2. Таянч иборалар:
Солиқ тизими, солиқ объектлари ва
субъектлари, солиқ турлари, солиқ
ставкаси, пропорционал, прогрессив,
регрессив, тўғри солиқлар, эгри
солиқлар, ер солиғи, мол-мулк солиғи.
3. Мақсад:
Ўзбекистон Республикаси ҳудудидаги
юридик ва жисмоний шахсларни солиққа
тортиш қоидалари, солиқ турлари,
ставкаси, имтиёзлари, функциялари
билан талабаларни таништириш ва
солиқларни ҳисоблаш тартибини
ўргатиш.
4. Солиқ – бу давлат, маҳаллий ҳокимият бюджетига
тушадиган пул, мажбурий тўловлардир.
Солиқ – бу мажбурий тўланиши лозим бўлган тўловдир.
Солиқ – давлатнинг марказлашган пул фонди яъни
давлат бюджетини ташкил этишнинг асосий воситаси
ҳисобланади.
Солиқ имтиёзи – бу солиқ тўловчиларни солиқдан озод
этиш, улар тўлайдиган солиқ миқдорини камайтириш
солиқ қонунчилигида Солиқ имтиёзи деб юритилади.
5. Солиқ қонунчилиги бузилганда қўлланиладиган
жазолар (санкциялар) – бу интизомсиз солиқ тўловчиларга
нисбатан солиқ қонунчилиги бузилганда бериладиган
жазолардир. Улар уч хил бўлади: маъмурий, молиявий ва
жиноий.
Солиқ нормаси – солиқ суммасининг солиқ солинадиган
объекти суммасига нисбатан солиқ меъёри.
Солиқ тўловчиларнинг идентификацион рақами (СТИР)
– солиқ тўловчининг солиқ идораларидан рўйхатдан
ўтганлигини кўрсатувчи далилдир. Бу рақам солиқ
тўловчининг тегишли ҳисобот ва ҳисобларини, бошқа
ҳужжатларини тез топишда ёрдам берувчи сондир.
Солиқлар – бу, миллий даромадни тақсимлаш жараёнига
уни бир қисмини давлат ихтиёрига олиш шакли.
6. ҚҚС тўловчилари – бу Ўзбекистон
Республикаси ҳудудида тадбиркорлик фаолияти
билан шуғулланувчи юридик шахслар товарлар
импорти бўйича юридик ва жисмоний шахслар
ҳисобланади.
ҚҚСдан имтиёзлар – бу корхонанинг
истеъмолчиларга товар ортганда, иш бажарганда,
хизмат сотганда ҚҚСни ҳисобламаслик ҳамда
бюджетга солиқ тўламасликни ифодалайди.
7. Акциз солиғи – бу ишлаб чиқариш
корхоналарида яратилган ёки экспорт ва
импорт қилинган баъзи товарлар
қийматининг бир қисмини мажбурий
бюджетга тўловдир.
Акциз солиғи объекти – бу Ўзбекистон
Республикаси ҳудудида ишлаб чикарилган
товарлар, экспорт ва импорт қилинган
баъзи товарлар обороти ҳисобланади.
8. Бу тизимга солиқ турлари, солиқ
имтиёзлари, солиқ ставкаси, солиқ
ундириладиган даромадларни аниқлаш
кабилари киради.
Солиқ тизими – давлат бюджетига
ундириладиган солиқлар, уларни йиғиб
олиш йўллари ва усулларини ташкил этиш
тизимидир.
9. а) солиқ тўловчилар билан давлат
ўртасида даромадларни тақсимлаш ва
қайта тақсимлаш;
б) маълум соҳадаги фаолиятни
рағбатлантириш ёки чеклаб қўйиш;
в) аҳолининг муайян табақаларига
ижтимоий имтиёзлар бериш.
