Әл Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті, 2024

1. 1
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
ФИЛОСОФИЯ ЖӘНЕ САЯСАТТАНУ ФАКУЛЬТЕТІ
ПЕДАГОГИКА ЖӘНЕ БІЛІМ БЕРУ МЕНЕДЖМЕНТІ КАФЕДРАСЫ
әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінің 90 жылдығы аясында
Академик Т.Т. Тәжібаевтың туылғанына 114 жыл толуына арналған
«ҚАЗАҚСТАН ҒЫЛЫМЫ ЖӘНЕ ОҚУ-АҒАРТУ ЖҮЙЕСІ:
ДАМУ ЖОЛДАРЫ МЕН БОЛАШАҒЫ»
атты халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференция
ЖИНАҒЫ
СБОРНИК
международной научно-практической конференции
«НАУКА И СИСТЕМА ОБРАЗОВАНИЯ КАЗАХСТАНА: ПУТИ И
ПЕРСПЕКТИВЫ РАЗВИТИЯ», посвященной 114-летию со дня рождения
академика Т. Т. Тажибаева, в рамках 90-летия Казахского национального
университета имени аль-Фараби
COLLECTION
of the international scientific and practical conference
"SCIENCE AND THE EDUCATION SYSTEM OF KAZAKHSTAN: PATHS
AND PROSPECTS OF DEVELOPMENT", dedicated to the 114th anniversary
of the birth of academician T. T. Tazhibayev within the framework of the 90th
anniversary of the Al-Farabi Kazakh National University
Алматы, 2024

2. 2
УДК 378(063)
ББК 74.58
Қ 18
«ҚАЗАҚСТАН ҒЫЛЫМЫ ЖӘНЕ ОҚУ-АҒАРТУ ЖҮЙЕСІ: ДАМУ
ЖОЛДАРЫ МЕН БОЛАШАҒЫ» атты халықаралық ғылыми-практикалық конференция
жинағы. Алматы, 2024. – 2166 б.
ISBN 978-601-269-484-0
Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінің 90 жылдығы аясында академик
Т.Т. Тәжібаевтың туылғанына 114 жыл толуына арналған «Қазақстан ғылымы және оқу-
ағарту жүйесі: даму жолдары мен болашағы» атты халықаралық ғылыми-тәжірибелік
конференция жинағында әл-Фараби атындағы ҚазҰУ үшінші ректоры, Т.Т.Тәжібаевтың
(1910-1964) ғылым, білімге, басқарушы қызметіне бағытталған озық идеялары мен 90
жылдық тарихы бар университеттің дамуына өз үлесін қосқан ғалымдардың ғылыми
еңбектері, университеттік білім беру жағдайында ғылыми зерттеулерді дамытудың
басымдықтары, білім алушылардың сұранысына ие цифрлық педагогика, инновациялық
оқыту әдістемелері, инклюзивті білім беру жағдайындағы ғылыми ізденістер, ғылыми және
кәсіби ұйымдардың өзара ынтымақтастығына негіз болатын білім беру үдерісін ізгілендіру
мәселелеріне басты назар аударылады.
Білім берудің барлық деңгейлерінде практикалық қызметті жүзеге асыратын немесе
білім беру нәтижелеріне қызығушылық танытатын педагогтарға, білім беру мекемелерінің
басшыларына және басқа да кәсіби мамандарға арналған.
Халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференция жинағын әл-Фараби атындағы
ҚазҰУ-і, Философия және саясаттану факультетінің Ғылыми кеңесінің 2024 жылғы 26
қаңтар №9 хаттамамен басып шығаруға ұсынылды.
ISBN 978-601-269-484-0 © әл-Фараби атындағы ҚазҰУ, 2024

3. 3
Түймебаев Ж.Қ.,
Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінің
Басқарма төрағасы – Ректор,
филология ғылымдарының докторы, профессор
ҚҰРМЕТТІ ЗИЯЛЫ ҚАУЫМ!
ҚҰРМЕТТІ ӘРІПТЕСТЕР, БІЛІМ АЛУШЫ ЖАСТАР!
90 жылдық тарихы бар Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетіне қош
келдіңіздер!
Бүгінгі конференция мемлекет және қоғам қайраткері, дипломат, академик Төлеген
Тәжібаевтың ғылыми мұрасын зерттеуге арналып отыр.
Төлеген Тәжібайұлының еңбек жолы біздің университеттпен тығыз байланысты.
Білім ордасын әр жылдары Иван Лукьянец, Асқар Закарин, Темірбай Дарқанбаев,
Өмірбек Жолдасбеков сынды тұлғалар басқарған.
Бұл қатарда академик Төлеген Тәжібаевтың да есімі ерекше аталады.
Төлеген Тәжібаев 1940 жылдары Абай атындағы қазақ педагогикалық институтының
педагогика жөне психология кафедрасында еңбек жолын бастады.
Қазақ КСР-і Халық ағарту комиссары болды.
Соғыстан кейінгі жылдары Қазақ КСР-і Сыртқы істер министрі болып, дипломатия
саласының дамуына үлес қосты.
1947 жылдан 1953 жылға дейін С.Киров атындағы Қазақ мемлекеттік университетінің
(Қазіргі ҚазҰУ) ректоры қызметін абыроймен атқарды.
Осы кезеңде университетте философия, экономика факультеттері ашылды.
Кешкі және сырттай оқу жүйелері енгізілді.
Шоқан Уәлиханов атындағы студенттік ғылыми қауымдастық құрылды.
Студенттік көркемөнерпаздар үйірмесі мен спорттық секциялар ашылды.
Университеттік ғылымның дамуына көңіл бөлініп, жұмысқа тәжірибелі мамандар
шақырылды.
Одан кейінгі жылдары Қазақ КСР-і Министрлер Кеңесі төрағасының орынбасары,
Қазақ КСР-і Мәдениет министрі лауазымдарын атқарды.
Үндістандағы КСРО елшілігінің кеңесші-өкілі, Қазақ мемлекеттік университетінің
педагогика және психология кафедрасының профессоры әрі меңгерушісі болды.
Қазақ КСР педагогика қоғамының президенті, Қазақ КСР-і Жоғарғы Кеңесінің екі
шақырылымында депутат болды.
Төлеген Тәжібаев - ғылыми жұмыс пен мемлекеттік қызметті қатар атқарып, еліміздің
дамуына үлкен үлес қосты.
Педагогика, психология саласында іргелі зерттеулер жүргізіп, ғылыми ортада жоғары
бағасын алды.
«Жалпы психология» атты тұңғыш қазақ оқулығын жазды.
Қазақ тілінде психология ғылымы терминдерін қалыптастыруға елеулі үлес қосты.
Өзінің ғылыми мектебін қалыптастырып, ізбасар шәкірттер тәрбиеледі.
Төлеген Тәжібаевтың шәкірттерінің бірі - ҚазҰУ ардагері, педагогика ғылымдарының
кандидаты, профессор Жолмұхан Түрікпенұлы биыл 90-ға келді.
Екі тұлғаның рухани байланысы жөнінде өткен жылы «Ұстаз бен шәкірт» кітабы
жарық көріп, тұсауы кесілген болатын.
Бүгінгі жиын қарсаңында академик Төлеген Тәжібайұлының қайраткерлігі мен
ғылыми еңбек жолын саралаған «Заңар тұлға» кітабы жарық көрді.
(Екі кітаптың құрастырушысы - ҚазҰУ профессоры Алмасбек Мәуленов)
Университет қайраткер тұлғалар бастаған игі істерді жаңа бағытта жалғастырып
келеді.

