2. Prof. dr Ilija Komljenović OPŠTE RATARSTVO
2
UVOD
Kako u prirodi uopšte, tako u poljoprivredi vlada odreĎeni okvir života koji se oblikuje pod
djelovanjem niza životnih faktora. Ovi faktori su abiotički: zemljište, klima ( vazduh, svjetlost, toplota, voda), i
biotički (gajena biljka, domaća životinja i čovek) a njima se pridružuju i drugi prateći biljni i životinjski organizmi,
meĎu kojima posebna uloga pripada mikroorganizmima, korovima, insektima, zemljišnoj makrofauni. Zemljište i
klima čine nerazdvojnu celinu kao izvor energije, u koju se uklapaju i koriste gajene biljke.
Biljke cvetnice su pozitivno uticale na evoluciju čoveka i drugih heterotrofnih organizama, što znači da je
prvo došlo do evolucije biljaka, a onda životinja. Čovek je za gajenje odabrao prve više biljke koje nose plodove
(seme). S njima počinje agrikultura koja uslovljava sedelački način života. To je ujedno početak civilizacije. Prvi
uzgajači biljaka služili su se opažanjima da bi izdvojili iz slobodne prirode lepo razvijene biljke s većim plodovima
(semenkama), pretpostavlja se da su to bile trave od kojih su nastale žitarice. To izdvajanje je početak selekcije,
kada je otada do prošlog stoleća prešla veoma dug put empirije, a tek s pojavom nauke o nasleĎivanju, postavljena
je na naučne osnove.
Prirodu izdvojenih odnosno domestifikovanih biljaka u prošlosti nije menjala samo iskustvena selekcija
koju je obavljao čovek, nego i promena ekološke sredine. To su u prvom redu odnosi na antropogenizaciju
zemljišta. Važna uloga u tome pripada obrada i Ďubrenje zemljišta.
Čovek kao svestan faktor povezuje vladajuće faktore u jedan usmereni proces, koji treba da omogući
optimalne uslove za uspevanje poljoprivrednih biljaka. Pri tome, on treba da do maksimuma iskorištava povoljnost
koja mu obezbeĎuje taj okvir a da otklanja nepovoljnost koje mogu biti izazvane delovanjem pojedinih faktora
(nepovoljni vremenski uslovi, pojava bolesti, štetnika i korova, debalansa mineralne ishrane itd).
Prirodni uslovi odreĎenog poljoprivrednog prostora, predstavljaju njegov prirodni potencijal. On
omogućuje ostvarenje odgovarajućeg proizvodnog efekta gajenih bilja. Do koje će mere ove mogućnosti biti
iskorišćene, najviše zavisi od čoveka, s jedne strane od izbora sorte ili hibrida, kao i njihove reakcije na postojeće
uslove, a s druge strane od njegove sposobnosti da utiče na uslove sredine kao i na osobine gajenih biljaka.
Polazeći od zakona o jednakoj vrednosti svih proizvodnih faktora u poljoprivredi, maksimalni proizvodni
učinak postiže se uz optimalno prisustvo svih spomenutih faktora. Da bi se optimalno iskoristila prirodna energija,
važno je da postoji sklad izmeĎu proizvodnog potencijala poljoprivrednog prostora i produktivne sposobnosti
gajenih biljaka.
Pod gajenim biljkama podrazumevaju se sve one vrste biljaka i njihove sorte koje po načinu svoga života
i održavanja žive stalno u simbiozi sa čovekom. Procenjuje se da danas na zemljinoj kugli ima više od 200.000
biljnih vrsta, broj gajenih vrsta je oko 1.000, dok čovek danas koristi oko 50.
Zbog činjenice da biljke troše mali deo sunčeve energije, zadatak selekcije je u iznalaženju takvih formi
gajenih biljaka koje će biti sposobnije da koriste besplatnu i obilnu sunčevu energiju. Takvim radom dobijene su
danas takve sorte / hibridi koje daju izuzetno visoke prinose. Sinteza ratarske i stočarske proizvodnje omogućuje
pravilno ekonomisanje činilaca proizvodnje, očuvanje i poboljšavanje bogatstva, plodnosti, strukture te povećanja
ukupne poljoprivredne proizvodnje.
Poljoprivredna proizvodnja planska i organizovana ljudska delatnost usmerena na proizvodnju organske
materije koja ima upotrebnu vrednost za čoveka (hrana, prediva vlakna i dr), odnosno koja je neophodna za
održavanje života ljudi i domaćih životinja. Ona je apsolutno neophodna, jer se njeni produkti ne mogu zameniti
veštačkim proizvodima. Zbog toga od upravljanja poljoprivrednim resursima zavisi opstanak čovečanstva, odnosno
ekonomski, kulturni i socijalni razvoj društva, (Molnar i Lazić, 2001).
Čovekova uloga je da interveniše kako bi se postojeća energija što potpunije iskoristila, odnosno, da u
okviru ratarske proizvodnje, otklone ono što biljkama smeta a nadopune ono što im nedostaje.
3. Prof. dr Ilija Komljenović OPŠTE RATARSTVO
3
Osnovne karakteristike biljne proizvodnje
Zelena biljka je prava “biohemijska fabrika” koja čoveku obezbeĎuje oko 94 % hrane jer je sposobna,
koristeći sunčevu energiju, da iz prostih neorganskih jedinjenja sintetišu složena organska jedinjenja koja su
neophodna svim živim bićima.
Smatra se da zelene biljke u procesu fotosinteze godišnje obezbede oko 350 milijardi tona organske
materije koju koristi čovek, životinje ili su sirovina za preraĎivačku industriju. Najznačajniji zadatak biljne
proizvodnje, je dakle pretvaranje prirodne plodnosti zemljišta u ekonomsku, što omogućava primena različitih
agrotehničkih, meliorativnih, organizacionih i ekonomskih mera uz maksimalno moguće ostvarenje racionalnog
sistema biljne proizvodnje.
Glavna karakteristika poljoprivredne biljne proizvodnje je u tome, što se temelji na zelenoj autotrofnoj
biljci koja pomoću hlorofila može direktno iskorišćavati sunčevu energiju i u procesu fotosintetske asimilacije
ugljenika stvarati organsku materiju.
Poljoprivredna, kulturna biljka vezana je uz stanište, a svojim organima nalazi se u dva medijuma: koren u
zemljištu, a nadzemni deo u atmosferi. Iz zemljišta biljka usvaja edafske činioce (vodu, kiseonik i hranjiva) a iz
atmosfere sunčevu energiju i ugljen-dioksid.