Солиқ тизимининг асосий
вазифалари қўйидагилардан иборат:
10. Солиқлар деганда Солиқ кодексида
белгиланган, муайян миқдорларда
ундириладиган, мунтазам, қайтариб
берилмайдиган ва беғараз хусусиятга
эга бўлган, бюджетга
йўналтириладиган мажбурий пул
тўловлари деб тушунилади.
Солиқлар давлат органларини маблағ
таъминлаш ва улар олдидаги
вазифаларнинг бажарилишини моддий
таъминлаш манбаи сифатида хизмат
қилган.
11. Солиқлар ва бошқа мажбурий
тўловларни белгилаш, ҳисоблаб
чиқариш ҳамда ЎзРнинг давлат
бюджетига ва давлатнинг мақсадли
жамғармаларига тўлаш билан боғлиқ
муносабатлар 2008 йил 1 январдан
кучга киритилган ва ЎзР солиқ
кодекси билан тартибга солинган.
(21 бўлим, 64 боб, 392 модда)
13. Солиқлар – давлатга керак:
Мамлака-
тимиз
мудофаасини
таъминлашга
Ижтимоий таъминотга,
аҳолининг кам
таъминланган табақалари
– талабалар,
пенсионерлар,
ногиронларнинг
ижтимоий ҳимоя килишга,
ўрта ва олий таълим
ишларига, мактаб, боғча,
болалар, қариялар уйи
таъминотига
Соғлиқни сақлаш
муассасалари
таъминотига, йўл
қурилишига ва
бошқаларга
14. Ўзбекистон Республикаси ҳудудида Солиқ кодексда назарда
тутилган солиқлар ва мажбурий
тўловларга амал қилади
Умумбелгиланган солиқларга қуйидагилар киради:
1) юридик шахслардан олинадиган фойда солиғи;
2) жисмоний шахслардан олинадиган даромад солиғи;
3) қўшимча қиймат солиғи;
4) акциз солиғи;
5) ер конларидан фойдаланувчилар учун солиқлар ва махсус тўловлар;
6) сув ресурсларидан фойдаланганлик учун солиқ;
7) мол-мулк солиғи;
8) ер солиғи;
9) ободонлаштириш ва ижтимоий инфратузилмани ривожлантириш
солиғи;
10) транспорт воситаларига бензин, дизель ёқилғиси ва газ
ишлатганлик учун олинадиган солиқ.
15. Бошқа мажбурий тўловларга қуйидагилар
киради:
1) Ижтимоий жамғармаларга мажбурий тўловлар:
а) ягона ижтимоий тўлов;
б) фуқароларнинг бюджетдан ташқари Пенсия
жамғармасига суғурта бадаллари;
в) бюджетдан ташқари Пенсия жамғармасига мажбурий
ажратмалар;
2) Республика йўл жамғармасига мажбурий тўловлар:
а) Республика йўл жамғармасига мажбурий ажратмалар;
б) Республика йўл жамғармасига йиғимлар;
16. 3) Бюджетдан ташқари Умумтаълим
мактаблари, касб-ҳунар коллежлари, академик
лицейлар ва тиббиёт муассасаларини
реконструкция қилиш, мукаммал таъмирлаш
ва жиҳозлаш жамғармасига мажбурий
ажратмалар;
4) Давлат божи;
5) Божхона тўловлари;
6) Айрим турдаги товарлар билан чакана
савдо қилиш ва айрим турдаги хизматларни
кўрсатиш ҳуқуқи учун йиғим.
17. Корхоналарнинг маълум бир турлари
учун Солиқ қодексида қуйдагилардан бирини
тўлаш имконини берувчи солиқ солишнинг
соддалаштирилган тартиби белгиланган:
ягона солиқ тўлови;
ягона ер солиғи;
тадбиркорлик фаолиятининг айрим турлари
бўйича қатъий белгиланган солиқ.
