Iqtisodiyotda informatsion-komunikatsion texnologiyalar

1. 1 – MAVZU:“IQTISODIYOTDA
INFORMATSION-KOMMUNIKATSION
TEXNOLOGIYALAR” FANI PREDMETI
REJA:
• 1.Iqtisodiyotda axborot kommunikatsiya texnologiyalari
fanining predmeti va vazifalari.
• 2.Axborot texnologiyalarning rivojlanish tendentsiyalari.
• 3.Raqamli iqtisodiyotda axborot kommunikatsiya
texnologiyalarining o‘rni va vazifasi.
• 4.Raqamlashtirish mohiyati, kelib chiqish sabablari, shart-
sharoitlari va darajalari.
1

2. ADABIYOTLAR
1. B. Begalov va boshqalar. Informatika va axborot
texnologiyalari. O’quv qo’llanma. T. 2013. -566
bet
2. A. Kenjaboev M. Ikromov A. Allanazarov
Axborot kommunikatsiya texnologiyalari. O’quv
qo’llanma. T. 2017 y
3. A.A.Akayev, A.T.Kenjabayev, Yo.S.Ilxamova,
M.Yu. Jumaniyazova “Iqtisodiyotda axborot
komplekslari va texnologiyalari” DarslikT. 2019
4. Iqtisodiyotda informatsion-kommunikatsion
texnologiyalar. Ma’ruzalar to’plami. T. 2021.
2

3. 1. IIKT fannining predmet, vazifalari,
maqsadi
IIKT fan ikkita qismdan iborat
Informatika sohasining asosiy
resursi bu - axborotdir
Informatika
Axborot
texnologiyalari
3

4. Informatika fanining vazifasi-
axborotlarni qayta ishlashning yangi
usullari va vositalarini yaratish hamda
ularni amaliyotda qo’llashdan iboratdir.
4

5. "Axborot texnologiyalari" iborasidagi
"texnologiya" so`zi lotincha "thexnos" -
san`at, hunar, ustalik, soha va "logos" - fan
degan ma`noni bildiradi.
Texnikada yoki ishlab chiqarishda
"texnologiya" deganda ma`lum kerakli xom
ashyodan tayyor mahsulotni hosil qilish
uchun uslublar, va vositalar yig`indisidan
foydalanadigan jarayon tushuniladi.
5

6. Axborot texnologiyalari- kompyuter texnikasi
texnologiyasi yordamida axborotlarni yig’ish,
ro’yxatga olish, saqlash, qayta ishlash, uzatish, va
xo’jalik faoliyatini avtomatlashtirilgan holda
tashkil etishdan iborat.
6

7. ”Iqtisodiyotda informatsion-kommunikatsion
texnologiyalar” fanining predmeti. Kompyuter
va axbopot texnologiyalaridan samarali
foydalanish, amaliyotga qo’llash jarayonlari,
moliyaviy sohalarga joriy qilingan axbopot
texnologiyalari to’g’risidagi bilimlar
hisoblanadi.
”Iqtisodiyotda informatsion-kommunikatsion
texnologiyalar” fanining vazifasi- iqtisodiy
pridmet sohalari bo’yicha axborotlarni qayta
ishlashnining yangi usullari va vositalarini
yaratish hamda ularni amaliyotda qo’llashdan
iborotdir. 7

8. ”Iqtisodiyotda informatsion-kommunikatsion
texnologiyalari” fanining maqsadi. Talabalarda
kompyuter texnika va dasturlarida ishlash,
Internet tarmog’idan yanada samarali
foydalanish, iqtisodiy-moliyaviy axborotlarni
shakllantirish, saqlash, uzatish va ular bilan
jarayonlar olib borish yani, ishlov berish hamda
shular asosida masala qo’yib uni echish
ko’nikmalarini va iqtisodiy-moliyaviy sohalarda
joriy qilingan axborot texnologiyalari to’g’risida
bilimlar berishdan iborat.
8

9. IIKT asosiy omillari y’ni tarkibiy tuzilishi:
Axborot
ta’minot
Texnik
ta’minot
Dasturiy
ta’minot
Tarmoq
ta’minoti
Tizim
ta’minoti
IIKT
asosiy
omillari
9