Gajena biljka je zapravo "biohemijska tvornica" koja proizvodi organsku materiju potrebnu za opstanak
heterotrofa (čovjeka i domaćih životinja). Poljoprivreda, a s njom i biljna proizvodnja se razlikuje od drugih grana
ljudske delatnosti. Njezina su glavna obeležja:
1. Poljoprivredna proizvodnja se odvija u slobodnom prostoru (fabrika bez krova) i ima sezonski karakter, ali i
u zaštićenom prostoru (plastenici, staklenici) kada nije sezonski ograničena.
2. U tehnološkom procesu biljna masa se postepeno se povećava rastenjem i razvojem uz sredstva za
proizvodnju i ljudski rad, uz postojanje povoljnih klimatskih faktora.
3. U poljoprivredi proces rada je mnogo kraći od procesa proizvodnje jer radovi u poljoprivredi imaju sezonski
karakter (špica radova), dok rast i razvoj biljaka teče kontinuirano u toku vegetacijske sezone.
4. U biljnoj proizvodnji obrtni kapital se troši neravnomerno, a vraća se odjednom u toku žetve – berbe.
5. Koeficijent obrta kapitala u poljoprivredi se kreće od 0,9 do 2,4 dok je u trgovini i industriji od 4 do 12 u
toku godine.
Poljoprivreda menja svoju fizionomiju zbog različitih klimatskih prilika, stvarajući posebne regije u kojima
su zastupljene odreĎene biljne vrste pa i vrste domaćih životinja. Dosljedno tome, i regionalnost je jedno od
obeležja poljoprivrede. Jasno je, da na stvaranje regija odnosno rejona deluju i drugi faktori (ekonomsko-istorijski,
npr.) ali su bio-ekološki primarni.
Klima i njeno značenje za život biljaka
Klima ima veliki uticaj na poljoprivrednu proizvodnju. Najvažnije je njezino delovanje na autotrofne
organizme (biljke) zbog bazičnog procesa fotosinteze. MeĎutim, klima jednako tako ima važan uticaj i na ostale
članove agrobiocenoze (čoveka i domaće životinje).
Na klimu ne možemo značajnije uticati, zato se ona javlja kao dominantan faktor proizvodnje. To znači da
se agrobiocenoza odnosno poljoprivreda mora prilagoĎavati klimi.
Klima predstavlja prosečno stanje meteoroloških pojava na određenom prostoru u dužem
vremenskom periodu od najmanje 30 godina.
Klimu pored opšteg pojma možemo podeliti i na:
1. Mikroklima - klima usko ograničenog područja-prostora.
2. Ekoklima -kompleks klimatskih uslova formiranih u okviru jedne zajednice.
3. Fitoklima - klima stvorena dejstvom biocenoze koja u svome formiranju (životu) i rasprostiranju
uslovljava specifične klimatske uslove (fitoklima šume, voćnjaka, pšenice, kukuruza i sl.)
4. Nanoklima - klimatske specifičnosti koje se ispoljavaju na malim rastojanjima.
4. Prof. dr Ilija Komljenović OPŠTE RATARSTVO
4
Klima je dominantan faktor kod gajenja biljaka (na koji čovek ima mali uticaj), a javlja se kao složeni
vegetacioni činilac sa svojim elementima: svetlost, toplota, voda i vazduh.
Svetlost
Sunce je glavni izvor svetlosti. Sunčeva svetlost deluje hemijski i fizičko-toplinski. Sunčeva svetlost ili sunčeva
radijacija sastavljena je od zraka razne valne dužine: od 280 do više od 800 nm.
Čovek vidi valne dužine od 400 do 760 nm. Prema uticaju na članove agrobiocenoze, dio spektra od 300 do 400
nm deluje na smanjenje habitusa biljke i debljanje listova. Zona do 500 do 700 nm važna je za fotosintetsku
asimilaciju ugljenika, ali najjača je apsorpcija sunčevog svetla u hlorofilu u zoni od 600 do 700 nm (crvena zona
spektra). Zona od 700 do 800 utiče na produženje rasta biljaka, a više od 800 nm ima toplinski efekat. To je glavni
izvor toplotne energije za transpiraciju biljaka.
Približno polovicu ukupne sunčeve radijacije otpada na toplinski efekat, sledi fotositntetski učinak a tek na
trećem mestu ostali uticaji na članove u agrobiocenozi.
Prikaz sunčevog spektra po talasnim dužinama
U globalu bi se moglo reći, da sunčeva svetlost ima ulogu u sledećem:
1. Izvor je energije u ishrani (fotosintezi)
2. Utiče u obrazovanju hlorofila (zelenog dela biljke)
3. Oko 50 % svetlosne energije koja dospe na list transformiše se u toplotu, te biljka transpiracijom
vode održava temperaturni režim.
4. Aktiviranju fermenata koji regulišu razne životne procese (klijanje semena, obrazovanje
hlorofila i sl.)
Priticanje sunčeve energije na površinu zemlje nije svugde jednaka, pa se prema geografskom položaju,
godišnjem razdoblju i vremenu u danu odnosno vremenskim prilikama razlikuje intenzitet i dužina trajanja.
sunčeve svetlosti:
Intenzitet sunčeva svetla
Količina sunčeve energije koja dolazi na gornju granicu atmosfere vrlo je velika i iznosi 1,36 x 1026
kWm-
2
. Ta vrednost se naziva solarna konstanta. Od navedene količine energije na površinu zemlje stigne njezin manji
deo (0.9 – 1.1 x 1026
kWm-2
). I tako mala količina energije je za agrobiocenozu vrlo velika.
Fenomen odbijanja sunčeve svetlosti s površine naziva se albedo. To je procentualni odnos izmeĎu
reflektovane energije zračenja i celokupne svetlosne energije koja je pala na površinu zemlje ili nekog drugog tela.
Na albedo utiče izmeĎu ostalog vlaga i boja površine. Što je površina tamnija, to je sposobnost upijanja svetlosnog
zračenja veća i tada je albedo manji. Najveći albedo pokazuje snežni pokrivač (85%), dok tlo ima mnogo manji
albedo (10-30%).
Intenzitet sunčeve svetlosti ovisi dalje u geografskom položaju, nadmorskoj visini, inklinaciji terena,
naoblaci itd. Intenzitet sunčeva svetla znatno se smanjuje naoblakom, a to utiče na fotosintezu i hemositezu.