4. 3
Түймебаев Ж.Қ.,
Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінің
Басқарма төрағасы – Ректор,
филология ғылымдарының докторы, профессор
ҚҰРМЕТТІ ЗИЯЛЫ ҚАУЫМ!
ҚҰРМЕТТІ ӘРІПТЕСТЕР, БІЛІМ АЛУШЫ ЖАСТАР!
90 жылдық тарихы бар Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетіне қош
келдіңіздер!
Бүгінгі конференция мемлекет және қоғам қайраткері, дипломат, академик Төлеген
Тәжібаевтың ғылыми мұрасын зерттеуге арналып отыр.
Төлеген Тәжібайұлының еңбек жолы біздің университеттпен тығыз байланысты.
Білім ордасын әр жылдары Иван Лукьянец, Асқар Закарин, Темірбай Дарқанбаев,
Өмірбек Жолдасбеков сынды тұлғалар басқарған.
Бұл қатарда академик Төлеген Тәжібаевтың да есімі ерекше аталады.
Төлеген Тәжібаев 1940 жылдары Абай атындағы қазақ педагогикалық институтының
педагогика жөне психология кафедрасында еңбек жолын бастады.
Қазақ КСР-і Халық ағарту комиссары болды.
Соғыстан кейінгі жылдары Қазақ КСР-і Сыртқы істер министрі болып, дипломатия
саласының дамуына үлес қосты.
1947 жылдан 1953 жылға дейін С.Киров атындағы Қазақ мемлекеттік университетінің
(Қазіргі ҚазҰУ) ректоры қызметін абыроймен атқарды.
Осы кезеңде университетте философия, экономика факультеттері ашылды.
Кешкі және сырттай оқу жүйелері енгізілді.
Шоқан Уәлиханов атындағы студенттік ғылыми қауымдастық құрылды.
Студенттік көркемөнерпаздар үйірмесі мен спорттық секциялар ашылды.
Университеттік ғылымның дамуына көңіл бөлініп, жұмысқа тәжірибелі мамандар
шақырылды.
Одан кейінгі жылдары Қазақ КСР-і Министрлер Кеңесі төрағасының орынбасары,
Қазақ КСР-і Мәдениет министрі лауазымдарын атқарды.
Үндістандағы КСРО елшілігінің кеңесші-өкілі, Қазақ мемлекеттік университетінің
педагогика және психология кафедрасының профессоры әрі меңгерушісі болды.
Қазақ КСР педагогика қоғамының президенті, Қазақ КСР-і Жоғарғы Кеңесінің екі
шақырылымында депутат болды.
Төлеген Тәжібаев - ғылыми жұмыс пен мемлекеттік қызметті қатар атқарып, еліміздің
дамуына үлкен үлес қосты.
Педагогика, психология саласында іргелі зерттеулер жүргізіп, ғылыми ортада жоғары
бағасын алды.
«Жалпы психология» атты тұңғыш қазақ оқулығын жазды.
Қазақ тілінде психология ғылымы терминдерін қалыптастыруға елеулі үлес қосты.
Өзінің ғылыми мектебін қалыптастырып, ізбасар шәкірттер тәрбиеледі.
Төлеген Тәжібаевтың шәкірттерінің бірі - ҚазҰУ ардагері, педагогика ғылымдарының
кандидаты, профессор Жолмұхан Түрікпенұлы биыл 90-ға келді.
Екі тұлғаның рухани байланысы жөнінде өткен жылы «Ұстаз бен шәкірт» кітабы
жарық көріп, тұсауы кесілген болатын.
Бүгінгі жиын қарсаңында академик Төлеген Тәжібайұлының қайраткерлігі мен
ғылыми еңбек жолын саралаған «Заңар тұлға» кітабы жарық көрді.
(Екі кітаптың құрастырушысы - ҚазҰУ профессоры Алмасбек Мәуленов)

5. 4
Университет қайраткер тұлғалар бастаған игі істерді жаңа бағытта жалғастырып
келеді.
Бүгінгі конференцияның мақсаты – Төлеген Тәжібаевтың педагогика, психология
саласындағы еңбектеріне жан-жақты талдау жасау.
Т.Тәжібаев тәлімін негізге ала отырып, университеттік ғылымды дамытудың жаңа
бағыттарына талдау жасау.
Жиында жаңа идеялар, ұтымды ұсыныстар айтылады деп ойлаймын.
Конференция жұмысына табыс тілеймін!

6. 5
ӨНЕГЕЛІ ӨМІР
(Профессор Т.Тәжібаевтың феномені)
Жолмұхан ТҮРІКПЕНҰЛЫ,
әл-Фараби атындағы ҚазҰУ-нің профессоры,
психология ғылымдарының кандидаты,
Т. Тәжібаевтың шәкірті
Қазақстан Республикасы белгілі мемлекет қоғам қайраткері, Қазақ ССР ғылым
академиясының академигі, педагогика ғылымдарының докторы, профессор Төлеген
Тәжібаев (1910-1964) республикамыздағы Халық ағарту ісін ұйымдастырушылар мен
басқарушылардың бірі болды. Қазақстандағы педагогика-психология ғылымдарының
іргетасын қалаушы. Ол 1910 жылы ақпан айының 23 жұлдызында Оңтүстік Қазақстан
облысы, Арыс ауданында дүниеге келді. Шымкенттегі педагогика техникумын,
Москвадағы Н.К.Крупская атындағы коммунистік тәрбие академиясын үздік дипломмен
бітірді, соңғы білім ордасындағы психология кафедрасының аспирантурасына қалдырып,
1938 жылы «К.Д. Ушинскийдің педагогикалық психологиясы» деген тақырыпта
диссертациялық жұмысын ойдағыдай қорғады.
Ұстаздық жолын Абай атындағы Қазақ педагогика институтының педагогика және
психология кафедрасынан бастады. Доценті, меңгерушісі болды. Ал, одан соң республика
Халық ағарту комиссарының бірінші орынбасары, Халық ағарту комиссары, Қазақ ССР
Халық Комиссарлары советі Председателінің орынбасары, Қазақ ССР Сыртқы істер
министрі қызметтерін атқарды.
1948-1954 жылдар арасында С.М. Киров атындағы қазақ мемлекеттік университетінің
ректоры болды. 1954 жылдың қазанында Т. Тәжібаев Қазақ КСР Министрлер кеңесі
төрағасының орынбасары қызметіне қайта тағайындалды. Ал, 1957-1961 жылдары
Үндістандағы СССР елшілігінің Бас кеңесшісі болды. Одан келген соң, өмірінің соңғы
жасына дейін Қазақ мемлекеттік университетінің педагогика және психология
кафедрасының меңгерушісі болды.
Сонымен қатар көптеген коғамдық жұмыстарды атқарды. Мысалы, Қазақ ССР
Педагогика қоғамының президенті, Жоғары және арнаулы орта білім министрлігінің
педагогика және психология саласындағы ғылыми-педагогикалық советінің председателі,
«Білім» қоғамы сияқты Үкімет ол кісінің атқарған істерін жоғары бағалап, «Еңбек Қызыл
Ту», «Құрмет Белгісі» ордендерімен және көптеген медальдармен наградталды.
Республикамыздағы педагогика ғылымының дамуында тым кенже қалып келе жатқан
саласы-педагогика тарихы, оқу-ағартудың даму проблемалары еді. Осыны түсінген
Т.Тәжібаев 1950 жылдардан бастап-ақ Қазақстандағы педагогикалық ой-пікірдің, оқу-
ағарту ісінің дамуы мен мектептер тарихын зерттей бастады. Өзінің монографиялық
еңбегінде ХІХ ғасырдың екінші жартысындағы Қазақстандағы ағарту ісін, мектептер
тарихын, педагогикалық ой-пікірдің даму проблемасын саралайды. Сондай-ақ, Шоқан
Уалихановтың, Абай Құнанбаевтың, Ыбырай Алтынсариннің философиялық,
психологиялық, педагогикалық көзқарастарына арнап бірнеше ғылыми мақалалар жазды.
1957 жылы «Абай Құнанбаевтың философиялық, психологиялық және педагогикалық
көзқарастары», ал арада бір жыл өткен соң «ХІХ ғасырдың екінші жартысында
Қазақстанның ағарту ісі мен педагогикалық ой пікірінің дамуы» деген кітаптары
жарияланды. 1962 жылы «ХІХ ғасырдың Қазақстанның ағарту екінші жартысында
Қазақстанның ағарту ісі мен мектебінің дамуы» деген еңбегі көпшіліктің қолына тиді. Кең
ауқымды ғылыми зерттеулерінде Қазақстандағы мектептер жүйесі дамуының өзіне тән
жақтары, түрлі аймақтар мен оқу орындарына бағынған оқу-тәрбие мекемелерінің
ерекшеліктері жан-жақты сараланып көрсетіледі.