10. 2. Axborot texnologiyalarning rivojlanish
tendentsiyalari
Axborot texnologiyasi - bu axborotni bir ko`rinishdan
ikkinchi, sifat jihatidan yangi ko`rinishga keltirish,
axborotni yig`ish, qayta ishlash va uzatishning usul va
vositalari majmuasidan foydalanish jarayonidir.
Moddiy ishlab chiqarish texnologiyasining maqsadi
insonning talabini qondiradigan yangi mahsulot ishlab
chiqarishdan iborat. Axborot texnologiyasining maqsadi esa
insonning biror-bir ishni bajarishi uchun zarur bo`lgan, uni
tahlil etish va u asosida qaror qabul qilishi kerak bo`lgan
yangi axborotni ishlab chiqarishdan iborat. Turli
texnologiyalarni qo`llab, bitta moddiy resurslardan turli
mahsulotlar olish mumkin. Xuddi shu narsani axborot
texnologiyalariga nisbatan ham aytish mumkin.
10

11. Axborot texnologiyasida kompyuterlar va kompyuter
tarmoqlarining qo`llanishiga urg`u berish maqsadida ko`pincha
kompyuter va kommunikatsion texnologiya haqida gapirishadi.
Axborot texnologiyasi o`zi uchun asosiy muhit bo`lgan
axborot tizimlari bilan bevosita bog`liqdir. Chunki axborot
texnologiyasi axborot tizimlarida mavjud bo`lgan ma`lumotlar
ustida bajariladigan turli xil murakkablikdagi amallar va
algoritmlarni bajarishdan iborat bo`lgan tartiblashtirilgan
jarayondir.
Axborot texnologiyasining vujudga kelishi va rivojlanishini
belgilovchi ichki va tashqi omillar mavjud.
Ichki omillar – bu axborotning paydo bo`lishi (yaratilishi),
turlari, xossalari, axborotlar bilan turli amallarni bajarish, ularni
jamlash, uzatish, saqlash va boshqalar.
Tashqi omillar - bu axborot texnologiyasining texnik –
uskunaviy vositalar orqali axborotlar bilan turli vazifalarni amalga
oshirishni o’z ichiga oladi. 11

12. Axborot texnologiyalari jamiyat axborot
resurslaridan samarali foydalanishning eng muhim
usullaridan biri bo`lib, hozirgi vaqtga qadar bir necha
evolutsion bosqichlarni bosib o`tdi.
Birinchi bosqich. XIX
asrning ikkinchi yarmigacha
davom etgan. Bu bosqichda
"Qo`llik" axborot texnologiya
taraqqiy etgan. Uning
vositalari: pero, siyohdon,
kitob. Kommunikasiya, ya`ni
aloqa odamdan odamga yoki
pochta orqali xat vositasida
amalga oshirilgan. Qo`llik axborot texnologiyasi
12

13. Ikkinchi bosqich. XIX
asrning oxiri, unda "Mexanik"
texnologiya rivojlandi. Uning
asosiy vositalari yozuv
mashinkasi, arifmometr
kabilardan iborat.
Mexanik axborot
texnologiyasi
Uchinchi bosqich. XX asr boshlariga,
"Elektromexanik" texnologiyalar ishlab chiqildi. Uning
asosiy vositalari sifatida telegraf va telefonlardan
foydalanilgan.
13

14. Elektron axborot
texnologiyasi
To`rtinchi bosqich. XX asr
o`rtalariga to`g`ri kelib,
"Elektron" texnologiyalar
qo`llanilishi bilan belgilanadi.
Bu texnologiyalarning asosiy
vositasi EHMlar va ular
asosida tashkil etiladigan
avtomatlashtirilgan boshqarish
tizimlari va axborot izlash
tizimlaridir.
14

15. Beshinchi bosqich. XX asr oxiriga
to`g`ri keladi. Bu bosqichda
"Kompyuter" texnologiyalari
taraqqiy etdi. Ularning asosiy
vositasi turli maqsadlarga
mo`ljallangan dasturiy vositalarga
ega bo`lgan shaxsiy
kompyuterlardir. Bu bosqichda
kundalik turmush, madaniyat va
boshqa sohalarga mo`ljallangan
texnik vositalarning o`zgarishi ro`y
berdi. Lokal va global kompyuter
tarmoqlari ishlatila boshlandi.
Kompyuter -
axborot
texnologiyasi
15