MeĎutim, i difuzna svetlost je važan ekološki faktor u biosferi i agrosferi. Smanjenje intenziteta sunčeve radijacije
zbog naoblake na biljke deluje tako da se vegetacija produžava, jače se razvija vegetativna masa na štetu
generativnih organa.
5. Prof. dr Ilija Komljenović OPŠTE RATARSTVO
5
0
0,1
0,2
0,3
0,4
0,5
0,6
0,7
0,8
0,9
1
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
Časova u danu
Relativnajakostsvetla
Vedro
slabo oblačno
Jako oblačno
Intenzitet svetla pri različitoj naoblaci (po Lundegårdhu)
U zemljama koje imaju više naoblaka, manje sunčanih dana (sever i severozapad Evrope) manje se
nakuplja šećer i ulje u semenu. To znači da takva područja nisu prikladna za gajenje uljarica ili kultura za
proizvodnju šećera. Nasuprot tome, sočnije povrće se gaji upravo u tim područjima gde ima više difuzne svetlosti.
Isto tako, detelinsko travne smese, prirodne ili veštačke livade i pašnjaci su zastupljeniji na severu i severozapadu
Evrope gde je dosledno tome, razvijenije stočarstvo. Jug Evrope prikladniji je za gajenje voćaka i vinograda i
povrća.
Biljkama je za normalan rast i razvoj potrebna odreĎena količina svetlosti, ali se u tome one razlikuju i to:
1. Heliofite - za svoj razvoj traže mnogo svetla (krompir, duvan, soja, suncokret, kukuruz, paprika, lubenica,
itd).
2. Semiskiofite - za svoj razvoj zahtevaju osrednji intenzitet svetlosti (tikve, deteline, neke sorte pasulja,
paradajz)
3. Skiofite - biljke sene.
Za gajenje poljoprivrednih kultura, važna je minimalna količina svetla izražena u luksima. Luks je
međunarodna jedinica osvetljenja, koju dobiva neka ploha na kojoj je svaki četvorni metar površine
jednoliko osvetljen svetlosnim tokom od jednog lumena. Po drugoj definiciji, luks je količina svetlosti koja
ispušta jedna sveća merena na udaljenosti od jednog metra. Grašak treba 1100 luksa da bi ušao u fazu zriobe,
kukuruz 1 400 – 1 800, ječam i pšenica 1 800 – 2 000, duvan 2 200 – 2 800, pasulj 2 400 luksa, paprika i do 400
luksa.
Prinos krompira pri različitom osvetljenju (po Klappu)
6. Prof. dr Ilija Komljenović OPŠTE RATARSTVO
6
Ako je količina svetla ispod minimuma, nema uspešnog stvaranja hlorofila. U tom slučaju dolazi do
izduživanja bledih stabljika (etioliranje), slabo se razvija lišće i koren a cvetovi i plodovi se ne formiraju.
MeĎutim, ne prevelik intenzitet svetlosti nije dobar jer on povećava uticaj štetnih ultraviolentnih zraka. U
tom slučaju se smanjuje habitus biljke, lišće postaje manje i tamnije (nagomilavanje hlorofila). Biljka se od
prevelikom intenziteta svetlosti brani dlačicama, uvijanjem lišća i sjajnim površinama (odbijanje svetlosti).
Koliko će biljke na nekom staništu stvarno primiti svetlosti, ovisi o vrednosti
svetlosnog korišćenja, a ono se izračunava na osnovu sledeće formule:
svetlostidnevnepuneenzitetint
ištutansnasvetlostienzitetint
L
Preračunato u procente, svetlosno korišćenje može biti od 1 do više od 40% pune dnevne svetlosti
(Janković, 1966).
Propustljivost svetlosti od strane biljke Propuštanje svetlosti kroz list
U biljnoj proizvodnji se intenzitet sunčeve svetlosti može regulisati: pravcem setve/sadnje, gustinom useva,
pinciranjem, orezivanjem, zakidanjem zaperaka, uništavanjem korova i drugim merama nege. Biljka iskoristi samo
1- 7 % sunčeve energije, a neke vrste (lucerka) imaju i preko 85 puta veću lisnu površinu u odnosu na površinu
zemljišta koju pokriva.
Dužinu sunčane svetlosti
Na ekvatoru je dužina dana i noći uvek jednaka tj, noć i dan traju po 12 časova. Idući od ekvatora prema
polovima dužina dana i noći se menja. U ljetnjim mesecima, dužina dana raste a zimi opada. Dužina dana i noći
važan je kozmički odnosno geofizički faktor za život na Zemlji. To se u prvom redu odnosi na biljke, jer su se one
kao autotrofni organizmi tokom svoje evolucije prilagodile staništima. Prema tome, ritam njihova života je
prilagoĎen odreĎenoj dužini dana i noći.
Bliže ekvatoru, dužina dana u doba aktivne vegetacije je kraća, a prema polovima je duža. S obzirom na
dužinu dana i noći u vreme aktivne vegetacije, biljke delimo na one iz područja kratkog i na one iz područja
dugog dana. Ako se biljka iz područja kratkog dana prenese u područje dužeg dana, nastaje poremećaj koji
nazivamo fotoperiodička reakcija, odnosno biljka reaguje na dužinu dana. To je tzv. fotoperiodizam. Poremećaj
se manifestuje tako da biljka ne može normalno cvasti i doneti plod. Iz ovoga se može zaključiti, da je
fotoperiodička reakcija jako bitna za prelaz iz vegetativnog u generativni period života biljke.
Danas se fotoperiodizam iskorišćuje prilikom selekcije biljaka (stvaranje novih sorata ili hibrida), tako da
se u kontrolisanim uslovima prema potrebi skraćuje ili produžuje trajanje dana i tako omogući istodobna cvatnja
radi ukrštanja biljaka koje inače ne cvetaju u isto vreme. U direktnoj proizvodnji, fotoperiodizam se iskorišćava
tako da se neka kultura kraćeg dana prenese u područje dužeg dana kako bi se produžio vegetativni period i tako
dobila veća biljna masa.