7. 6
Сонымен бірге ХІХ ғасырдың екінші жартысындағы қазақ арасындағы ағарту ісі қалай
дамығанын, оған орыс ғалымдары қаншалықты әсер етіп, оқу ісі қалай жүргізілгені
баяндалған. Профессор Төлеген Тәжібайұлы мол білімін, ақыл-ойын, бай тәжірибесін
шәкірттеріне оқыған дәрістерінде де шебер пайдаланған. Сондықтан профессор М.Балақаев
«Қазақ тілі мәдениетінің мәселелері» деген еңбегінде: «М.О.Әуезов, Т.Тәжібаев лекция
оқығанда, студенттер қит етпей отырып, сүйсіне, ынтыға отырып тыңдайтын, олай
тыңдаушыларын жалықтырмай, қызықтыра, еліктіре сөйлеуге білім керек, шеберлік керек»
деп орынды айтқан.
Ал, осындай еңбектері, творчестволық ізденуі М.Мұқанов, Е.Суфиев, Ә.Асылбеков,
К.Қойбағаров, С.Д. Пименов, Г.М.Храпченков, Қ.Б. Жарықбаев, Ж.Түрікпенұлы сияқты
талапты ғалымдарды даярлауға, Орта Азия Республикаларының көптеген мамандарына
ғылыми басшылық жасауға жағдай жасады. Сондықтан ұлағатты ұстаз, мемлекет, һәм
қоғам қайраткері, дипломат, академик-ғалым Т.Тәжібаевтың жүзі қандай жарқын болса,
ойы да сондай айқын, сөзі де сондай сынық, сыпайы, әрі салмақты, білімді, мәдениетті
болғанын бәріміз де сезінуге, бағалауға міндеттіміз. Сондықтан қазақ халқының аяулы
ұстаздарының бірі Т.Тәжібаевтың жарқын өмірі, ғылыми мұрасы, бәрімізге үлкен өнеге
болуға тиісті.
***
Т. ТӘЖІБАЕВ ЕҢБЕКТЕРІНДЕГІ ТІЛДІ ОҚЫТУ МӘСЕЛЕСІ
(XIX Ғ. II ЖАРТЫСЫ)
Т.Тәжібаев «XIX ғасырдың екінші жартысындағы Қазақстандағы педагогикалық ой-
пікірлер» атты кітабында (А., 1965) сол кезеңдегі қазақ халқының орыс тіліне көшуін
орыстандырылуымен жан-жақты терең талдаған. XIХ ғасырдың екінші жартысындағы
басқа халықтардың балаларын ана тілінде оқытуға тыйым салу, тек орыс тілін барлық білім
жүйелеріне енгізу арқылы орыстандыру саясаты – қол астындағы халықтарға қысым
көрсетіп, оларды бодандыққа айналдыруға бағытталған патшалық үкіметтің отарлау
саясатының бір көрінісі. 140 миллион халқы бар Ресейдің жартысына жуығын «орыс емес»
халықтар құрағанына қарамастан, үкімет ұлттық азшылыққа қысым көрсету саясатын
жүргізді, олардың өзіндік танымының, ұлттық мәдениеттің дамуына, балаларды ана тілінде
оқытуға кедергі болды. Патша үкіметі «орыс емес» балаларды ана тілінде оқытуға
тырысқандарды қатаң жазалап отырды. Қазақтардың орыс тілін үйренуі, қазақ балаларын
орыс жазуына үйрету – қазақ халқының орыс мәдениетіне жақындатқан прогрессивті
қозғалыс. Бірақ «орыс емес» халықтың орыс тілін үйрену күштеп емес, тек өз еркімен
оқытылған жағдайда, сондай-ақ егер орыс тілі мектепте ана тілінің орнына емес, ана тілімен
бірге ендірілген болса және де халықтың психологиясын білдіретін, бала күнінен ана
сүтімен дарыған ана тілді негізгі тіл ретінде оқыту енгізілген жағдайда ғана жүзеге
асырылады.
Орыс шенеуніктерінің қазақ даласына орыс тілін қазақтарды орыстандыру мақсатымен
күштеп оқыту салдарынан қазақ халқы арасында наразылық туып, орыс тіліне деген
жеккөрініштерін жасыра алмады. Мұны бастапқыда қазақтардың көбісі өз балаларын орыс
жазуына үйретуге қарсылық білдірулерімен немесе әрең келісімге келуімен түсіндіруге
болады. Қазақ балаларына орыс тілін күштеп оқыту ісі жүргізілгенімен, олардың бұл тілді
терең оқып, оны игеруі міндетті болмады. Патшалық әкімшіліктің ойынша, қазақ балалары
орыс тілінен тек шала сауатты болса жетуші еді.
Қазақ балаларына орыс тілін үйретудің үлгілі көрсеткіші болып саналатын Орынбор
шекаралық комиссияның қарамағындағы қазақ мектебінде орыс тілін үйрету ісі
күткендегідей нәтиже бермеді, ал балалардың тіл үйренудегі табыстары елеусіз болды.
Орыс тілін үйрету табысты, нәтижелі болуы үшін, аймақтық басқарма шенеуніктерінің
жанұясынан шыққан он орыс баласы мектепке алынды. Бұл қазақ балаларының ауызекі
орысшасының дамуына елеулі ықпал жасады. Сондай-ақ оқытылатын пәндердің

8. 7
(геометрия, география, тарих) қысқартылуы оқып жүрген қазақ балаларының орыс тілінде
жақсы сөйлеуіне жағдай жасады. Үздіксіз жасалынған жаттығулардың нәтижесінде қазақ
балалары 2-3 жыл ішінде грамматиканың негізгі кағидаларын сақтай отырып, өз ойын еркін
жеткізе алуы керек еді.
Орыс-қазақ мектептеріндегі қазақ балалары үшін ұзақ уақыт бойы орыс тілімен қатар
тағы бір бөтен тіл – татар тілі де оқытылды. Өткен ғасырдың соңғы ширегіне дейін татар
тілі тек балалардың оқу тілі боп келді, тілмаштар әрқашан татарлар болды. Тек 80-
жылдардан бастап қазақтардың арасында наразылықтың өсуі нәтижесінде, сондай-ақ қазақ
халқының ағартушы өкілдері Ы.Алтынсарин, А.Құнанбаевтың, орыс зиялы қауымы
таланттарына сай, Патша Үкіметі қазақ тілін қазақ мектептерінде ана тілі ретінде енгізді.
Қазақтарды орыс тілін үйретуге шақырған атақты қазақ ағартушылары қазақтың ұлттық
мәдениетін дамыту мақсатында қазақ тілін мойындату үшін күресті.
«Татарлануға» қарсы күрес мақсатымен Сыртқы істер министрлігі Орынбор аймағының
басшылары мен Ағарту министрлігі қазақ тілінде іс жүргізуді енгізу ғана емес, сонымен
қатар қазақ балаларын өз ана тілінде оқытуды қажет деп санады. Сондықтан олар араб
әліпбиінің орнына орыс әліпбиін енгізуді дұрыс деп тапты. Орыс әліпбиінің қазақ жазуында
қандай дәрежеде қолданылуы жөнінде, қазақ тілінің фонетикалық ерекшеліктеріне
байланысты өзгерістер енгізіледі ме немесе бүкіл әліпбиді толығымен енгізу ме деген
сұрақтар төңірегінде көптеген келіспеушілік, тартыстар болды. Қазақ балалары ана тілінде
оқыту қазақ жазуына орыс әліпбиін енгізумен және орыс транскрипциясымен қазақ тілінде
оқулықтар мен оқу құралдарын жасаумен байланыстырылды. Бірақ тартыс кезінде татар
жазуы мәселесі де бастапқы орындардың біріне қойылды.
«Қазақ даласы» газетінде қазақ тілін тазарту, оны дамыту және зерттеудің қажеттілігі
туралы көп жазылды. Ы.Алтынсарин шәкірттерінің бірі А.Құрманбаев «Қырғыз тілі»
туралы мақаласында жартылай қазақ, жартылай татар тілінде қазақтарға арналып жазылған
кітаптар ана тілін мазақ ету болып табылатынын айтып, өз наразылығын танытты. Қазақтар
үшін кітап жазатын татарлар, тіпті қазақтардың өздері де қазақ тілін араб, парсы, түрік,
өзбек сөздерімен ластайтынын айта отырып, А.Құрманбаев қазақ халқы мен оның тілін
қызу колдаушылардан марқұм Ы.Алтынсариннің жолын жалғастыруды және қазақ тілі
ережелерін сақтауды талап етті. «Қырғыз (қазақ) тілі жылдан-жылға төмендеп бара жатыр,
білімділік – бізге пайдасы жоқ, араб, парсы және басқа тілдерді білгендікке емес, біздің
қазақтар осы қажетсіз тілдерді оқуға жіберген уакыттары мен күштерін бізге қажетті ана
тіліміз бен орыс тілін оқуға жіберсе, бұл жүз есе пайдалырақ болатын еді» деп жазды
А.Құрманбаев. Оның ойынша, қазақ халқының барлық ағартушылары қазақ тілін дамыту,
орыс жазуын таратуға тиісті болды.
Қазақтар арасында орыс жазуының таралу, қазақ тіліне орыс әліпбиінің енгізілуі
түпкілікті шешілгеннен кейін, белгілі жерлерде бірқатар шаралар жүзеге аса бастады: орыс-
қазақ мектептер жүйесі кеңейтілді, мұсылман мектептеріне міндетті түрде орыс тілі
енгізілді, орыс әліпбиімен басылған қазақ тіліндегі орыс-қазақ мектептеріне арналған оқу
құралдары шығарылды, қазақ тілі мемлекеттік іс жүргізуге қосылды, орыс әліпбиін қолдана
отырып, қазақ тіліндегі мерзімді басылымдар шығарыла бастады.
Мәдениеті жоғары халықпен қатынасуда орыс тілінің үлкен пайдасы бар екеніне көздері
жетіп, орыс мәдениетін үйренуге ықпал ететініне сеніммен қарап, 80-жылдардың басынан
бастап еңбекші қазақтар балаларын орыс мектептеріне өз еріктерімен бере бастады.
Бұған орыс тілі мен мәдениетінің жаршысы – қазақ ағартушыларының үлкен еңбегі
сіңді. Олар өздері орыс мектептерінде оқулары арқылы халыққа үлгі болды. Омбы кадет
корпусын аяқтап, дарынды ғалым атанған Ш.Уәлиханов, Халық ағарту ісінде танымал
болған Ы.Алтынсарин орыс тілін түпкілікті меңгерген еді. Жасынан орыс мектебінде 3 ай
білім алып, жетік білген А.Құнанбаев А.С.Пушкин, М.Ю.Лермонтов, И.А.Крылов
өлеңдерін қазақ тіліне еркін аударды.
Қазақ жазуына орыс әліпбиін енгізудің орыс-қазақ мектептерінде орыс тілін оқытуда
маңызы зор болды. Қазақстан жерінде орыс тілінің бірте-бірте шексіз үстемдікке ие бола