16. Axborot texnologiyalari bir necha turlarga
bo`linadi:
1.Ma`lumotlarga ishlov beruvchi axborot
texnologiyalari. Ular ma`lum aniq algoritmlar
bo`yicha boshlang`ich ma`lumotlarga ishlov beruvchi
masalalarni yechishga mo`ljallangan. Masalan, har bir
tashkilotda o`zining xodimlari haqidagi axborotga
ishlov beruvchi.
2.Boshqarishning axborot texnologiyalari. Ularning
maqsadi ish faoliyatida qaror qabul qilish bilan
bog`liq bo`lgan insonlarning axborotga bo`lgan
talabini qondirishdan iborat. Masalan, boshqarishning
axborot tizimlari tashkilotning o’tmishdagi faoliyati,
hozirgi holati va kelajagi haqidagi axborotni qayta
ishlab beruvchi. 16

17. 3.Tashkilot axborot texnologiyasi.
Avtomatlashtirilgan tashkilot zamonaviy axborot
texnologiyalari bu - tashkilot ichidagi va tashqi muhit
bilan kommunikatsion jarayonlarni kompyuter
tarmoqlari va axborotlar bilan ishlovchi boshqa
zamonaviy vositalar asosida tashkil etish va qo`llab-
quvvatlashdan iborat. Buning uchun maxsus dasturiy
vositalar ham ishlab chiqilgan. Ulardan biri Microsoft
Office dasturlar majmuasidir. Uning tarkibiga matn
muharriri, elektron jadval, taqdimot muharriri,
ma`lumotlar omborini boshqarish tizimlari kiradi.
Hozirgi paytdagi kompyuterlar uchun ko`plab
dasturiy vositalar mavjudki, ular barcha turdagi axborot
texnologiyalarini ta`minlay oladi.
17

18. 4. Ma`lumotlar ombori. Har qanday axborot
texnologiyasining majburiy elementi ma`lumotlar
omboridir (MO). Avtomatlashtirilgan tashkilotda MO
firmaning ishlab chiqarish tizimi haqidagi barcha
ma`lumotlarni o`zida saqlaydi.
5.Elektron pochta (E-mail) - kompyuterlardan
tarmoqda foydalanishga asoslangan bo`lib,
hamkorlarga ma`lumotlar jo`natish yoki ulardan
ma`lumot olish imkoniyatini yaratadi. Audiopochta -
bu ma`lumotlarni klaviatura yordamida emas, balki
tovush orqali uzatuvchi elektron pochtadir.
18

19. Axborot texnologiyalari, shu jumladan,
kompyuterlar keng qo`llanilib kelayotgan
ayrim sohalarni sanab o`tamiz.
Bank sohasi. Bank tizimi o`zining ish
faoliyatida axborot texnologiyalaridan keng
foydalanish imkoniyatiga ega bo`lgan
tashkilot hisoblanadi.
Biznes sohasi. Axborot texnologiyalari yangi
korxona yoki firmaning muvaffaqiyat bilan
faoliyat ko`rsatishida katta rol o`ynaydi.
19

20. 3. Raqamli iqtisodiyotda axborot kommunikatsiya
texnologiyalarining o‘rni va vazifasi.
Prezidentimizning Oliy Majlisga
Murojaatnomasida raqamli iqtisodiyotga faol o‘tish
kelgusi 5 yildagi eng ustuvor vazifalardan biri
sifatida belgilandi. Shuningdek, o’tgan yilni Ilm,
ma’rifat va raqamli iqtisodiyotni rivojlantirish yili
deb e’lon qilingani bejiz emas.
Davlat dasturida belgilangan vazifalar ijrosini
ta’minlash borasida Axborot texnologiyalari va
kommunikatsiyalarini rivojlantirish vazirligi oldiga
o‘ta muhim va dolzarb vazifalar qo‘yilgan.
20