MeĎu kulturnim biljkama postoje razlike u pogledu zahteva biljaka prema dužini dana, pa tako imamo:
7. Prof. dr Ilija Komljenović OPŠTE RATARSTVO
7
1. Biljke kratkog dana (konoplja, pamuk, proso, pasulj, soja, duvan, kukuruz i paprika).
2. Biljke dugog dana (ovas, šargarepa, repa, lan, grašak, raž, pšenica, crvena detelina i španać).
3. Neutralne biljke (heljda, suncokret, ječam ozimi, riža, evropske sorte čičoke, paradajz i repica).
Toplota
Glavni izvor toplote je sunce. Atmosfera se zagrejava toplinskom radijacijom kopna i mora jer sunčevo
zračenje prolazi kroz atmosferu, a da je praktički ne zagrejava. Zato je toplota vazduha pri površini zemljišta
najveća, a opada pri porastu nadmorske visine. Postoji ritam dnevnog zagrevanja i hlaĎenja izmenama dana i noći .
Promene toplote danju i noću (po Geigeru i Kessleru)
Isto tako, postoji horizontalni raspored toplote (ovisno o geografskoj širini) i vertikalni raspored
(ovisno o nadmorskoj visini). Horizontalni raspored toplote na Zemlji pokazuje sve osobine zonalnosti, a
najpovoljniji sa gledišta poljoprivredne proizvodnje je umereni pojas u kome se odvija najintenzivnija biljna
proizvodnja.
0
5
10
15
20
25
30
35
40
45
0 5 10 15 20 25 30 35 40 45 50 55
Temperatura (0C)
AsimilacijaCO2
1,22% CO2
Krompir
paradajz
krastavac
Zavisnost fotosinteze lišća krompira, paradajza i krastavaca od temperature (po Venckjeviču)
8. Prof. dr Ilija Komljenović OPŠTE RATARSTVO
8
U vertikalnom rasporedu toplote prisutno je pravilo po kojem na svakih 100 m nadmorske visine temperatura opada
za 0.60
C (vertikalni termički gradijent).
Za agrikulturu su važne kardinalne temperaturne tačke , a to su temperaturni minimum, optimum i
maksimum. Ispod temperaturnog minimuma i iznad maksimuma fiziološki procesi prestaju, a najpovoljniji su pri
temperaturnom optimumu. Pri tome je najvažniji raspon temperatura od 0 do 45o
C.
S obzirom na fiziološke procese u biljci, sve temperature ispod Oo
C smatramo negativnim, a iznad Oo
C
pozitivnim. Kako dioba ćelija u biljci prestaje kod 5o
C, ovu temperaturu smatramo biološkim temperaturnim
minimumom. Sve aktivne temperature umanjene za vrednost biološkog temperaturnog minimuma su efektivne
temperature.
Sabiranjem dnevnih efektivnih temperatura u toku meseca ili u toku vegetacije, dobije se suma efektivnih
temperatura vazduha ili suma toplotnih jedinica. Za izračunavanje sume efektivnih temperatura za jare vrste
(kukuruz), postoje još dve metode (Komljenović i Todorović Vida , 1988):
1. GDU jedinice (growing degree units) a formula glasi:
C10
2
CminCmax
GDU o
oo
2. CHU jedinice (corn heats units): C44.4T8.110T084.010T33.3
2
1
CHU 0
mm
2
maxmax
Temperature manje od 10o
C uzimaju se kao 100
C, a temperature veće od 30o
C kao 30o
C. Za svaki dan
vegetacije jarina se računaju toplotne jedinice, i na taj način se dobije suma toplotnih jedinica za celi vegetacioni
period ili za odreĎenu fenofazu razvoja biljke.
Suma efektivnih temperatura koje su potrebne od početka do kraja vegetacije iznose za: krompir od 1500
do 3000 o
C, pšenicu od 1200 do 23000 o
C, kukuruz od 2400 do 3000 o
C, suncokret od 2600 do 2800 o
C, šećernu
repu od 2400 do 2700 o
C, paradajz od 1800 do 2000 o
C, krastavce od 1900 do 21000 o
C itd.
Temperature izmeĎu 25 i 30o
C je prosečan optimum za glavne fiziološke procese u biljkama pre svega
generativne kao i za fotosintetsku asimilaciju biljaka. Biljke maksimalno primaju vodu kod temperatura izmeĎu 35
i 40o
C. Optimum disanja je izmeĎu 36 i 40o
C. Pri 45o
C hlorofil se inaktivira i fotosinteza prestaje, a iznad
temperaturne granice nastaju negativni biohemijski procesi u hlorofilu koji uzrokuje njegovo raspadanje. Pri 50o
C
disanje prestaje.
Za aktivni život biljaka su vrlo važni temperaturni pragovi: 0o
C, 5o
C, 10o
C i 20o
C. Na 0o
C prestaje ili
počinje aktivni život biljaka, iznad 5o
C počinje aktivna vegetacija trava i strnih žitarica umerenog pojasa, iznad
10o
C aktivna vegetacija biljaka iz suptropskih a iznad 20o
C tropskih predela.
Temperature oko 250
C predstavljaju optimum za cvetanje i oplodnju, dok temperature više od 250
C pogoduju
dozrevanju useva.
Više temperature potrebne su za maksimalno nagomilavanje suhe materije u biljci i za gubljenje vlage, a
jedno i drugo znači proces dozrevanja biljaka.
U agroekosistemu sve biljke nemaju jednake zahteve prema toploti, pa se one u tom pogledu dele na:
1. Termofilne - (prilagoĎene su višim temperaturama). To su biljke južnih područja i ne podnose mrazeve
(kukuruz, pamuk, sirak, proso, kikiriki, paradajz, paprika, pasulj, dinja, lubenica, smokva i sl.).
2. Kriofilne - (prilagoĎene su nižim temperaturama). Potiču iz umerenog klimatskog područja (strna žita,
grašak, crvena detelina, repa, luk, salata, mnoge trave, kupus, spanać, kruška, jabuka i dr.)
3. Mezotermne – biljke koje imaju osrednje zahteve za toplotom.
S obzirom na ekološku valencu biljke delimo još na:
a) Euritermne biljke - one podnose velika termička kolebanja i imaju veliki areal rasprostranjenosti.
b) Stenotermne - njihov areal rasprostranjenosti je mnogo uži, s obzirom da ne podnose veća termička
kolebanja.
I drugi izvori svetlosti mogu imati približan efekat kao i sunčeva svetlost koja se primenjuje u
kontrolisanim uslovima (zaštićen prostor u fitotronima, hidroponima, staklenicima, plastenicima i sl).
Uticaj visokih temperatura
Najštetniji uticaj visokih temperatura je zbog velikog povećanja evapotranspiracije pri čemu se u biljci
dešavaju nepovratne pojave u strukturi i metabolizmu biljke (koagulacija protoplazme i dehidracija), dolazi do
destrukcije hlorofila, povećava se transpiracija i disanje i sve to dovodi do ubrzanog zrenja - prisilnog zrenja.