9. 8
бастауы қазақ тілінің қолданылу аясын тарылта түсті. Ана тіліміздегі мектептердің жаппай
жабылуы, іс-қағаздарының орыс тілінде жүргізілуі, жиындардың орыс тілінде өтуі
салдарынан қазақ тілі шұбарланып, қандастарымыз ана тілін ұмыта бастады. Тіпті, өз
Отанында туып-өскен қазақ жастары өз ана тілін менсінбеуі, өз тілінде сөйлеуге арлануы
жүрек ауыртады. Қазақ тілінің қоғамдағы орны әлсіреп, орысша білмегені үшін өзін төмен
сезінген кездер де болды.
Дегенмен, сол жылдардағы «тіл игерудің» теріс жағы да, оң жағы да болды. Орыс тілінің
елге тарауы арқылы қазақ халқы толық сауатын ашып, әлемдік әдеби, мәдени бай
мұраларды таныды. Орыс тілінде жазылған озық туындылары мен зиялы қауым өкілдерінің
жалпы шығармашылық ізденістері, тілдік кеңістік қанатының кеңейе түсуіне оң ықпал
еткені шындық.
ҒАЛЫМ, ҰСТАЗ, МЕМЛЕКЕТТІК ҚАЙРАТКЕР, ДИПЛОМАТ
Зулфухар Сұлтанұлы Ғайыпов,
Қазақстан Республикасы Президентінің жанындағы
Мемлекеттік басқару академиясының Басқару
институтының директоры,
Астана қаласы Қоғамдық кеңесінің төрағасы,
ҚР Ұлттық Құрылтай мүшесі
Тарихқа көз жүгіртсек әр заманның өзіне тән философиясы болған және де Һәкім
Абайдың сөзімен айтқандай «әркімді заман сүйреген». Біздің бүгінгі кейіпкерімізде өз
заманында туылып, сол өзі өмір сүрген заманда елге адал қызмет еткен тұлғаның бірі де
бірегейі - Төлеген Тәжібайұлы Тәжібаев.
Жастайынан жетім қалып, бөгде ұлт отбасында, кейіннен Арыс қаласындағы балалар
үйінде тәрбиеленген Төлеген Тәжібайұлы бала кезінен зерек болады. Сөзіміздің дәлелі
ретінде Төлегенді 6 жасында қолына алып, бағып, өсірген Иван Федорович Кабановтың
мына бір естелігінен байқауға болады. «Билік әлі де тұрақтамай қоймаған аумалы-төкпелі
кез болатын. Аяқ астынан бір топ әскери адамдар үйге баса - көктеп кіріп, үйде қару бар ма
деп тексере бастады. Сол кезде кішкентай Төлеген байқатпай үйден шығып, қорадағы
жасырулы жатқан револьверді алып, басқа жаққа апарып тығып қойыпты. Егерде кішкентай
Төлеген осылай әрекет етпегенде, менің жағдайым не болатыны белгісіз болар еді» деп еске
түсіреді. Кабановтар отбасында жүрген кезінде ол өзінің жан-жақты қаблеті бар екенін
көрсетеді. Кабановтың қызына еліктеп, тез арада скрипканы да үйреніп алады. Төлеген
Тәжібайұлының алғырлығын байқаған Иван Федорович оны қаладағы интернат-
пансионатқа оқуға береді.
Төлеген Тәжібайұлы мектепте, техникумда оқып жүрген кезінен-ақ құрбыларының
арасында білімі мен алғырлығы жағынан ерекшеленіп, өзгелерден оқ бойы озып тұрды.
Жоғарыда айтқанымыздай, қабілет - қарымының арқасында билікке де ерте араласады. 14
жасында, яғни 1924 жылы комсомол қатарына, ал 1939 жылы комунистер қатарына
қосылуы Төлеген Тәжібайұлының болашақ ғылыми-саяси карьерасына тікелей әсер етеді.
Ленинград университетінде психология мамандығы бойынша білім ала жүріп, осы пәнді
университетке білімін жетілдіру үшін келген жазушылар мен партиялық номенклатура
қызметкерлеріне психология мамандығы бойынша дәріс те оқиды. Ленинград
университетінде оқи жүріп, Төлеген Тәжібайұлы 1939 жылы «К.Д,Ушинский
осноположник педогогической психологии в Росии» деген тақырыпта кандидаттық
диссертациясын сәтті қорғап шығады. Кейінірек ол 1948 жылы «Психология и
педогогическая психология К.Д.Ушинского» деген үлкен ғылыми еңбегін жариялайды.

10. 9
Төлеген Тәжібайұлының саяси қызметі 1940 жылдарға тұспа-тұс келеді. Сол заманда
Кеңес үкіметі Төлеген сияқты «халық арасынан шыққан» идеологиялық жағынан берік
жастарды партиялық қызметте шебер пайдаланды. Бар болғаны 30 жастағы Төлегенді
үкімет Білім ағарту комиссариаты төрағасының орынбасары қызметіне тағайындайды.
Төлегеннің бар ұйымдастырушылық таланты енді осы тұста керемет ашылады.
Қазақстанда орта және кәсіби білім беру оқу орындары көптеп ашылады. Мысалы, 1928
жылы әр мың адамға шаққанда білімнің осы саласында бар болғаны 87 адам тартылса, 1939
жылдың аяғына таяу бұл көрсеткіш мың адамға шаққанда 185 адамға жетті, яғни екі еседен
астамға өсті. Сонымен қатар, 1941/42 оқу жылында 225 мектеп-интернатында 9400 бала
оқыса, келесі оқу жылында олардың саны 11 000 жуықтады. Осы жылдарда еңбектен қол
үзбей оқытатын жұмысфак (рабфак) саны артты. Рабфактар жанынан шеберханалар
құрылды. Соғыс алдында бұл шеберханаларда қорғаныс саласына қатысты тапсырыстар
орындала бастады.
Төлеген Тәжібайұлының соғыс жылдарындағы Қазақстанға соғыс аумағынан
көшірілген Балалар үйінің қызметі қарады. Балаларды ыстық тамақпен, киім-кешекпен
және жатын орындар мен төсек жабдықтармен қамтамасыз ету мәселесі тікелей
бақылауында болды. Балаларды білім берумен қамту соғыс жылдарында еш тоқтамады.
Педагогикалық училище мен техникумдарды бітірген жастар түгелдей дерлік білім беру
ісіне тартылды.
Соғыс жағдайына қарамастан 1941 жылы Төлеген Тәжібайұлы Қазақстанда түңғыш
кинофестиваль ұйымдастырады. Кинофестивальға еліміздің танымал әртістері Күләш
Байсейтова, Шолпан Жандарбекова, Иванова, Тұрдықұлова сияқты тұлғалар қатысты.
Соғыс кезінде елдің еңсесін көтеру мақсатында, ірі қалаларда мұндай мәдени іс-шаралар
ұйымдастырылып отырды. Міне осы істердің басы-қасында Төлеген Тәжібайұлының
қолтаңбасы тайға таңба басқандай көрініп тұрды. Елде жаңа мектептер ашылып, оқу
процесі дұрыс жолға қойылады.
Ұлы Отан соғысы ел экономикасына орасан материалдық және рухани шығын келтірді.
Адами капиталды айтпағанда. КСРО көлеміндегі 334 жоғары оқу орындары жартылай
немесе толықтай қирады. 1946-1950 жылдарға арналған бесжылдықта осы мәселені шұғыл
түрде қалпына келтіру жұмыстары тез арада қолға алынып шешіле бастады. 1946 жылы
Жоғары білім беру министрлігі құрылады.
КСРО Жоғары білім министрінің 1948 жылдың 15 наурыздағы №235/к бұйрығымен
Төлеген Тәжібайұлы С.М.Киров атындағы КазМудің ректоры қызметіне тағайындалады.
Сол кездегі экономикалық жағдайға қарамастан оқу орнының материалдық базасын
біршама жақсартады. Профессор – оқытушылар құрамы сапасын жоғары деңгейге көтереді.
Әсіресе, қазақ жастарын жаратылыс тану мамандықтарына барынша тарту жұмысын
ерекше қолға алады. Деректерге қарағанда Төлген Тәжібайұлы университетті басқарған
жылдары осы саладағы қазақ студенттерінің саны артады. Мысалы 1940 жылы КазМудағы
студенттер контингенті 995 болса, соның тек 133 ғана қазақ ұлтына тиесілі болған. Ал 1949
жылы студенттер саны екі жарым есеге, яғни 2263 адамға жетті. Соның ішінде жергілікті
ұлт өкілдері 840 адамға өсті. |Жаңадан филология факультетінің ғимараты салынды.
Биология факультетінің жанынан биостанция ашылды. Реті келгенде айта кету керек, осы
жылдары биология факультетінде тұңғыш рет қазақ тобы ашылды.
Студенттердің шығармашылығын қолдау барысында алғаш рет студенттерге арналған
«За отличную учебу» атты газеті шықты. Алғашқыда 300 тиражбен шыққан басылым,
кейінірек 1000 данамен басылып шығатын болды. Жоғарыда айтқанымыздай,
университеттің материалдық базасы күн сайын жақсара түсті. 1949/1950 оқу жылында
университет 736 мың рубльге құрал-жабдықтар алды, соның ішінде 100 мыңға тек
спротттық инвентарьлар алынды. Қазақ Кеңестік Республикасының құрылуының 30
жылдығына орай университеттің №3 павилионы салынып біттіп, ендігі кезекте №4 және 5
павилиондарды салу ісі қолға алынды. Әділдігін айта кету керек, жалпы тұтас университет
қалашығын салу идеясы алғаш рет Төлеген Тәжібайұлы тиесілі болатын.