21. Raqamli iqtisodiyot, birinchi navbatda,
korrupsiyadan xoli hududda ishlash imkoniyatini yaratadi.
U “xufiyona iqtisodiyot”ning asosiy kushandasidir.
Chunki raqamlar hamma narsani muhrlaydi, xotirada
saqlaydi. Kerak paytda ma’lumotlarni tez taqdim etadi.
Bunday sharoitda biror ma’lumotni bekitish, yashirin
bitimlar tuzish, u yoki bu faoliyat haqida to‘liq axborot
bermaslikning iloji qolmaydi, Buning natijasida esa
iqtisodiyotga yo‘naltirilgan qonuniy mablag‘lar joy-joyiga
sarflanadi.
Ayniqsa, soliqlarning o‘z vaqtida to‘g‘ri
hisoblanishi va to‘lanishi, byudjet taqsimoti oshkoraligi,
ijtimoiy sohaga yo‘naltirilgan mablag‘lar, maktablarga,
shifoxonalarga, yo‘llarga ajratilgan pullar to‘liq o‘z
manziliga maqsadli yetib borishiga zamin yaratiladi. 21

22. Robototexnika sohasi. Ma`lumki, "robot"
so`zi bizning tilimizga ilmiy fantastikadan kirib
kelgan bo`lib, "qul" degan ma`noni bildiradi.
Birinchi bor bu so`zni 60 yil oldin taniqli Chex
fantast yozuvchisi Karl Chepek ishlatgan. Ammo
"mexanik odamlar" undan oldinroq ham ma`lum edi.
O`rta asrlarda inson iste`dodlariga ega
bo`lgan musiqachi qo`g`irchoq yoki rassom-
qo`g`irchoqlar paydo bo`lganligi ma`lum.
Kompyuter asri boshlanishi bilan insonni
og`ir va zararli mehnatdan ozod etadigan robotlar
paydo bo`ldi. Ular garchi odam qiyofasida
bo`lmasada, ko`plab vazifalarni bajara oladilar.
22

23. Marketing sohasi. Marketing inglizcha
"market" (bozor) so`zidan olingan bo`lib, bozor,
savdo sohasidagi faoliyatni anglatadi. Marketingda
eng asosiysi, bozorni, xaridorlar talab va ehtiyojlarini
chuqur va har taraflama o`rganish va ishlab
chiqarishni shuning asosiga qurish, ikkinchi
tomondan esa bozorga, mavjud talab va ehtiyojga
ta`sir ko`rsatish, xaridorlarning muayyan mollarga
bo`lgan talablarini shakllantirishdan iborat. Boshqa
viloyat (tuman, shahar)dagi bozor narxlarini
o`rganish. Marketing sohasini kompyuter va axborot
texnologiyalarisiz tasavvur etish qiyin, ayniqsa,
qimmatli qog`oz bozorini.
23

24. Ta`lim - tarbiya sohasi. Ta`lim sohasida
asosiy vositalardan biri bu didaktik
ta`minotlardir. Didaktik ta`minotga o`quv
materialining o`zgargan shakllari - slayd,
diagramma, jadval, test, virtual laboratoriya
va boshqalar kiradi. Bunday ta`minotlarni
yaratishda kompyuterdan foydalanishning
imkoniyati keng va kelgusida bu ta`minotni
o`zgartirib, takomillashtirib borish ham
mumkin. Bundan tashqari masofadan ta`lim
olish, mustaqil o`rganish kabi imkoniyatlarni
ham yaratib beradi.
24

25. Ishlab chiqarish sohasi. Ishlab chiqarishning deyarli barcha
sohalarida kompyuterlar qo`llanilib kelmoqda. Kompyuterlar
ko`pgina texnologik jarayonlarni boshqarishi, ular yordamida
yangi mahsulotning chizmasini yaratishdan toki tayyor mahsulot
bo`lib chiqquniga qadar bo`lgan barcha jarayonlarni
avtomatlashtirishi, mahsulot shaklini konstruktor kompyuter
ekranida chizib, tegishli o`zgartirishlar kiritib, qog`ozga chop
etishi va boshqa amallarni bajarishi mumkin.
Bundan tashqari mahsulotni ishlab chiqarish uchun
kerakli barcha qurilmaning imkoniyatlari, unga ketadigan sarf-
xarajatlarni hisob-kitob qilishda ham kompyuter eng yaxshi
yordamchidir. Mahsulotni ishlab chiqarishda axborot asosiy
kompyuterdan ishlab chiqarish liniyalariga yetkaziladi. U yerda
axborotni qabul qilishga tayyor turgan robotlar kompyuter
uzatgan dastur asosida mahsulotni yig`a boshlaydi. Tayyor
mahsulotlar esa robotlar yordamida tekshirilib, omborlarga
jo`natiladi.
25