Takva pojava naročito je poznata kod strnih žita kao “toplotni udar” kada temperatura vazduha dostigne
vrednost od 330
C , uz nisku relativnu vlažnost vazduha može se u roku od nekoliko sati prekinuti vegetacija pšenice
9. Prof. dr Ilija Komljenović OPŠTE RATARSTVO
9
u fazi voštanog zrenja i uzrokovati šturost zrna uz opadanje kvaliteta i visine prinosa. MeĎutim, visoke temperature
mogu biti ograničeno korisne u poljoprivredi zbog sušenja mokrog zemljišta i osposobljavanje za poljske radove,
kao i korisnog dozrevanja i sušenja plodina.
Poljoprivreda se nalazi u većini slučajeva u povoljnim termičkim uslovima kao što se može videti u
sledećoj tabeli.
Maksimalna i minimalna srednja godišnja temperatura vazduha ovisno o geografskoj širini (Mihalić, 1985)
Temperature
(u 0
C)
Geografska širina (u 0
)
80 60 40 20 0 -20 -40 -60 -80
Max.srednja godišnja -10 8 17 29 28 15 14 1 -12
Min. srednja godišnja -19 -8 10 23 25 18 9 -6 -20
Za agrikulturu nisu bitne izoterme, nego termička kolebanja tokom godine, naročito u doba najaktivnije
vegetacije gajenih biljaka.
Zbog toplinskih uslova najveća prostranstva poljoprivrednih površina nalaze se u umerenom pojasu. Idući
prema polovima, agrosferu ograničavaju niske a prema ekvatoru visoke temperature. U tropima se poljoprivredna
proizvodnja organizuje i do 3000 m nadmorske visine, a iznad 720
severne širine postoje samo tundre koje se
iskorišćuju na nomadski način (sobovi).
Kako je ranije bilo naglašeno, penjanjem u visinu za svakih 100 m temperatura pada za 0.60
C, a sa svakim
10
C smanjenja srednje godišnje temperature, vegetacija kasni 5 dana.
Za evropske prilike je 600 m nadmorske visine granica gajenja termofilnih biljaka (kukuruz, vinova loza i
voćke), 800 m je granica ozimih usjeva, a 1000 m jarih kultura. To je ujedno granica gajenja oraničnih biljnih vrsta.
Do 1000 do 2000 m zona je visinskih šuma i travnjaka, a iznad 2000 m je pojas kamena, večnog snega i leda.
Na toplinske prilike osim geografske širine i nadmorske visine utiče i ekspozicija terena. Južne su
ekspozicije toplije, (primer u Centralnoj Evropi 400 m severne ekspozicije odgovara 550 m nadmorske visine južne
ekspozicije u termičkom pogledu).
Štetno dejstvo visokih temperatura može se ublažiti dobrom obezbeĎenošću vodom, orošavanjem i
uravnoteženom mineralnom ishranom, odnosno kvalitetnom agrotehnikom.
Uticaj niskih temperatura
Niske temperature su nepovoljne za biljke, u prvom redu zbog toga što aktivna vegetacije prestaje.
Na temperaturama ispod 0 oC, prestaje aktivna vegetacija, termofilne biljke ugibaju, a kriofilne prelaze u
stadijum mirovanja (kriptovegetacija). Ozime vrste zahvaljujući postepenom prilagoĎavanju na niske temperature
(kaljenju) mogu da podnesu veoma niske temperature. Smenjivanjem hladnih i toplih dana tokom zime, negativno
se odražava na useve. Ako su dani topli biljka počinje intenzivno da diše, utrošak šećera se povećava, biljka se budi
iz zimskog sna - mirovanja, aktivira se njen metabolizam, a ako nastupe niske temperature ona obično ugine.
Kasni prolećni mrazevi (april - maj) su izuzetno opasni, kao i mrazevi koji se javljaju u ranu jesen (treća
dekada septembra i prva dekada oktobra) kada je vegetacija još u toku.
U toku zime niske temperature uzrokuju izmrzavanje površinskog sloja zemljišta, te se on izdiže kao kora
koja izdizanjem mladih biljčica kida korenov sistem. Ova se pojava naziva “podlubljivanje ili srijež” i veoma je
štetna za ozima strna žita.
MeĎutim, niske temperature pogoduju nekim lukovičastim i krtolastim vrstama, jer bez niskih
temperatura one ne klijaju - period stratifikacije. Otpornost na niske temperature zavisi od naslednih osobina,
kaljenja, uravnotežene ishrane, gajenja otpornih hibrida i sorata, kvalitetne obrade zemljišta, dreniranosti parcele,
malčovanja folijom ili organskim materijalima, zagrtanja i gajenja u zaštićenom prostoru.
10. Prof. dr Ilija Komljenović OPŠTE RATARSTVO
10
Voda
Voda je najnestabilniji
klimatski element zbog toga što se
vlaga skuplja u atmosferi
isparavanjem vodenih površina i
kopna pa se kao oborina vraća na
zemlju. Voda se u vazduhu nalazi
u obliku vodene pare ili
kodenzovana. Kiša i sneg su
glavni izvori vode za
poljoprivredne biljke. Raspored
oborina na Zemlji vrlo je
promenljiv - prostorno, količinski
i vremenski, a uzrok su mu
nepravilan raspored kopna i
vodenih površina te razlike u
reljefu.
Voda je potrebna svim
živim bićima. U biljkama voda
obavlja mnogostruku funkciju.
Protoplazma je izgraĎena od
složenih kompleksa hidrofilnih
koloida koji primaju vodu i bubre
i u tom stanju omogućuju osnovne
fiziološke procese u ćeliji. Stoga,
voda za biljku ima sledeću ulogu:
Kruženje vode u prirodi
1. Učestvuje u graĎi ćelije i biljnog tkiva.
2. Vrši transport mineralnih materija rastvorenih u vodi u druge organe (ove funkcije obavlja koren).
3. Vrši transport biljnih asimilativa stvorenih u zelenim organima (provodnim sudovima) u druge ćelije i organe.
4. Učestvuje u izgradnji organske materije, aktivira fermente, reguliše metabolizam.
5. Stvara odreĎenu napetost (turgor, u slučaju nedovoljne obezbeĎenosti
biljka gubi turgor i vene).
6. Učestvuje u transpiraciji, izbacivanje vode u obliku vodene pare iz biljke. Postoji stomaterna i kutikularna
transpiracija, prvu biljka reguliše otvaranjem i zatvaranjem puči, a druga je pasivni oblik transpiracije.