11. 10
Сонымен қатар, философия және экономика факультетін жаңадан ашылуына да
тікелей Төлеген Тәжібайұлының еңбек-тері бар екенін бүгінде біреу білсе, біреу білмейді.
Ректордың бастамасымен қазіргі Төле би көшесіндегі КазМудің ғимараттары салынды.
Төлеген Тәжібайұлы әлі де болса соғыстың ызғарын ұмыта қоймаған университет
ұжымына, барынша мәдени-спорттық шараларды көбірек ұйымдастырды. Алғаш рет
факультетаралық спартакиада ұйымдастырылып, оған 1000 жуық студенттер қатысты.
Сонымен қатар, университет ұжымы қала деңгейіндегі барлық мәдени іс-шараларды
ұйымдастыруда белсенділік танытты.
Төлеген Тәжібайұлы университеттің ғылыми әлеуетін арттыру үшін аспирантураның
жұмысын ерекше бақылауға алып, өзі қолдап отырды. Мысалы, 1947/48 оқу жылында 13
аспирант кандидаттық диссертация қорғаса 1948/49 оқу жылында ол үш есеге артып 36
аспирант сәтті қорғаудан өтті. Аспиранттардың саны артты. Тек осы көрсетілген жылдарда
олардың саны 49-ға жетті. Соныменр бірге 10-нан астам ұстаздар «орталыққа»
докторантура мен аспирантураға жіберілді.
1950/51 оқу жылында университеттегі профессор-оқытушылар құрамы 285 адамды
құраса, соның ішінде 18 профессор, 58 доцент, 27 ғылым кандидаттары болды. Тек бір
жылдың ішінде 4 ғылым докторы, 9 ғылым кандидаттары диссертацияларын сәтті қорғап
шықты. Ал 1951 жылы 36 адам кандидаттық қорғауға дайын тұрды.
Төлеген Тәжібайұлының ректорлық қызметі кезінде университетте әдебиет пен
мәдениет саласындағы атақты тұлғалардың қонақ дәрістері ұйымдастырылды. Бұл кезең
студенттермен университет ұжымы үшін нағыз «алтын ғасыр» орнаған кез болатын.
Өйткені атақты Мұхтар Әуезов, Сәбит Мұқанов, Тайыр Жароков, Ғабиден Мұстафин.
Мәлік Ғабдулин т.с.с. тұлғалар студенттерге дәріс оқыды. Дәл осы сияқты дәрістер
жаратылыс тану факультеттерінде де жүріп жатты.
Жаз артынан күз келетіні сияқты елдегі саяси жағдай 50 жылдың ортасына таяу қайтадан
қатая бастады. Оның ызғарын бүкіл одақ ақырын сезінді. «Космополиттермен күрес» деген
жаңа науқан шықты. Жоғарыда айтқанымыздай, соғыстан кейін интелегенция сәл де болса
еркін демалып, творчестволық ізденіс үстінде болатын. Жаңа бір толқын туып, жаңа
көзқарастар пайда болған еді. Әсіресе, бұл гуманитарлық салада айқын сезілді.
Дәл осы сәтте жас ғалым, тарих ғылымының докторы, Қазақ Кеңестер Республикасы
Ғылым академиясының корреспондент-мүшесі, тұңғыш университеттегі «Қазақстан
тарихы» кафедрасының ұйымдастырушысы әрі меңгерушісі Ермұхан Бекмахановтың
басына қара бұлт шүйілді. Бар болғаны 31 жасында докторлығын қорғаған талантты
ғалымды «ұлтшыл», «бұрынғы хандар мен бай - манаптарды жақтаушы» – т.б. жалалармен
университеттен қудалай бастайды. Дәл осы тұста Төлеген Тәжібайұлы Ермұхан
Бекмахановты барынша қорғап, арашалап қалуға тырысады.
1950 жылы 26 қазанда «Правда» газетінде бір топ «белсенді-ғалымдардың» ректордың
қалайша саяси жағынан саяз ғалым Е.Бекмахановты қолдайды деген көлемді мақаласы
жарияланады. Бір қызығы, осындай «арнайы тапсырыспен» жазылған мақалалар сериясы
дүркін-дүркін қайталанып 2 жыл бойы толастамайды. Артынша бұл дискуссия үлкен белең
алып, 1952 жылы 5 қыркүйекте Ермұхан Бекмахановты 25 жылға тұтқындаумен, артынан
Төлеген Тәжібаевты 1953 жылы 23 ақпанда (өзінің туған күнінде) №77 Одақтың жоғары
білім министрі В.Столетовтың «С.М.Киров атындағы университеттің ректоры профессор
Тәжібаев Төлеген Тәжібайұлын университетте басшылықты қамтамассыз ете алмағаны
үшін орнынан босатылсын» деген бұйрығымен қызметінен босатады.
Төлеген Тәжібайұлы қай қызметте жүрсе де бар күш жігерін аямай еліне адал қызмет
атқарған тұлға. Қазақ «Асыл тас су түбінде жатпайды» деп бекер айтпаса керек. Тарих деген
МЫРЗА кімнің кім екннін дәлелдеп, орнына қойып берді. Қазақтың қара шаңырағы атанған
ҚазМудың тарихында біздің кейіпкерлеріміздің орны жыл артқан сайын биіктеп, жарқырай
беретініне бек сенімдеміз.
Мақаламыздың барысында Төлеген Тәжібайұлы бір мезетте бірнеше қызметті қатар
алып жүрді деген болатынбыз. Де – юре Қазақстанда Сыртқы істер комиссариаты 1944