18. Солиқлар ва бошқа мажбурий
тўловларнинг элементлари
қуйидагилардир:
солиқ солиш объекти;
солиқ солинадиган база;
солиқ ставкаси;
ҳисоблаб чиқариш тартиби;
солиқ даври;
солиқ ҳисоботини тақдим этиш тартиби;
тўлаш тартиби.
19. Солик функциялари
1. Фискал функцияси.
2. Рағбатлантириш функцияси.
3. Назорат функцияси.
Фискал ёки хазина функцияси – солиқ туфайли давлатни
хазинаси тўлдирилади, давлат заҳираси ҳосил қилинади.
Рағбатлантириш функцияси – ҳозирги даврда давлат
бозор инфраструктурасини ташкил қилувчи корхоналарга
ишлаб чиқаришни кенгайтириш, ривожлантириш учун
уларга солиқ тўлашларида имтиёзлар беради. Айримлари
2 йилга солиқдан қисман озод килинади. Бу вақтинчалик
холат бўлиб, бозор иқтисодиёти қонунлари тўлиқ ишлаши
билан, давлат корхоналар ишига аралашмайди. Уларни
солиқ орқали ишлаб чиқаришни ривожлантириш ва
қизиқтиришга хожат қолмайди.
20. Назорат функцияси эса
корхоналарни даромадларини тўғри
тақсимлаш, солиқларни тўғри
ҳисоблашларини, солиқ суммаларини ўз
вактида давлат бюджетига ўтказиб
туришларини назорат қилади.
Назорат функциясини давлат солиқ
органлари аппарати ходимлари амалга
оширадилар.
21. Солиқ солинадиган объект 3 гуруҳга бўлинади:
1. Савдо ҳажми.
2. Даромад. Корхона даромадидан солиқ олинади, фуқаролар
даромадидан солиқ олинади.
3. Мол-мулк. Юридик ва жисмоний шахсларнинг ер майдони,
асосий воситалари, уй-жой, дала ховли ва бошқалар солиқ
тўланадиган объект ҳисобланади.
Солиқ меъёрлари, ставкалари ва имтиёзлари
Солик меъёри. Солиқларнинг меъёри Ўзбекистон
Республикаси Олий Мажлиси ва Сенати томонидан маъқулланган
ва Президент томонидан тасдиқланган қонунлар асосида
белгиланади ҳамда ундирилади. Солиқ суммасининг солиқ
солинадиган объекти суммасига нисбати солиқ меъёри деб аталади.
Масалан,
Солиқ суммаси 1 800 000
Даромад суммаси 100 000
х 100% = = 18%
22. Солиқ ставкалари 3 ҳил кўринишда бўлади:
1. Пропорционал
2. Прогрессив
3. Регрессив
Пропорционал – солиқ ставкаси усулида аҳоли ва
корхона фойдасидан, мол-мулкидан ёки
айланмасидан бир ҳил пропорцияда солиқ олинади.
Масалан, корхона асосий фондларининг ўртача
йиллик қиймати 2 млн. сўм, ундан ундириладиган
солиқ ставкаси 4% белгиланган, солиқ суммаси бир
йилда 80 минг сўмни ташкил этади. Агарда
корхона асосий фондларининг ўртача йиллик
қиймати 4 млн. сўм бўлса, солиқ сўммаси 160 минг
сўмни ташкил этади.
23. Прогрессив солиқ ставкасида даромад
ортиб бориши билан солиқ ставкаси ҳам ортиб
боради. Буни биз олдинги аҳолидан олинадиган
даромад солиғи ставкасида кўришимиз мумкин.
24. Регрессив солиқ ставкасида экспортга маҳсулот
ишлаб чиқариш ҳажми ортиб бориши билан
корхоналарнинг даромадидан тўланадиган солиқ
ставкаси камайиб боради.
Масалан, корхона ишлаб чиқараётган маҳсулотнинг
умумий ҳажмида экспортга чиқарадиган товарлар
ҳажми 15% дан 30% гача бўлса даромадидан
олинадиган солиқ ставкаси 30% гача
камайтирилади. Демак, бундай корхоналар даромад
солиғини 18% ўрнига 12,6% миқдорида тўлайдилар.