7. Obavlja regulisanje temperature (termoregulator).
8. Pomaže pri razlaganju rezervnih materija u semenu delovanjem encima.
Najveći deo vode koju biljka koristi je tranzitna, a samo 1% vode se ugraĎuje u ćelije biljke. U vezi s tim,
potrebno je poznavati i pojam transpiracionog koeficijenta, a to je količina vode koja prođe kroz biljku da bi
stvorila 1 kg suhe tvari.
Transpiracioni koeficijent za neke gajene biljke
Kultura
Transpiracioni
koeficijent
Pšenica 450-600
Kukuruz 250-300
Riža 500-800
Soja 520-1000
Pamuk 300-600
Konoplja 600-800
Trave 500-700
Povrće 500-800
11. Prof. dr Ilija Komljenović OPŠTE RATARSTVO
11
Voda koju biljka primi korisna je ili fiziološki aktivna voda. U životu biljke u svakom času je važna
njezina vodna bilanca. Postoji pozitivna i negativna vodna bilanca. Pozitivna je vodna bilanca stanje pri kojem je
ravnoteža izmeĎu utrošene vode i nove količine koja pritiče u biljku, a negativna je vodna bilanca stanje pri kojem
biljka ima veće potrebe za vodom nego što iz sredine može primiti. Negativna vodna bilanca vodi uginuću biljke
(fiziološka smrt od uvenuća).
Biljke se u odnosu na potrebe za vodom znatno razlikuju. Ta se potreba ispoljava u osiguranju vode za
izgraĎivanje biljnog tkiva i za transpiraciju. Pa se one s toga dele na:
1. Kserofite - lako se prilagoĎavaju uslovima suše (sirak, proso, mrkva, kukuruz, suncokret, sudanska trava,
šećerna repa, tikve).
2. Higrofite - zahtevaju velike količine vode (soja, paprika, konoplja, pirinač, ovas , lupina, crvena detelina).
3. Mezofite - troše umerenu količinu vode (pšenica, raž, krompir, ječam, crni luk).
Za svaku biljnu vrstu postoji kritični period rasta, a on nastupa kad biljka ima najveću potrebu za
primanjem vegetacijskog faktora a najosetljivija je na poremećaje, na prvom mestu na nedostatak vode.
Poznavanjem kritičnog perioda od velike je važnosti u gajenju poljoprivrednih biljaka. U globalu, kritični periodi na
nedostatak vlage kod biljke su porast u stablo, cvetanje i oplodnja i nalivanje zrna.
Kod nas se najintenzivnija poljoprivredna proizvodnja organizuje u zonama subhumidne klime, jer
aridnost i humidnost klime od najveće je važnosti za agrikulturu bilo kojeg područja. Aridnost i humidnost klime
utiče na stvaranje zemljišta (tipovi), vodni režim, sposobnost zemljišta za obradu, sistem Ďubrenja, izbor vrsta
gajenih biljaka itd.
Opšta podela klime prema aridnosti-humidnosti (geografska)
Ukupna količina
godišnjih padavina
(mm)
Ocena aridnosti-
humidnosti klime
<250 aridna
250-500 semiaridna
500-1000 subhumidna
1000-1500 humidna
1500-2000 perhumidna
2000-3000 perhumidna
3000-4000 perhumidna
>4000 perhumidna
Najrazvijenija je poljoprivreda u poluvlažnom do vlažnom klimatu uz povoljnu evapotranspiraciju. Pri
manjoj evapotranspiraciji intenzivna se poljoprivreda može organizovati na donjoj granici subhumidne klime, ali u
humidnoj zoni do 1500 mm, ako je evapotranspiracija povećana.
Glavna poljoprivredna područja na prostorima bivše Jugoslavije je u zoni subhumidne klime (500-1 000
mm).
U aridnoj zoni potrebno je navodnjavanje, na prelazu u semiaridnu klimu povremeno gajenje biljaka
manjeg utroška vode (strne žitarice). Tek u subhumidnoj klima uspešno je kontinuirano gajenje poljoprivrednih
kultura, a iznad 600 mm mogu se u proizvodnju uključiti i higrofite. Vlažno-toplija klima povoljna je za drvenaste i
jednogodišnje zeljaste vrste, a vlažno-hladnija za travnjake.
U vrućim predelima perhumidne klime, s jakom evapotranspiracijom, gaje se pamuk, riža, šećerna trska.
Ako je vlaga visoka (1500-3000 mm godišnjih oborina), a evapotranspiracija slaba, prevladavaju plantaže
višegodišnjih poludrvenastih i drvenastih vrsta (kakaovac, banane, sisal-palma, kokosova palma, papaja, mango i
dr). Kod velikih količina oborina (> 3000 mm) nema više povoljnih uslova za gajenje poljoprivrednih biljaka,
zemljište je pod bujnom prirodnom vegetacijom (kišne šume).
Oborine
Vrlo su važan faktor u poljoprivredi ne samo po obliku (kiša, sneg, grad i rosa) i po količini već i u
distribuciji u odnosu prema vegetacijskom i izvanvegetacijskom periodu, padanju oborina, s vetrom ili bez njega.
Jedan milimetar oborina odgovara količini od 1 litre na površinu od 1 m2
ili 10 tona na jedan hektar.
Na primer, količina od 720 mm godišnjih oborina odgovara 7 200 000 litara po hektaru, a to čini pritisak
od 720 kg/m2
.
12. Prof. dr Ilija Komljenović OPŠTE RATARSTVO
12
Pritisak oborina deluje negativno na golo zemljište kao mehanička snaga zbijanjem zemljišta, razaranjem
strukturnih agregata, zamuljivanjem, stvaranjem pokorice, a posljedica je slabija aeracija zemljišta.
Kiša
Količina kiše od ekvatora prema polovima se smanjuje, jednako se smanjuje vlaga u vazduhu. Količina
kiše koja padne godišnje, zavisno od geografskog položaja, iznosi od nekoliko milimetara do 11 000 mm (područje
Himalaja). U tropskom pojasu padne u proseku 1 030 mm, u umerenom 610 a u polarnom samo 250 mm oborina
godišnje.
Nadmorska visina i ororeljef utiče na količinu kiše, pa se računa, da se na svakih 100 m nadmorske visine
(n/v) količina padavina povećava prosečno za 80 mm. Južne strane brda bogatije su oborinama, od severnih, jer se
na južnim stranama se penju vlažne mase, a osloboĎene vlage zagrijavaju se spuštanjem niz severnu stranu.