12. 11
жылы 13 сәуір Қазақ Кеңес Республикасы Жоғары кеңесінің қаулысымен құрылған
болатын. Ол да сол кездегі КСРО-ның Біріккен Ұлттар Ұйымы (БҰҰ) алдында 15 одақтық
республикаларды, соның ішінде Қазақ Республикасынде әлем алдында тәуелсіз мемлекет
деп көрсету мақсатында ғана құрған ширма болатын. Де -факто бізде тек сауда-саттық
мәселесі, оның өзінде бар болғаны көршілес Монғолия мен Қытай Халық Республикасының
Сынциян автономиялық ауданы арасында ғана жүрді. Сондай-ақ, Қытайдың СУАР-да
консулдық қызмет көрсетумен ғана шектелген болатын. Жалпы алғанда, шетелдермен
толыққанды дипломатиялық қатнас -байланыс орнату тек КСРО Сыртқы істер
комиссариатының құзіретінде В.М.Молотовта болды. Десек те еліміздің Сыртқы істер
министрлігінің тарихы осы датадан басталады. Ақиқат ретінде айта кету керек, Төлеген
Тәжібайұлы осы министрліктің жалпы құрамы мен құрылымын және қызметінің негізін
қалаған тұлға.
1944 жылдың 27 қазанда Төлеген Тәжібайұлы сол кездегі үкімет басшысы Дінмұхамбет
Қонаевқа Министірліктің штатын 12 адамнан бекітіп беру туралы өтініш хат түсіреді. Көп
ұзамай өтініш қанағаттандырылып, төмендегі құрамда штат бекітіледі:
Министр;
Министрдің көмекшісі:
Минисртдің орынбасары:
Министр орынбасарының көмекшісі;
Бөлім басшысы;
Іс басқарушы;
Сарапшы-кеңесші;
Жауапты референт;
Бөлім басшысының орынбасары;
Бөлім басшысының көмекшісі;
Шаруашылық меңгеруші;
Бас бухгалтер, міне осы құрамда еліміздің тұңғыш Сыртқы істер министрлігі жұмыс
атқарды.
Төлеген Тәжібайұлының ұйымдастырушылық қызметі осы салада да ерекше көзге
түсті. Еліміздің тарихында алғаш рет 17 маусымда 1944 жылы Алматыға АҚШ-тың вице-
президенті Генри Уоллес ат басын тірейді. Вице - президенттің қасында Мексиканың
елшісі Кантенния, британ генералы Споллинг бірге жүрді. Делегацияны күтіп алу мен елді
таныстыру жұмыстарының барлығы да халықаралық протоколға сай тамаша
ұйымдастырады. Қазақ елі тарапынан оларды сол кездегі үкімет басшысы Нұртас
Оңдасынов. Жер қатнастар комиссариатының басшысы - Дәдебаев, КСРО Сыртқы істер
министрінің қазақстандағы өкілі - Г.Амиров күтіп алады. Осы кездесуде академик Қаныш
Сәтбаевта бірге болғанын атап өту керек. Кездесу тек мәдени-ағарту саласында ақпарат
алмасумен ғана шектеледі.
Жалпы, Сыртқы істер министірі кезінде Төлеген Тәжібайұлы көршілес
Монғолия,Қытай, Ауғаныстан, Үндістан, Иран мемлекеттерімен мәдени - ағарту
жұмыстарын жақсы жолға қойды. Министр осы елдерде тұрып жатқан қандастарымыздың
өмірлері, саны туралы құнды ақпараттар жинады. Сонымен қатар, осы елдерден қазіргі
сөзбен айтқанда инвестиция тарту жұмыстарымен де терең айналысты.
Сондай-ақ, Төлеген Тәжібаевтвң КСРО тарихында, жалпы адамзат тарихында ерекше
орын алған 1947 жылығы Подстам конференциясына қатысқан тұлға екенін де айта кету
керек. Осы конференцияға дайындық және қатысу барысында КСРО мен Батыс
мемлекеттерінің соғыстан кейінгі Герман мемлекетінің тағдыры туралы сессияда КСРО
тарапының пікірін керемет қорғай білген білікті манан-сарапшы ретінде көрсете білді.
Төлеген Тәжібайұлы әр жылдары 1950,1955, 1956 КСРО делегация құрамында БҰҰ
отырыстарына қатысады. Сондай кезекті БҰҰ отырысында оны Бас Ассамблеяның

13. 12
қамқоршылық Комитетінің төрағасы етіп сайлайды. Дамушы елдердің саясатын қорғауда
аса табандылық танытады. Сонымен бірге, Төлеген Тәжібайұлы Қазақ Республикасы
атынан БҰҰ өкілі ретінде де қызмет атқарған.
Төлеген Тәжібайұлының Қытай Халық Республикасымен бейбіт саясат орнатуда
атқарған еңбегі өз алдына бір тақырып. Сол кездің өзінде ол «Қытай Халық Республикасы
халықаралық аренада ерекше орны бар мемлекет, КСРО Қытай мемлекетімен екі жақты
қатынасты терең дамытуы керек» деп ескерткен болатын. Дипломаттың осы сөзі бүгінде
шындыққа айналды.
Төлеген Тәжібайұлы Нәзір Төреқұловтан кейінгі қазақтан шыққан Төтенше және
өкілетті елші қызметінде болған саяси тұлға. Үндістан Республикасында елшілік қызметте
жүргенде КСРО мен Үндістан мемлекеті арасындағы мәдени-экономикалық және саяси
байланыстар қарқындап дамыды. 1958 жылы Төлеген Тәжібайұлы үнді-кеңес мәдени
орталығын құрды. Орталық екі ел арасындағы мәдениет пен білім саласындағы достықты
жақтады. Әр түрлі деңгейде фото көрмелер өткізді. Екі елдің көрнекті тұлғаларымен
кездесулер ұйымдастырды. Төлеген Тәжібайұлының тікелей бастамасымен 1960 жылы бір
топ үнді әйелдер делегациясы Москваға келіп үндістан мен кеңес үкіметтерінің бейбітшілік
жолындағы істері мен мәдениетімен, жалпы екі елдің достық қарым қатнастарымен
танысып қайтады. Сол кездегі үнді публицист жазушысы Төлеген Тәжібайұлы туралы
үлкен мақала жазып, оны «өз елінің тамаша патриоты, нағыз қарапайымдылық пен
кісіліктің үлгісі» деп суреттейді. Үндістанның да келешектегі әлемдік аренадағы орнын
лайықты бағалап, онымен екі жақты қатынасты барынша дамыту керек деген саясатты
ұстанды.
Төлеген Тәжібаев көреген саясаткер болғандығын да атап өткен жөн. Мелекетттік
қызметте болсын, елшілік қызметте болсын ол бірінші кезекте мемлекеттің мүддесін
барынша қорғады. Халықаралық саясатта бейбіт және қару жарақты барынша азайту керек
деген саясатты ұстанды. Артында үлкен ғылыми мұра қалдырған Төлеген Тәжібайұлы қай
қызметте жүрсе де еліне адал қызмет еткен ғалым, педагог, мемлекет қайраткері және
дипломат. Президентіміз Қасым-Жомарт Тоқаев киелі Түркістанда өткен ІІ Ұлттық
құрылтайда «Еліміздің дамуына өз үлесін қосқан тұлғалар, ел тарихында өздерінің
лайықты орнын алу керек» деген болатын. Мемлекет басшысының берген тапсырмасын
ескерсек, Төлеген Тәжібайұлына елімізде қандай құрмет көрсетілседе, сол құрметке лайық
тұлға деп білеміз.
Т.ТӘЖІБАЕВ ШЫҢЫ!
Бақыт Сыдықов,
Т.Тәжібаевтың жиеншары,
педагогика ғылымдарының докторы, доцент,
Абай атындағы ҚазҰПУ, Математика,
физика және информатика институтының директоры
Төлеген Тәжібаев туралы сөз қозғалғанда ең алдыңмен елге сіңірген еңбегі мен білім,
ғылым жолындағы ізденістері, шығармашылығы туралы айтылады. Иә бұл әрине талассыз
заңдылық. Өзінің 54 жылдық ғұмырында елімізге өлшеусіз еңбегін сіңіре отырып, өзінің
тұлғалық қасиеттерін өнеге ретінде қалдыра білген. «... Орта бойлы, дөңгелек жүзді, қою
қасты, келбетті кісі ...» Т.Тәжібаевтың өмір жолын, атқарған қызметін және ғылыми
мұрасын зерттеп, ел жұртқа, келешек ұрпаққа таныстыруда академик Ж.Түрікпенұлының
еңбегі өте орасан зор, ауқымды болды. Біз сөзіміз дәлелді болу үшін алдыңғы аға буын,
кезінде Т.Тәжібаевтың көзін көрген, бірге қызметтес болған әріптестері мен шәкірттерінің
пікіріне, естеліктеріне сүйенеміз.