26. Tibbiyot sohasi. Kompyuterlarning shifoxonalarda paydo
bo`lishi ko`p narsalarni, jumladan, yuqoridagi muammolarni ham
tubdan o`zgartirib yuboradi. Siz to`g`ridan-to`g`ri shifokor
huzuriga yo`l olasiz. Uning ish stolida odatdagi meditsina ish
qurollaridan tashqari kompyuter ham joy olgan: uning xotirasida
barcha bemorlarning kasallik tarixi yozib qo`yilgan. Agar siz oldin
ham murojaat etgan bo`lsangiz, siz haqingizdagi ma`lumot ham
bo`ladi.
Birinchi bor murojaat etayotgan bo`lsangiz siz
haqingizdagi barcha axborotni shu yerning o`zida shifokor
kompyuterga kiritib qo`yadi. Kasalligingiz haqidagi barcha
ma`lumotlar kompyuterga kiritilgach, sizning kasalligingiz
bo`yicha tez va aniq tashxis kompyuter tomonidan qo`yiladi va
chop etish qurilmasi yordamida dorilar uchun ro`yxat ham chop
etib beriladi. Dorilar ro`yxatini olib, boshqa kompyuter yordamida
ushbu dorilarni eng yaqin bo`lgan qaysi dorixonalardan topish
mumkinligini ham bilib olish mumkin.
26

27. Kompyuter va san`at. Kompozitor musiqa yaratishda
kompyuterdan unumli foydalanishi mumkin. Buning
uchun kichik real yoki elektro organ yordamida
kompyuterga ulanib yozayotgan musiqa notalarini
ekranda ko`rib turgan holda yangi asar yaratishi va shu
yerning o`zida, shu onda eshitib ko`rishi ham mumkin.
Kompyuterlar rassomlarga ham ko`p yoqib qolgan.
Kompyuter grafikasi bo`yicha birinchi ko`rgazma
1956-yili o`tkazilgan. Turli eskizlar, chizmalar va rasmlar
chizishda rassomlar kompyuterdan foydalanib
kelmoqdalar. Bundan tashqari, kino va televideniyani
ham kompyuterlarsiz tasavvur etish qiyin. Hozirgi davrda
turli joylarda, mintaqalarda, hatto qit`alarda yashaydigan
insonlar ishtirokida telekonferensiyalar o`tkazish
an`anaga aylanib qolmoqda.
27

28. 4. Raqamlashtirish mohiyati, kelib chiqish sabablari, shart-
sharoitlari va darajalari
Raqamli iqtisodiyot tushuncha nisbatan uzoq bo'lmagan
vaqtda, 1995-yili Massachusets universitetida, amerikalik olimi
Nikolas Negroponte tomonidan aniqlab berilgan.
Raqamli iqtisodiyot - bu xo'jalik faoliyatini yuritish bo'lib,
bunda ishlab chiqarish va xizmat ko'rsatishdagi asosiy omil
raqamlar ko'rinshidagi ma'lumotlar bo'lib, katta hajmdagi
axborotlarni qayta ishlash va shu qayta ishlash natijasini tahlil qilish
yordamida har xil turdagi ishlab chiqarish, xizmat ko'rsatish,
texnologiyalar, qurilmalar, saqlash, mahsulotlarni yetkazib berishda
oldingi tizimga nisbatan samaraliroq yechimlarni tadbiq qilishdir.
Boshqacha qilib aytgancha, raqamli iqtisodiyot bu onlayn
xizmatlar ko'rsatish, elektron tulovlar amalga oshirish, internet
savdo, kraudfanding va boshqa turdagi sohalarni raqamli kompyuter
texnologiyalarini rivojlanishi bilan bog'langan faoliyatdir.
28