MeĎutim, južne ekspozicije su jače izložene hidroeroziji.
Važno je poznavati intenzitet kiše, a on se meri količinom kiše koja padne u jedinici vremena. Što je
intenzitet kiše veći, to je zemljište manje koristi, a opasnost je od erozije veća. Za poljoprivredu su najpovoljnije
tihe kiše slaba intenziteta, kada se čak 95 % vode upije u zemljište u toku 6 sati. Kiša je štetna ako je zemljište već
zasićeno vodom jer tad ga čini blatnjavim i onemogućeni su radni zadaci. Jake (obilne) kiše, pogotovo ako ih nosi
vetar, uzrokuju poleganje zeljastih i lom drvenastih kultura. Tople kiše pospešuju vegetaciju i život u zemljištu, a
hladne i dugotrajne koče vegetaciju i biološke procese u zemljištu.
Kiše jakog intenziteta (torencijalne kiše ili pljuskovi), izazivaju snažne erozione procese na nagnutim
terenima, a na ravnim terenima izazivaju zabarivanje u mikrodepresijama. Pored toga, veći procenat vode biva
neiskorišćen usled brzog površinskog oticanja.
Sneg
Za biljnu proizvodnju snežni pokrivač ima pozitivnu i negativnu ulogu. Korisno delovanje snega je u
tome što se on javlja u mikrotermijskom periodu godine kao termički izolator koji čuva ozime useve od
izmrzavanja. Pored toga, on je izvor vlage za zemljište u prvim proletnim mesecima i u predelima sa manje
oborina, gde veća količina oborina u toku godine padne u obliku snega.
štetni uticaj snežnog pokrivača ogleda se u nekoliko vidova. Rani snežni pokrivač može da pospeši širenje
bolesti kod nekih ozimih useva (snežna plesan na strnim žitaricama), slabljenje useva usled sprečavanja fotosinteze,
stvaranje ledene kore koje uzrokuje sprečavanje dotoka kiseonika. Mokar i težak sneg može izazvati gušenje useva,
a dugo zadržavanje snežnog pokrivača odgaĎa pravovremenu pripremu zemljišta za setvu kao i ostale agrotehničke
zahvate.
Grad (tuča)
Kao meteorološka pojava, za poljoprivredu je apsolutno štetna. Ona dolazi u vreme intenzivne vegetacije,
u toplom delu godine. Grad ili tuča izaziva oštećenje lisne površine, lomi stabljike, uništava cvetove, plodove te
smanjuje njihov kvalitet.
Danas se grad više-manje efikasno suzbija protivgradnim raketama razbijanjem gradonosnih oblaka.
Rosa
Rosa je kodenzovana vodena para pri površini zemljišta, a u odreĎenim uslovima može se iskoristiti kao
izvor vode u biljkama prirodne vegetacije i poljoprivrednim biljkama.
Šematski prikaz opskrbe biljke vodom A) normalno korišćenje vode iz zemljišta, B) korišćenje rose putem lišća u aridnim
uslovima.
13. Prof. dr Ilija Komljenović OPŠTE RATARSTVO
13
Rosa je obilata u aridnim predelima zbog velikih temperaturnih razlika izmeĎu dana i noći. Danju se
temperature visoke, a noću padnu i do ispod 00
C. To je posljedica jake termičke radijacije noću zbog vedrine.
U umerenom klimatskom pojasu, rosa ne igra značajniju ulogu u snabdevanju biljaka vlagom, premda u
sušnom razdoblju može pomoći biljkama u svladavanju kritičnog perioda nedostatka vlage. Prema istraživanjima u
Nemačkoj, u toplom delu godine bez mraza, mesečna količina rose preračunata na oborine iznosi 1,21 – 2.46 mm.
Vazduh
Atmosfera je sredina u kojoj žive biljke sa svojim nadzemnim delovima i glavni heterotrofni članovi
agrobiocenoze (čovek i domaće životinje). Vazduh je jedan od elemenata klime, a za žive organizme predstavlja
svojim sastavom i kretanjem vrlo značajan ekološki faktor. Vazduh je mešavina različitih gasova, čija je
koncentracija na zemljinoj površini manje-više postojana.
Sastav vazduha
Elementi vazduha
Vrednosti izražene u zapreminskim
%
Azot (N2) 78.08 x 10-2
Kiseonik (O2) 20.95x10-2
Argon (Ar) 0.93x10-2
Ugljen dioksid (CO2) 3.3x10-4
Neon (Ne) 1.8x10-5
Helijum (He) 5.2x10-6
Metan (CH4) 2.2x10-6
Kripton (Kr) 1.1x10-6
Vodonik (H) 0.5x10-6
Azotsuboksid (N2O) 0.5x10-6
Ksenon (Xe) 0.1x10-6
Iz tabele se vidi da u vazduhu ima najviše azota. MeĎutim, plinoviti azot je za biljke neiskoristiv. Za
poljoprivredu azot iz atmosfere je važan jer ga vežu mikroorganizmi zemljišta (fiksatori azota). Simbionti u
proseku uvek vežu više azota od nesimbionata. Simbiontski fiksatori azota (Bacterium radicicola) mogu vezati i
više od 200 kg azota, a nesimbiontski (npr. Azotobacter sp.), do 50 kg azota po hektaru.
Obrazovanje nitrata u atmosferi iz elementarnog stanja N, dešava se i pri električnom pražnjenju (munje),
koji kasnije putem kiše dolazi u zemljište. Na ovakav način se biljke mogu opskrbiti nitratima ali znatno manje nego
putem simbiotskih bakterija. U proseku je ta količina oko 30 kg/ha nitrata. Ovaj fenomen je iskorišćen u
tehnološkom procesu proizvodnje azotnih Ďubriva (Haber-Bosh-ov postupak).
U savremenoj poljoprivredi atmosferski azot glavni je izvor za dobivanje tvorničkih azotnih Ďubriva. Bez
toga izvora poljoprivreda se ne bi mogla razvijati.
Poslije azota, vazduh sadrži najviše kiseonika. Ima ga u izobilju za sve oksidacijske procese. Kiseonik se
obnavlja oslobaĎanjem iz zelenih biljaka kopna i voda, ali najviše iz fito-planktona u oceanima.