14. 13
Академик Төлеген Тәжібаев – күрделі тұлға. Ол өмірден өткен соң көп жылдар бойына
атаусыз қалды. Тіптен ұмыт бола бастады. Артына қалдырған мұралары шаң басып жатты.
Ал, ол ұмытуға болмайтын, кейінгі жастарға өнеге тұтатын жан еді. Осыдан қырық жыл
бұрын профессор Құбығұл Жарықбаев екеуміз оның өмірін, ғылыми еңбектерін
жинастырдық. Жұмыстарын кітап етіп шығардық. (Ж.Түрікпенұлы).
Төкең қазақтан шыққан тұңғыш дипломат, республиканың алғашқы Сыртқы істер
министрі, ұзақ жылдар бойы Қазақ мемлекеттік университетін басқарып, оның қалыптасып,
қанат жаюына зор үлесін қосты. ...Тәжібаев қоғамдық, мемлекеттік қызметті зор ғылыми-
зерттеу жұмыстарымен ұштастыра білген оқымысты. Психология саласындағы зерттеулері
қазақ топырағында осы ілімнің дамуына, оның дұрыс қалыптасуына игі ықпалы тиді.
(Д.А.Қонаев).
Тәжібаевтың жоғарыдағы өмір белестеріне қарап, басына бақ қонған жан дерсің. Ол рас.
Басқа мемлекеттік қызметтерін былай қойғанда, мұхиттың арғы жағындағы Америкаға
барып, БҰҰ-да Советтер Одағы атынан сөз сөйлеп, оның үлкен бір комитетін басқару сол
кезде одан басқа қай қазақтың пешенесіне жазылыпты. Бұл бүкіл ұлтымыз үшін абырой
мақтаныш емес пе?! (Ж.Түрікпенұлы).
Тәжібаевтың жұмыс істеу тәсілі де өзгеше еді. Кафедраның, ректораттың, ғылыми
кеңестің отырыстары мен мәжілістерінде жұрттың бәрі сөйлеп болмай, пікірін ашып
айтпайтын. Және өзгелерді мұқият тыңдап отырған тәкәппар пішінінен, іштей кімді
мақұлдайтынын сезу мүмкін емес еді. Қандай да бір кереғар пікірлер айтылып жатқанда,
тосыннан киіп кетпей, шыдамдылық, сабырлылық танытатын. Ол университетке ең білікті
ғалымдарды жинап, олардың бастарына қиыншылық туған шақта жанын салып қорғады.
(Р.Х.Хисматулина).
Үлкен дипломат әрі ғалым академик Т.Тәжібаевтың жүзі қандай жарқын болса, ойы да
сондай айқын, сөзі де сондай сынық, сыпайы әрі салмақты болатын, біреумен сөйлесе
келгенде, оның сөзінен білімді, мәдениетті адам екені бірден сезілетін. ...Т.Тәжібаевтың
ізеттілігі оның әбден қанына сіңген табиғи қасиеті болатын. (М.Балақаев).
Т.Тәжібайұлының жарығы мен жылуы, даңқы мен абыройы, биіктігі мен біліктілігі
бүгінгі күн үшін де өз қасиетін төмендеткен жоқ. Онда өлмес өмір, өшпес өнеге ғана бар.
Өсер өркен үшін, келер ұрпақ үшін, заман үшін Төлеген Тәжібайұлының өмірі мен
қызметінің ғибраты, тарихи мәні осында. (К.Нарибаев).
Т.Тәжібаев – ұлттық мінез бен қазақ халқының психологиясына, мәдени мұрасына
байланысты да қалам тартқан ғалым. Мамандығы бойынша психолог бола тұра Төкең,
әсіресе, халқымыздың педагогикалық ой-пікір тарихын зерттеу ісінде де өзін аясы кең,
алымы қарымды, білімі мол ғалым екендігін байқатты. (А.Мауленов).
Қоғам, мемлекет қайраткері, ұлтымыздың мақтанышы, көрнекті ғалым, профессор,
ҚССР ҒА академигі, дипломат, генерал-полковник Т.Тәжібаев бауырын жазып шаба
алмаған – тұлпар сияқты 54 жасында дүниеден жарқ етіп өте шыққан қазақ халқының
ардақты ұлдарының бірі болды.

15. 14
ПРОБЛЕМЫ ВОСПИТАНИЯ И ОБРАЗОВАНИЯ – ВЕДУЩАЯ ТЕМАТИКА
ПСИХОЛОГО-ПЕДАГОГИЧЕСКИХ ИССЛЕДОВАНИЙ
АКАДЕМИКА Т.Т.ТАЖИБАЕВА
Ахметова М.К.,
доктор психологических наук, профессор
Академия Кайнар
Аннотация. Статья посвящена изучению до сих пор неразработанного в целостном
плане психологического наследия видного казахстанского ученого Тулегена Тажибаевича
Тажибаева, который был первопроходцем в разработке целого ряда проблем казахстанской
психологии. Его исследования по вопросам истории зарубежной и русской психологии,
истории становления и развития казахской психологической мысли, проблем народной
психологии и казахского национального характера являются маяком для сегодняшних
исследователей современной психологической науки Казахстана.
Аннотация. Мақала қазақ психологиясының бірқатар мәселелерінің дамуына
мұрындық болған көрнекті қазақ ғалымы Төлеген Тәжібайұлы Тәжібаевтың психологиялық
мұрасын зерттеуге арналған. Оның шетел және орыс психологиясының тарихы, қазақ
психологиялық ой-пікірінің қалыптасу және даму тарихы, халық психологиясы мен
қазақтың ұлттық сипаты мәселелеріне арналған зерттеулері бүгінгі Қазақстандағы қазіргі
психология ғылымын зерттеушілерге бағдар ретінде танылған.
Annotation. The article is devoted to the study of the still undeveloped psychological heritage
of the prominent Kazakh scientist Tulegen Tazhibaevich Tazhibaev, who was a pioneer in the
development of a number of problems of Kazakh psychology. His research on the history of
foreign and Russian psychology, the history of the formation and development of Kazakh
psychological thought, problems of folk psychology and the Kazakh national character are a
beacon for today's researchers of modern psychological science in Kazakhstan.
Ключевые слова. Этнопедагогика и этнопсихология, этническая психология,
прикладные отрасли, идеал кочевника, гуманизм, патриот, психология кочевника, жырау-
мыслители, народное воспитание, айтыс, национальный характер.
Важность и значимость для нынешнего поколения знаний своего исторического
прошлого, восстановления незаслуженно забытых имен тех или иных известных личностей,
заполнения и других белых пятен и пробелов нашей истории, изучение проблем казахской
этнопедагогики и этнопсихологии - веление времени.
XX столетие породило немало выдающихся общественных и государственных
деятелей, талантливых ученых, представителей культуры и искусства, оставивших
глубокий и неизгладимый след в социально-экономической, культурной и научной жизни
казахского народа.
Одной из таких личностей этого периода является Тулеген Тажибаевич Тажибаев,
видный ученый-психолог, крупный государственный деятель, дипломат, академик АН
Казахской ССР, ректор Каз ГУ им. С.М. Кирова, автор фундаментальных работ в области
психологии и педагогики, оставивший заметный след в истории становления и развития
общественной и культурной жизни республики.
Адекватная оценка истории психолого-педагогической науки Казахстана чрезвычайно
важна не только для современного этапа ее развития, но и для ее обозримого будущего. Как
известно, выдающиеся мыслители, видные ученые в своих работах указывали и указывают
на принципиально важное значение исследования путей развития и становления науки об
обучении и воспитании в историческом ракурсе. Разработка истории казахстанской
педагогики и психологии является актуальной нам не только потому, что она вскрывает
великое историческое прошлое этих наук, но и потому, что она возвращает к новой жизни
идеи, которые по-настоящему могут быть поняты и творчески осмыслены и развиты

16. 15
особенно сейчас, когда наша страна приобрела суверенитет и независимость. Академик
А.В.Петровский, характеризуя проблематику истории науки, подчеркнул, что для развития
современной психологии, обращение к ее историческому прошлому – научная
необходимость, позволяющая определить основные перспективные линии формирования
ее важнейших отраслей, разделов. В этом отношении интерес для казахстанской
психологической науки представляет изучение научной лаборатории видного казахского
ученого Т.Т. Тажибаева - основателя казахстанской научной психологической школы.
В силу ряда объективных и субъективных причин масштабы личности и творчества Т.Т.
Тажибаева недостаточно осознаны научной общественностью. В настоящее время его имя
не имеет той широкой популярности, которую можно было ожидать, учитывая истинные
заслуги Т.Т. Тажибаева перед казахстанской наукой. Чтобы понять настоящее место Т.Т.
Тажибаева в развитии психологической науки в Казахстане, необходимо изучать и
пропагандировать жизнь и творчество этого ученого подобно тому, как это делается в
отношении других представителей психологической мысли республик СНГ Г.С. Костюк –
Украина, М.А. Мазманян – Армения , А.С. Прангишвили – Грузия , А.Н. Леонтьев – Россия
и другие, к которым несомненно принадлежит и Т.Т.Тажибаев.
Одним из первых исследователей психологического наследия Т.Т. Тажибаева является
доктор педагогических и психологических наук, профессор К.Б. Жарикбаев. Данный
вопрос ученый затронул в своей диссертации «Развитие психологической мысли в
Казахстане» (со второй половины XIX века до наших дней). Эпизодически, в виде
отдельных книг и статей, эту тему затрагивал профессор Ж. Туркпен улы. Отдельные
исследователи, изучавшие творческую лабораторию Т.Т. Тажибаева, почти не освещали
рассматриваемый нами аспект. Необходимо также отметить, что автор данной статьи, М.К.
Ахметова, в своей кандидатской диссертации «Педагогическое наследие Т.Т. Тажибаева
(1910-1964)», осветила педагогические взгляды ученого. И далее в докторской диссертации
«Психологическое наследие академика Т.Т.Тажибаева и современная казахстанская
психология», где были затронуты психологические взгляды Тажибаева, По совокупности и
значимости целостных научных идей Т.Т. Тажибаева мы пришли к выводу, что академика
Т.Т. Тажибаева можно считать основоположником научной психологии Казахстана,
поскольку он является первооткрывателем всех научно-психологических проблем
казахстанской психологии того времени.
Идеи Тажибаева о том, что разработка современных проблем психологии требует
обращения к ее истории, в той или иной форме находили свое отражение и в
исследованиях А.М. Ким , Ж.И. Намазбаевой , Х.Т. Шерьяздановой, С.К. Бердибаевой, О.К.
Аймагамбетовой , О.С. Сангилбаева , Б.А. Амировой , А.Р. Ерментаевой , А.Х. Кукубаевой
и других.
Идеи Тажибаева о важности и целесообразности разработки фундаментальных
теоретических проблем истории западно-европейской, русской и казахской психологии, а
также педагогической и этнической психологии, имеющей исключительно важное
значение для создания теоретико-методологических основ научной психологии
республики не потеряли значения и в наши дни.
В своих многочисленных публикациях Т.Т.Тажибаев затрагивал также различные
аспекты педагогической психологии. Так, он особо подчеркивал, что учение есть
могущественный орган воспитания, и воспитатель, лишенный этого органа, потеряет все
средства, особенно психологического воздействия на учащихся.
Учитывая двусторонний характер процесса обучения, Т.Т. Тажибаев, вслед за
Ушинским, предъявляет учащимся и учителям ряд требований. Это, во-первых, принцип
самостоятельности, активное отношение учащихся к овладению знаниями. Ребенок не
губка, впитывающая в себя влагу, он усваивает хорошо только то, что затрагивает его
личность, что возбуждает его чувства, побуждая его к активному участию к познанию.
Одним словом, учитель должен научить учащихся работать продуктивно, достигая
максимум работоспособности при минимуме затрат времени и умственных сил.