Агарда экспортга сотиладиган товарлар ҳажми 30%
дан ортик бўлса, даромад солиғи ставкаси 50% га
камайтирилади: корхоналар даромад солиғини 18%
ўрнига унинг ярмисини, яъни 9% тўлайди.
25. Солиқ имтиёзи – бу солиқ тўловчиларни
солиқдан озод этиш, улар тўлайдиган солиқ миқдорини
камайтириш солиқ қонунчилигида Солиқ имтиёзи деб
юритилади.
Корхона солиқларини тўлашда имтиёзлар 3 хил
бўлади:
1. Солиқдан батамом озод этиш.
2. Солиқдан вақтинча озод этиш.
3. Солиққа тортилган даромад базасини камайтириш.
Солиқ имтиёзлари кўпинча, бирор ишлаб чиқариш
соҳасини рағбатлантиришга қаратилган бўлади. Масалан,
экспортга товарлар ишлаб чиқарувчи корхоналарга,
болалар товарларини ишлаб чиқарувчи корхоналар,
қўрилиш материаллари ишлаб чиқарувчи корхоналар, чет
эл инвесторлари билан бирга қурилган қўшма
корхоналар – имтиёзли солиқ тўлайдилар.
26. Солиқ турлари.
Солиқлар хусусиятларига кўра
таснифланади:
1) солиққа тортиш объекти бўйича –
бевосита ва билвосита;
2) солиқлар тушишига кўра – давлат ва
маҳаллий;
3) фойдаланиш тартибига кўра – умумий ва
махсус.
Иқтисодий моҳиятига кўра солиқлар
бўлинади:
1 – тўғри
2 – эгри.
27. Бюджетга ўтказиш нуктаий назаридан
солиқлар иккига бўлинади: давлат солиқлари
ва маҳаллий солиқлар.
Республика бюджетига тушадиган солиқлар
давлат солиқлари деб аталади.
Маҳаллий солиқлар эса тўғридан тўғри
маҳаллий ҳокимият бюджетига тушади.
28. Давлат солиқларига киради:
қўшимча қиймат солиғи, даромад солиғи, акциз
солиғи, божхона божи, давлат автомобил назорати
йиғими ҳамда қуйидаги 8 турдаги давлат даромадлари
киради:
• темир йул, ҳаво транспорти, автотранспорт, сув
транспортларида қолиб кетган, эгалари томонидан
сўраб олинмаган юкларни сотишдан тушган даромад;
• почтада қолиб кетган 30 кун ичида эгалари
томонидан талаб қилиб олинмаган почта
жўнатмаларини сотишдан келган даромад;
• давлат ҳисобига мусодара қилинган, эгаси
топилмаган автомобилларни сотишдан келган даромад
– тушум,
• банкларда эгаси олмай қолиб кетган депозит
суммалар.
29. Маҳаллий солиқларга киради:
• Ер солиғи.
• Мол-мулк солиғи.
• Тадбиркорлик фаолияти билан шуғулланмоқчи бўлган
шахсларни район ҳокимиятида руйхатга олишда олинадиган
йиғмлар: нонвой, ошпаз, мискар, дурадгор, тандирчи, хусусий
автомобил эгалари.
• Савдо қилиш ҳуқуқи учун олинадиган – йиғим.
• Деҳқон бозорида олинадиган йиғим – патта пули.
• Автотранспортларни парковка қилиш учун йиғим.
• Туман ҳудудларини тозалаш учун автодорбаза йиғими.
• Спиртли ичимликларни сотиш ҳуқуқи учун алоҳида, махсус
йиғим.
• Аукционлар ўтказиш учун йиғим.
• Лоторея ўтказиш учун йиғим.
• Кино ва телевидениега суратга олиш учун йиғим.
