ये ममसळू नयेत.
• ल्स्िर करणाऱया, स्फ
ु रद पवरघळपवणाऱया व सेंद्रद्रय िदािावचे
पवघटन करणाऱया ल्जवाणूंचा वािर िेतीसाठी क
े ला तर कमी
खचावमध्ये जास्तीतजास्त उत्िादन घेता येईल.