17. 16
Т.Т. Тажибаев выдвинул идею экономии умственных сил учащихся. Он писал, что
способности учащихся в усвоении знаний, умений и навыков развиваются с возрастом,
претерпевая существенные изменения в переходе из класса в класс, развивается,
совершенствуется их произвольная память, особой направленности достигает
мыслительная деятельность.
Т.Т. Тажибаев считает, что некоторые учащиеся со слабыми типами нервной системы
быстро устают, поэтому их не следует часто привлекать к выполнению сложной
умственной работы, так как это может довести таких детей до истощения. Учитель вовремя
должен уловить признаки утомляемости учащихся, сделать соответствующую разрядку.
Полезно, особенно в младших классах, на несколько минут остановить урок, заменить
трудную умственную работу более легкой. Т.Т. Тажибаев особо подчеркивал зависимость
утомляемости школьников от возраста, от индивидуальных способностей детей, от степени
сравнительной утомляемости, от характера различных учебных предметов, а также от
влияний на нее личности учителя. Здесь ученый указывает и на ряд других факторов,
влияющих на утомляемость учащихся.
В своей книге «Общая психология» он писал, что наиболее часто встречающиеся
недостатки познавательной деятельности учащихся – это спутанность мысли и неумение
логически мыслить. Первое возникает у тех ребят, кто во время уроков сильно волнуется
при ответах или у кого в должной мере еще не развито произвольное внимание, т.е. кто еще
не умеет сосредоточиться, а неустойчивость внимания приводит к спутанности мыслей в
любой попытке начать систематическую деятельность. По мнению автора, дефект
интеллектуальной деятельности учащихся возникает в недостаточно развитом навыке
использования приемов логической памяти и привычке прибегать к механическому
запоминанию там, где прежде всего требуется размышление и рассуждение. Одной из
главных причин такого дефекта Т.Т. Тажибаев считал преждевременный переход к чисто
книжному способу изучения предмета. Ученик со слабой волей и не приученный к
умственному напряжению часто прибегает к механическому виду запоминания. Такой
способ бывает ему утомителен. Такие факты часто наблюдаются особенно у младших
школьников. Автор считает, что нельзя спрашивать у ученика больше того, что он в
состоянии сделать. Учителю необходимо найти тот предел, до которого ученик может
дойти в результате систематических упражнений. Возможности совершенствования
умственных действий ученика почти безграничны, важно пробудить желание, убедить его,
что он может достичь очень высокого уровня в усвоении знаний.
Казахский ученый в своем вышеназванном учебном пособии особое внимание обращает
на вопросы возрастных особенностей учащихся, а также на их работоспособность. По его
мнению, в начальных классах, особенно на первом этапе обучения, учителю не следует
часто увлекаться письменными заданиями. Такие задания сильно утомляют
первоклассника. Учитель должен присмотреться к типу работоспособности каждого и
сообразовывать с ними свои действия.
Общеизвестно, что в Казахстане , как и в других регионах СССР в послевоенные 40-60
гг. прошлого века наблюдается оживление отдельных прикладных отраслей психологии.
Еще до Великой Отечественной войны в республике наметились некоторые контуры
становления педагогической психологии. Этому во многом способствовало назначение на
пост наркома просвещения КазССР молодого казахского психолога Т.Т. Тажибаева, только
что защитившего в Ленинграде кандидатскую диссертацию, посвященную наследию
великого русского педагога К.Д.Ушинского.
Т.Т. Тажибаев с приездом в Алма-Ату интенсивно занимается разработкой проблем
педагогической психологии и приступает к пропаганде ее среди студентов педагогических
вузов и учительства. Он, будучи профессиональным психологом, по долгу своей службы в
руководстве Наркомпроса республики стал уделять серьезное внимание психолого-
педагогическому обеспечению учебно-воспитательной работы в средних общеобразова-
тельных и высших школах Казахстана. Таким образом, педагогическая психология,

18. 17
особенно ее прикладные аспекты, явились центральной проблемой его научно-
исследовательской работы. Ниже мы перечислим их названия и годы публикаций.:
Воспитание детей в школе и в пионерских организациях в коммунистическом духе//
Алматы, «Вожатый», 1938, №9, Сравнительный анализ устной и письменной речи
учащихся начальных классов// Алматы, «Халык мугалими», 1939, №8, О развитии психики
у детей// Алматы, «Халык мугалими», 1940, № 21-22, О воспитании честности и
правдивости у детей// Алматы, «Жас большевик», 1941, №1, Воспитание детей в духе
коммунистической морали// Алматы, «Жас большевик», 1941, №1, Психологическая
система К.Д.Ушинского/ Алматы, Халык мугалими, 1946, №1-2, Абай Кунанбаев о
воспитании молодежи// Алматы: «Казмембас», 1954, Воспитание казахских детей в аулах и
школах Казахстана// Очерки истории школы и педагогической мысли народов СССР.XVIII
– первая половина XIX века, Великий русский педагог К.Д.Ушинский//Халык мугалими,
1941, №9 и т.д..
Теперь переходим вкратце к анализу отдельных статей этого перечня.
Во всех перечисленных работах Т.Т. Тажибаев тщательно и вдумчиво анализирует
проблемы воспитания, делая акцент на национальные основы этой важной психолого-
педагогической проблемы. В частности, им были затронуты такие актуальные проблемы
воспитания, как нравственный идеал кочевника, его морально-психологические
особенности, цели и задачи нравственного, трудового воспитания. В них он излагает свое
видение понятия воспитания. Так, в работе «О коммунистической морали» он пишет, что
мораль является сложной, диалектической развивающейся категорией; это не кодекс
писанных законов ( хотя законы имеют огромное значение в формировании человека –
М.А.), мораль есть выражение мировоззрения и общности жизненной цели и
взаимоотношений людей, соблюдение правила общежития, выражение их честности и
правдивости, гуманизма, общей культуры, правильной оценки собственных достоинств и
т.д. (Т.Т. Тажибаев. О коммунистической морали. Алма-Ата, 1956. Здесь автор делает
попытку дать определение понятию морали с точки зрения психологии. Об этом
свидетельствует использование автором следующих понятий психологической науки, как
«жизненная цель», «честность и правдивость», «гуманизм», «правильная оценка
собственных достоинств» и т.д. Между прочим, указанные понятия являются общими как
для этики, так и для педагогической психологии. Правда, автор философские основы
понятия морали излагает с точки зрения исторического материализма, утверждая, что
морали одинаковой для всех общественных формаций, одинаковой для всех эпох и классов
не существует, нормы морали складываются исторически на основе материальной жизни
людей, на основе общественного бытия. Затем автор переходит к изложению отдельных ее
категорий таких, как патриотизм, любовь к труду, верность дружбе народов, гуманизм и
т.д. Между прочим, как мы уже отметили, все эти категории рассматриваются в духе
марксистско-ленинской идеологии, в основном с точки зрения исторического
материализма. Но, несмотря на это в них можно уловить зерно психологических идей
автора на проблему воспитания.
Разработка проблем психологии воспитания является одним из центральных вопросов
научного наследия Т.Т. Тажибаева. Этой проблеме автор посвятил довольно большое
количество статей, ряд отдельных трудов. Среди этих проблем особое место занимают
вопросы воспитания детей в казахской семье. Здесь автор подчеркивает роль здоровой
атмосферы семьи, вопросы благоприятного психологического климата в ней, правильного
взаимоотношения детей с родителями. Так, в статье «Воспитание казахских детей в аулах
и школах Казахстана» и в книге «Абай Кунанбаев о воспитании молодежи» он выступает
против тех, кто думает лишь о том, чтобы наполнить желудок, забывая об удовлетворении
своих духовных потребностей, тех, кто без серьезного труда ищет легкой наживы и гонится
за богатством, кто живет только обывательской жизнью или легко поддается разного рода
соблазнам, кто хочет отличиться своим прислужничеством и получить похвалу
вышестоящего начальства.