• Концерт заллари ва ташкиллотлардан олинадиган йиғим.
30. Тўғри солиқлар тўғридан-тўғри очиқ даромад
ёки мулкларга солинади. Бу турдаги солиқларга
корхона ва ташкилотлардан олинадиган фойда
(даромад) солиғи, ер солиғи, мол-мулк даромади,
аҳолидан даромад солиғи ва бошқалар киради.
Эгри солиқлар товар, мол-мулки нархидан
қимматга, устига қўйиб сотиш ёрдамида давлат
хазинасига келиб тушадиган солиқлардир.
Масалан, ҚҚС (қўшимча қиймат солиғи
сотилаётган маҳсулотнинг чакана нархи устига
қуйилади), конлардан фойдаланганлик солиғи,
божхона божлари ва бошқалар.
31. 31
Солиқлар таснифи
Тўғри солиқлар Эгри солиқлар
Қўшимча қиймат солиғи
Акциз солиғи
Божхона божи
Юридик шахслардан
тушадиган солиқ
тўловлари
Жисмоний
шахслардан
тушадиган солиқ
тўловлари
Фойда солиғи Жисмоний
шахслардан
олинадиган даромад
солиғи
Ер солиғи
Ободонлаштириш ва
ижтимоий
инфратузилмани
ривожлантириш солиғи
Мол-мулк солиғи
Сув ресурсларидан
фойдаланганлик
учун солиқ
Ер конларидан
фойдаланувчилар
учун солиқлар ва
махсус тўловлар
32. Агарда юридик ва жисмоний шахслар маҳаллий
ҳокимиятда рўйхатда турмасалар, лицензиясиз
ишласалар ёки лицензия муддати ўтиб кетса
қуйидаги жазолар қўлланилади:
•30 кунгача фаолият кўрсатса, энг кам ойлик иш
ҳақининг 50 баробари хажмида микдорида жарима
тулайдилар;
•Агар 30 кундан зиёд фаолият кўрсатса, энг кам
ойлик иш ҳақининг 100 баробари микдорида
микдорида жарима тўлайдилар ва мол-мулк давлат
фойдасига мусодара қилинади.
33. Агарда корхонада ишловчи ҳодимлар таркибида 50%
дан ортиғини ногиронлар, 75% дан ортиғини ўрта ва
махсус билим юртлари талабалари ташкил қилса,
бундай корхоналар солиқдан тамомила озод
этиладилар.
Агарда корхонанинг экспортга сотган товарлари
уларни ишлаб чиқарган маҳсулотлари ҳажмининг
30% дан кам бўлмаса, бундай корхоналар даромад
солиқ ставкасини 2 марта камайтирилган холда
солиқ тўлашади.
34. Янги ташкил этилган корхоналар, масалан,
агрофирмалар фаолиятининг биринчи йили
белгиланган солиқ ставкасининг 25% миқдорда
солиқ тўлайдилар. Иккинчи йили эса белгиланган
солиқ ставкасининг 50% ини тўлайдилар. Учинчи
йили эса 100% миқдорда белгиланган солиқ
ставкасини тўлайдилар.
Бу имтиёзлар улгуржи корхоналарга, воситачи,
савдо-тижорат корхоналарига тегишли эмас. Улар
янги ташкил қилинган бўлса хам солиқларни 100%
миқдорда тўлайдилар.
35. Жисмоний шахслардан олинадиган солиқлар
қуйидагилардан иборат:
1. Жисмоний шахслардан олинадиган даромад солиғи;
2. Мол-мулк солиғи;
3. Ер солиғи;
4. Жисмоний шахслардан транспорт воситаларига
бензин, дизель ёқилғиси ва газ ишлатганлик учун
олинадиган солиқлар.
5. Алоҳида турдаги тадбиркорлик фаолияти билан
шуғулланаётган жисмоний шахслар учун қатъий
белгиланган солиқ.