Ugljen dioksida u vazduhu ima oko 2 1000 biliona kg. Kopnene biljke potroše 50-60 biliona kg CO2 i kad se a
količina ne bi obnavljala, potpuno bi se iscrpla za 35-40 godina. Ali ta opasnost ne postoji, jer se on obnavlja putem
globalnog disanja biosfere i izgaranjem fosilnih i raznih drugih goriva. Može se čak govoriti o jakoj tendenciji
porasta CO2 u atmosferi i sve prisutnijeg problema efekta "staklene bašte" odnosno pregrejavanja atmosfere
Zemlje.
Količina ugljen-dioksida od 0.03% nije optimalna za fotosintezu, ona bi to bila pri količini 20 – 30 puta
većoj. Količina CO2 u vazduhu neprestano se menja. Zimi ga ima više, a leti manje, ujutro sadržaj CO2 je veći a
navečer manji. Ugljen-dioksida ima više u šumi nego na travnjaku, više u gušćem usevu nego u reĎem.
U biljnoj proizvodnji teško je povećati količinu CO2, iako se stimulisanjem aeracije zemljišta može postići
povećanje količine CO2 u prizemnim slojevima atmosfere.
14. Prof. dr Ilija Komljenović OPŠTE RATARSTVO
14
7
6
5
4
3
2
1
0
1/40 1/20 1/10 1/4
svetlo
AsimilacijaCO2
0.12%
0.09%
0.06%
0.03%
Krivulja asimilacije biljke Oxalis acetosella pri koncentraciji CO2 od 0.03 do 0.12% (po Lundegårdu)
U vazduhu se pored navedenih elemenata, nalaze sumpor, kalijum, atmosferska prašina, polen biljaka,
korisni i štetni mikroorganizmi te vodena para ili vlažnost vazduha. Vlažnost vazduha je manja ili veća zavisno od
toplote, blizine vodene površine. Zbog toga je vlažnost vazduha u primorskim područjima redovno veća nego u
kontinentalnim delovima. Vlažnost vazduha delimo u tri kategorije (Stojanović, 1985):
1. Apsolutna vlažnost (e) - označava količinu vodene pare koju vazduh sadrži u odreĎenom momentu, pri
odreĎenoj temperaturi, a izražava se gramima ili milimetrima napona pare.
2. Relativna vlažnost (e1) - predstavlja odnos izmeĎu apsolutne vlažnosti i maksimalno moguće vlažnosti pri
istoj temperaturi i izražava se u % :
100
E
e
e1
3. Deficit vlage (D) - predstavlja razliku izmeĎu maksimalno moguće vodene pare (E) i apsolutne
vazdušne vlažnosti (e) pri istoj temperaturi (u milimetrima živinog supa). Od nje
zavisi veličina isparavanja:
eED
Poljoprivredne klimatske sezone
Koristeći klimatske podatke kod fizioloških studija za mnoge kulture moraju se uzeti u obzir, letalne kao i
optimalne temperaturne granice. Na osnovu tih graničnih temperatura na koje usev reaguje svojim porastom, može
se izvršiti deoba kalendarske godine i sezone. Takve klimatske podele nazvane su poljoprivredne sezone. One
mogu imati prosečne datume, kada počinje sezona, dužina sezone, a ekstremi ili optimumi mogu se izraziti
verovatnošću pojavljivanja. Kriterijumi za karakterisanje poljoprivrednih sezona su (Backer i Strub,1963):
1. Rano proleće počinje kada je 20% ili manje minimalnih temperatura oko -8.80
C. U rano proleće
višegodišnji usevi kao što je Poa pratensis, počinju rasti, a jednogodišnje biljke hladne sezone (ovas)
seju se.
2. Kasno proleće počinje kada je manje od 20% minimalnih temperatura od 00
C ili niže. U kasnom
proleću usevi tople sezone (kukuruz i soja), seju se ili sade (paprika, paradajz i slične vrste), a usevi
hladne sezone brzo rastu.
3. Leto počinje kada je manje od 10% minimalnih temperatura od 50
C ili niže. U leto usevi tople sezone
(soja) rastu brzo, a jednogodišnje biljke ka žitarice, žanju se.
4. Rana jesen počinje kada je u drugom delu godine, više od 20% minimalnih temperatura od 50
C ili niže.
15. Prof. dr Ilija Komljenović OPŠTE RATARSTVO
15
5. Kasna jesen počinje kada je više od 10% minimuma od 00
C ili više.
6. Zima, kada je moguća proizvodnja ozimih useva ali i proizvodnja u zaštićenom prostoru.
Datumi nastupanja godišnjih doba
Godišnja doba
Datum početka godišnjih
doba
Proleće 21. mart
Leto 21. juni
Jesen 22. septembar
Zima 21. decembar
Uticaj agrotehničkih mera na mikroklimu parcele
Agrotehnikom se u izvesnoj meri utiče na regulisanje temperature, vazdušnog i hrandidbenog režima
zemljišta, a ugleda se u sledećem:
Ljuštenjem strništa nakon žetve u zemljištu se sačuva 20 - 30 mm vode. Povećanjem dubine obrade
zemljišta za 1 cm smanjuju se gubici vode za 2- 4 mm jer se oranjem razbija kapilaritet zemljišta i na izvesno vreme
sprečava ascedentni tok vlage.
Po obavljanju oranja u hladnim područjima temperatura zemljišta se povećava 3-50
C. Time se povećava
zapremina zemljišta, a s tim u vezi i kapacitet zemljišta za vazduh koji deluje kao toplinski izolator.
Nasuprot tome, u toplijim područjima, oranje, Ďubrenje uz navodnjavanje (fertirigacija) povećava bujnost useva
usled zasenjivanja zemljišta, što uslovljava snižavanje temperature za 2 - 30
C
Navodnjavanje useva povećava odavanje toplote zemljišta, čime se u značajnom stepenu snižava
temperatura. Na parcelama bez navodnjavanja na isparavanje vlage troši se 30 - 40 % primljene sunčeve energije, a
na navodnjavanim 80 - 90 %.
Drenirana zemljišta su toplija, bezmrazni period je na dreniranim površinama duži za 5 - 10 dana, a obrada
u proleće počinje 10 - 15 dana ranije.
Primena malča smanjuje eroziju, sprečava stvaranje pokorice, smanjuje veličinu evapotranspiracije,
smanjuje pojavu korova, povećava ili smanjuje temperaturu zemljišta.
Vetrozaštitni pojasevi povećavaju relativnu vlažnost vazduha - povećava se produktivno isparavanje.
Hemijska defolijacija utiče na povećanje temperature, smanjivanje vlažnosti vazduha, povećava se
zagrevanje zemljišta.