29. Asosan raqamli iqtisodiyotni rivojlanishining
asosiy elementi sifatida elektron tijorat, internet
banking, elektron tulovlar, internet reklama va shu bilan
birga, internet o'yinlari ko'riladi.
Raqamli iqtisodiyotning afzalliklari. Albatta, axborot-
kommunikatsiya texnologiyalarining rivojlanishi,
zamonaviy texnologiyalarning hayotimizga tadbiq
etilishi har bir inson hayotida ko'plab ijobiy
imkoniyatlar berishi mumkin. Raqamli texnologiyalar
rivojlanishi ortidan inson, unga kerakli xizmatdan
tezroq foydalanishi, internet orqali o'ziga kerakli
mahsulotlarni arzon sotib olish bilan ko'plab pul
mablag'larini tejashi mumkin.
29

30. Raqamli iqtisodiyotning rivojlanishini boshqa
afzalliklari quyidagicha bo'lishi mumkin:
-ishlab chiqarishda mehnat samadorligini
oshishi;
-kompaniyalarning raqobatbardoshligini o'sishi;
-ishlab chiqarishdagi harajatlarning kamayishi;
-yangi ish o'rinlari yaratilinishi;
-yangi zamonaviy kasblar paydo bo'lishi;
-kambag'allikni yengish va ijtimoiy tengsizlikni
yo’qolishi.
30

31. Raqamli iqtisodiyot keltirib chiqarishi mumkin bo'lgan
xavflar:
Kiber hujum xavfi, shaxsiy ma'lumotlar himoyasi bilan
bog'liq muommolar;
"raqamli qullik" (millionlab insonlar ma'lumotlaridan
keyinchalik ularni o'zlarini tutishini boshqarish uchun
foydalanish);
ishsizlikni oshishi, axborot texnoloiyalarini rivojlanishi va
uni tadbiq qilinishi ortidan bir qancha sohalar va kasblar yo'q
bo'lib ketishi mumkin.
Raqamli iqtisodiyoti rivojlangan dunyo davlatlari.
"Raqamli" davlatlar bugungi kunda Norvegiya, Shvetsiya va
Shvetsariya hisoblanishadi. Raqamli iqtisodiyot rivojlangan 10
ta davlatlar qatoriga AQSH, Buyuk Britaniya, Daniya,
Finlandiya, Singapur, Yaponiya, Janubiy Koreya va Gonkong
kiradi.
31

32. O'zbekistonda raqamli iqtisodiyot O'zbekiston
potensialiga nisbatan bir necha barobar sekinroq
rivojlanmoda. Ya'ni imkoniyat bor, kerakli resurslar
mavjud lekin rivojlanish ancha sust. Bunga sabab sifatida
raqamli iqtisodiyotni O'zbekistonda rivojlanishini bir
qancha to'siqlarini ko'rsatib o'tish mumkin:
ko'plab sohalardagi monopoliya;
internet tezligini pastligi va uni sifatsizligi;
axborot texnologiyalari sohasida qonununchilikning
zamondan orqada qolganligi;
fuqarolarda kompyuter savodxonligining o'ta pastligi;
qonunchilikning shaffof emasligi;
axborot texnologiylari bo'yicha mutaxassislarning
yetishmasligi yoki ularni boshqa mamlakatlarga ketib
qolishi;
32

33. axborot madaniyati, axborot gigiyenasi pastligi;
axborot texnologiyalari xavfsizligi yaxshi emasligi;
boshqaruv organlarida sohani tushunadigan
mutaxassislarning kamligi yoki(ba'zilarida) ularning
umuman yo'qligi;
ilm-fan va ayniqsa aniq fanlarning rivojlanishi
sustligi(yoki rivojlanishdan to'xtab qolganligi).
Yuqorida keltirilgan muommolar bosqichma-
bosqich, tizimli, dunyo tajribasidan kelib chiqib hal
qilinsa, O'zbekiston ham bemalol raqamli iqtisodiyoti
rivojlangan mamlakatlardan biri bo'la oladi.
33

34. E’TIBORINGIZ UCHUN RAHMAT!!!
34